„Naród streszcza się w swojej literaturze i żyje przez nią”
Literatura odzwierciedla zawsze najważniejsze problemy i zjawiska kolejnych epok w dziejach rozwoju świata. Dotyczy to zarówno obyczajowości społeczeństw, kultury i etyki, jak i wydarzeń politycznych, wojen czy ustrojów państwowych. W ciągu wieków na terenie Europy zachodziły doniosłe przemiany społeczno-polityczne oraz gospodarcze decydujące o rozwoju i decydujące o rozwoju i charakterze kultury w poszczególnych regionach. Przemiany te miały wpływ na światopogląd społeczności, które niezależnie od czasów, w których przyszło im żyć, próbowały znaleźć odpowiedź na pytanie jakie jest miejsce człowieka w świecie. Pytanie te nurtuje wielu ludzi do dziś, bo przecież każdy z nas się rodzi i każdy musi umrzeć. Wszyscy staramy się przeżyć swoje życie jak najpełniej i najlepiej. Jednak życie ludzi nie ogranicza się tylko do szczęścia osobistego. Wartość naszego życia zależy również od przyjęcia odpowiedniej postawy obywatelskiej, bo każdy z nas należy do wspólnoty jaką jest naród. Człowiek może więc swoim postępowaniem działać na korzyść państwa lub na jego szkodę.
Literatura w dużej mierze ma wpływ na kształtowanie stosunku ludzi do wartości doczesnych i wyboru właściwej postawy obywatelskiej. Twórcy kolejnych epok próbowali wskazać ludziom właściwe drogi wyboru przez krytykę wad ówczesnego społeczeństwa bądź też tworząc wzorce postaw godnych naśladowania. Spostrzeżenia twórców wynikały więc z wnikliwej obserwacji narodu, który sam daje tematy literaturze. Literatura staropolska skupiała się przede wszystkim na kształtowaniu odpowiedniej postawy obywatelskiej oraz wyrażała konieczność zmian ustroju Rzeczpospolitej. W dobie renesansu pojawia się humanizm - prąd który w centrum zainteresowania stawiał człowieka. Twórcy odrodzenia zajmowali się głównie opiewaniem uroków życia w zgodzie z naturą. Idealny obywatel nie ogranicza się tylko do spraw osobistych, ale także interesuje się sprawami ojczyzny. Poetą, który daje temu wyraz w swoich utworach jest Jan Kochanowski - prawdziwy humanista i człowiek wszechstronnie wykształcony. W dramacie „Odprawa posłów greckich” autor zaczerpnął tematykę z legend o wojnie trojańskiej. Przedstawia w niej debaty na dworze króla Troi, dotyczące tego, czy Helena, żona Menelaosa, porwana przez Parysa, ma być wydana Grekom. Parys pragnie, aby Helena pozostała w Troi, jego ojciec nie potrafi zająć decydującego stanowiska i tylko rozważny Antenor upiera się przy oddaniu Heleny. Ma on świadomość, że odesłanie posłów grozi wywołaniem krwawej wojny. Pod postaciami antycznymi, Kochanowski ukrył społeczeństwo XVII-wiecznej Polski. Autor krytykuje postawę szlachty, która zajmowała wysokie stanowiska w państwie i przez uprawianie prywaty i przekupstwa demonstrowała swoją obojętność na losy ojczyzny. Doprowadzała tym samym do osłabienia kraju i pozycji Rzeczpospolitej wśród innych państw. Twórcy epoki renesansu wyrażali także konieczność zmian ustroju państwa. Pisze na ten temat Andrzej Frycz Modrzewski w dziele „O poprawie Rzeczpospolitej”. Autor miał świadomość, że wszelkie zmiany i reformy w państwie może przeprowadzić jedynie król i szlachta, głównie do nich kierował swoje spostrzeżenia. Modrzewski żądał przed wszystkim zrównania prawa wobec wszystkich obywateli, ograniczenia anarchii szlacheckiej. Postulował także oddzielenie interesów państwa od interesów Kościoła, którego władze miały decydujący wpływ na decyzje państwowe. Modrzewski proponował wprowadzenie publicznego szkolnictwa, w którym kształciłyby się wszystkie warstwy społeczeństwa. Autor potępia wojny zaczepne, uznaje tylko wojny obronne. Modrzewski uważa, że pewne dziedziny życia takie jak: opieka społeczna, szkolnictwo, powinny być finansowane przez państwo. Pieniądze na te cele powinny być uzyskiwane z opodatkowania najzamożniejszych obywateli. Z kolei głównym celem oświecenia w Polsce było ratowanie zagrożonego bytu narodowego. Narastające trudności były wynikiem przede wszystkim kryzysu demokracji szlacheckiej oraz wzrostu pozycji rywalizujących między sobą rodów magnackich, których działalność wymykała się z spod kontroli państwa. Ustrój Rzeczpospolitej oparty na wybieralnych organach władzy mógł funkcjonować sprawnie pod warunkiem wysokiego poziomu świadomości politycznej i społecznej warstwy powołanej do rządzenia państwem. W czasach saskich została zachwiana równowaga między myśleniem kategoriami państwa, wymagającego poświęceń i kompromisów a obsesyjnie strzeżoną ideą szlacheckiej wolności. Zyskiwali na tym różnowładcy, stosując szantaż polityczny i uprawiając odpowiednią propagandę, kiedy tylko w ich interesie leżało osłabienie władzy króla. Demokracja szlachecka przybrała więc karykaturalne formy, anarchia stała się czymś powszechnym a stany niższe były upośledzone pod każdym względem. Za warunek uzdrowienia państwa uznano odnowę moralną, społeczną, przezwyciężenie złych przyzwyczajeń z czasów saskich, negatywnych wzorców niesionych przez szlachtę sarmacką. Krytykę wad szlacheckich podejmuje w swoim utworze „Powrót posła” J. U. Niemcewicz. Jest to komedia polityczna, która ukazała się w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. Autor przedstawia dwa modele państw: konserwatywnego sarmaty i postępowego reformatora. Krytykuję postawę Starosty, który jest przeciwny wszelkim reformom i zmianom, popiera „liberum veto” i wolną elekcję. Uważa, że błędem jest dawanie chłopom wolności. Jednocześnie toleruje w swoim domu, wiecznie gadającą po francusku żonę, a córkę gotowy jest wydać za fircyka. Przeciwieństwo Starosty jest małżeństwo Podkomorzych i ich syn Walery. Są oni przykładem rodziny, w której żywe są tradycje narodowe a troska o losy ojczyzny przekazywana jest z pokolenia na pokolenie. Walery jest posłem na sejm, zwolennikiem reform, zniesienia `liberum veto” i wolnej elekcji. W epoce oświecenia rozwija się także publicystyka, która kierowana jest gównie do osób rządzących krajem. Dwaj najsławniejsi publicyści to Hugo Kołłątaj i Stanisław Staszic. W swoich utworach postulowali oni unormowanie swoich stosunków prawnych pomiędzy poszczególnymi stanami, nadanie chłopom wolności i wykorzystanie pracy na roli tak, aby zarówno dziedzic i chłop skorzystali na tym. Domagali się również zniesienia wolnej elekcji i „liberum veto”. Uważali bowiem, że jedynie zasada dziedziczności kraju uchroni Polskę przed podziałem. Postulowali zorganizowani w sejmie drugiej izby dla mieszczan. Wychodzili bowiem z założenia, że jeżeli kraj chce mieć dobrze rozwinięty przemysł i handel musi zadbać o rozwój miast. Epokę oświecenia kończą rozbiory Polski i dlatego kolejna epoka - romantyzm zostaje powiązana ze sprawą patriotyczną, z ideą wyzwolenia państwa spod jurzma zaborców. Klęska powstania listopadowego spowodowała, że twórcy romantyczni krytykowali samotne zrywy rewolucyjne i zaczęli głosić hasło solidaryzmu społecznego. Krytykę samotnej rewolucji szlacheckiej odnajdujemy w „Kordianie” J. Słowackiego. Utwór ten jest literackim obrazem spisku koronacyjnego z 1829r. Kordian staje na czele spisku mającego na celu unicestwienie koronowanego na króla polskiego cara Mikołaja. Ponosi klęskę gdyż nie ma konkretnego programu działania i nie potrafi doprowadzić swoich zamierzeń do końca. Autor potępia samotne zrywy rewolucyjne, które nie przynoszą zysku narodowi i do niczego nie prowadzą. Bohaterem, który próbuje zaszczepić wśród społeczeństw hasło wspólnego działania wszystkich klas jest Jacek Soplica z „Pana Tadeusza” A. Mickiewicza. W wyniku nieszczęśliwego zbiegu okoliczności, zostaję nie tylko uznany za zabójcę Horeszki, ale także za sprzymierzeńca moskali. Aby odkupić swoje winy, wstępuje do zakonu. Powraca w ojczyste strony i próbuje nakłonić szlachtę i chłopów do wspólnej walki przeciwko wrogowi. Klęska powstania styczniowego i dotkliwe carskie represje nasunęły potrzebę szukania nowych koncepcji, które pozwoliłyby nowemu społeczeństwu przetrwać i zachować podstawy bytu. W epoce pozytywizmu w bliżej nieokreśloną przyszłość odsunięto problem walki narodowowyzwoleńczej. Zmienił się typ bohatera literackiego. W miejsce bojownika - spiskowa, pojawia się człowiek trzeźwo oceniający rzeczywistość, oddany działalności gospodarczej. Pozytywiści głosili hasło „pracy organicznej”, według którego każdy członek społeczeństwa powinien działać użytecznie. Wówczas cały organizm państwa będzie mógł sprawnie funkcjonować. Inne hasło to „praca u podstaw”, które zakładało oświecenie warstw niższych przez warstwy wykształcone. Literatura epoki pozytywizmu pokazuje więc realizację tych postulatów przez społeczeństwo oraz zalety i wady takiego postępowania. Zalety ukazane są w powieści E. Orzeszkowej pt: „Nad Niemnem”. Benedykt Korczyński to bohater o rodowodzie pozytywistycznym. Największą wartością dla niego jest praca i utrzymanie majątku w rękach polskich. Jego syn pragnie wykorzystywać zdobytą wiedzę agrotechnika w praktyce, dlatego udziela licznych rad mieszkańcom zaścianka, mających na celu unowocześnienie gospodarki i pracy na roli. Jednak bezwzględna realizacja haseł pozytywistycznych prowadziła czasem do tragedii jednostek. Przykładem może być Stanisław Wokulski, bohater „Lalki”. Jego wysiłki zmierzające do założenia spółki handlowej, do zwrócenia uwagi na tragiczną sytuację niższych klas, są bezowocne w społeczeństwie, które nie dostrzega konieczności zmian. Szczególnej krytyce podlega arystokracja, która dba wyłącznie o własne interesy.
Wiek XX to kolejne próby twórców, dążące do wskazania narodowi drogi rozwoju. Odzyskanie przez Polskę niepodległości, dawało możliwość rozpoczęcia na nowo kształtowania instytucji państwa i świadomości narodowej. Daje temu wyraz Stefan Żeromski w powieści „Przedwiośnie”. Przedstawia on społeczeństwu trzy drogi wyboru: rewolucję zbrojną, naukową i system reform. Przestrzega przed rewolucją zbrojną, która niesie ze sobą śmierć, wyniszczenie kraju, zniszczenie dotychczasowych wartości. Rewolucja naukowa to „wizja szklanych domów”, utopijna i niemożliwa do zrealizowania. Reformy natomiast są powolne i mało skuteczne. „Przedwiośnie” jest powieścią - pytaniem o dalsze losy Polski i Polaków. Żeromski pragnie uświadomić społeczeństwu, że konieczne są natychmiastowe decyzje co do rozwoju kraju, gdyż ociąganie się może skończyć się podporządkowaniem sobie kraju przez inne państwo.
W wieku XX miały miejsce jedne z najtragiczniejszych wydarzeń w losach naszego narodu: dwie wojny światowe oraz okupacja. Wojny zburzyły dotychczasowy porządek świata, doprowadziły do kryzysu wartości moralnych. Literatura nie pozostaje obojętna wobec tak tragicznych wydarzeń. Ukazuje działanie obozów zagłady, cierpienie ludzi i degradację psychiki człowieka. Twórcy pokazują jak człowiek może przetrwać całe zło wojny i okupacji przystosowując swój kodeks moralny do kodeksu obozowego, stając się człowiekiem „zlagrowanym” Ale widzimy także jednostki przeciwstawiające się obozowej rzeczywistości. Te jednostki pragną udowodnić, że nawet w ekstremalnych warunkach nie można człowiekowi odebrać jego uczuć i myśli (przykładem może być postawa Kostylewa, jednego z bohaterów „Innego świata” G. Herlinga-Grudzińskiego). Literatura przestrzega także przed tworzeniem się nowych systemów, opartych na terrorze i zniewoleniu jednostki. Jednym z takich systemów był totalitaryzm, który dąży do podporządkowania wszystkich dziedzin życia społecznego państwu. Prawa jednostki są silnie ograniczone, sztuka i kultura jest podporządkowana ideologii. O sytuacji twórców w takim systemie pisze Czesław Miłosz w „Zniewolonym umyśle”. Opisuje on tworzenie się nowej ideologii zwanej „nową wiarą” i w jej wpływ na działalność twórców. Inteligencja polska potraktowała system komunistyczny jako kolejną formę okupacji. Rzetelna polska inteligencja przyjęła koncepcję kamuflażu, tzw. emigracji wewnętrznej. Część twórców stała się ideologami nowej władzy, część opuściła kraj.
Myślę, że na podstawie wybranych utworów z poszczególnych epok udowodniłem, że literatura nie pozostaje obojętna wobec wyższych wydarzeń w losach państwa i narodu. Jest cały czas obecna w żuciu człowieka, próbuje wskazać odpowiednie postawy zachowania wobec problemów narodowych. Literatura kolejnych epok różni się od siebie ze względu na rodzaj problemów z którymi spotykały się ówczesne pokolenia. I tak, literatura przedstawiona dotyczyła głównie wyboru odpowiednich postaw obywatelskich. Literatura rozbiorowa chciała za wszelką cenę ratować zagrożony byt Polski. Twórcy romantyzmu i pozytywizmu oceniają zrywy powstańcze i postulują hasło solidaryzmu społecznego. Literatura międzywojenna próbuje wskazać drogi rozwoju państwa, a powojenna próbuje ocalić dotychczasowe wartości moralne. Twórcy literatury czerpią tematy do swych dzieł z obserwacji rzeczywistości, odzwierciedlają więc najważniejsze problemy. Słuszna jest zatem myśl Henryka Sienkiewicza "„aród streszcza się w swojej literaturze i żyje przez nią"”