Stosunki handlowe między Polską a Unią Europejską
Od 1990 r. Wspólnoty Europejskie są głównym partnerem handlowym Polski. Na należące do ówczesnej EWG dwanaście państw (Belgia, Dania, Francja, Grecja, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Niemcy, Portugalia, Wielka Brytania i Włochy) przypadło wówczas 44,3 proc. polskiego eksportu i 43,9 proc. importu. Bardzo wysoka dynamika wzajemnych obrotów w następnych pięciu latach oraz przystąpienie do Wspólnot trzech nowych państw (Austrii, Finlandii i Szwecji) doprowadziło do tego, że w 1995 r. udział Wspólnot Europejskich w polskim eksporcie i imporcie doszedł do poziomu 70,0 i 64,6 proc. Od tego czasu około dwóch trzecich wymiany handlowej Polski odbywa się w relacji z Unią Europejską.
Znaczenie Polski w handlu zewnętrznym Unii Europejskiej jest siłą rzeczy nieporównywalnie mniejsze, ale konsekwentnie rośnie. Polska jest obecnie czwartym, co do wartości sprzedaży, odbiorcą unijnego eksportu (po Stanach Zjednoczonych, Szwajcarii i Japonii) oraz dziewiątym dostawcą na unijne rynki (po Stanach Zjednoczonych, Japonii, Szwajcarii, Chinach, Norwegii, Rosji, Tajwanie i Korei Płd.).
Szybki rozwój wymiany między Polską a Unią Europejską był konsekwencją transformacji polityczno-gospodarczej Polski po 1989 r., w tym liberalizacji handlu zagranicznego i geograficznej reorientacji stosunków gospodarczych. W wyniku zawartej we wrześniu 1989 r. Umowy między Polską a Wspólnotami Europejskimi
w sprawie handlu i współpracy gospodarczej oraz w rezultacie Układu Europejskiego z grudnia 1991 r., którego część handlowa weszła w życie - jako Umowa Przejściowa - 1 marca 1992 r., nastąpiła liberalizacja wzajemnego handlu, aż do stworzenia (z bardzo niewielkimi wyjątkami po stronie polskiej) strefy wolnego handlu towarami przemysłowymi. Unia Europejska, zgodnie z przyjętą zasadą asymetrii, pierwsza zniosła wszelkie cła i ograniczenia ilościowe w imporcie polskich towarów przemysłowych. Począwszy od 1 stycznia 1998 r. towary te mają całkowicie wolny dostęp do unijnego rynku. Polska natomiast, nadal utrzymuje cła na importowane z Unii paliwa płynne (benzynę i olej napędowy) oraz na samochody. Liberalizacja handlu tymi towarami ma nastąpić odpowiednio 1 stycznia 2001 r. oraz 1 stycznia 2002 r. Pełna strefa wolnego handlu w odniesieniu do towarów przemysłowych, łącząca piętnaście krajów UE i Polskę, ma więc powstać z początkiem 2002 r. Cła, opłaty i inne bariery w obrocie towarami rolnymi, spożywczymi i produktami rybołówstwa zostały natomiast zredukowane - na mocy Układu Europejskiego - w stopniu ograniczonym. Negocjacje między UE a Polską w sprawie liberalizacji handlu produktami rolnymi, zgodnie z zaproponowaną przez Komisję Europejską, jesienią 1999 r. tzw. opcją podwójnego zera (zakładającą równoczesne, wzajemne zniesienie ceł i subsydiów eksportowych), zakończyły się podpisaniem 27 września 2000 r. w Warszawie stosownego porozumienia. Wejdzie ono w życie, po przeprowadzeniu przez obydwie strony odpowiednich procedur wewnętrznych, na początku 2001 r. i doprowadzi do zliberalizowania ok. 3 obrotu produktami rolnymi. Porozumienie obejmuje:
1. - produkty "mało wrażliwe" dla obydwu stron, w przypadku których nastąpi pełna liberalizacja handlu poprzez obustronne zniesienie ceł, przy równoczesnym braku ograniczeń ilościowych (listy IA i IB);
2. - produkty "wrażliwe" dla obydwu stron, w eksporcie których UE stosuje subsydia eksportowe - wzajemna liberalizacja będzie polegać na znoszeniu ceł w ramach rosnących corocznie o 10% kontyngentów celnych i równoczesnej eliminacji subsydiów eksportowych (listy IIA i IIB);
3. - produkty, na które UE udzieliła Polsce jednostronnych koncesji polegających na zniesieniu ceł, bez stosowania, w większości, ograniczeń ilościowych, lub na ustanowieniu kontyngentów bezcłowych (lista III); produkty, w odniesieniu do których Polska zobowiązała się do otwarcia określonej wielkości kontyngentów celnych w imporcie z UE (lista IIC).
Poza wspomnianą liberalizacją handlu, na wzroście znaczenia Unii Europejskiej w stosunkach gospodarczych i obrotach handlu zagranicznego Polski zaważył potencjał ekonomiczny państw członkowskich UE, stwarzający możliwość wszechstronnego rozwoju współpracy w sferze inwestycji, produkcji, handlu oraz technologii; wielkość rynku wewnętrznego UE z 370 mln konsumentów; bliskość geograficzna (zwłaszcza Niemiec - największego partnera handlowego Polski) oraz znaczny spadek w latach 1990 - 1993 obrotów z krajami byłego Związku Radzieckiego i Europy Środkowo-Wschodniej, wynikający z urealnienia cen w handlu wzajemnym, przeżywanych przez te kraje trudności płatniczych i przeorientowaniu handlu w kierunku krajów zachodnich.
Poziom obrotów
Według danych GUS łączna wartość obrotów handlowych Polski z Unią Europejską wyniosła w 1999 r. 49,1 mld dol., w tym na polski eksport przypadło 19,3 mld dol., a na import 29,8 mld dol. Bilans wymiany zamknął się więc dodatnim dla Unii Europejskiej saldem w kwocie 10,5 mld dol. Po kilkunastoprocentowej dynamice obrotów w 1998 r., rok później doszło do ich regresu: import Polski z UE zmalał o 3,9 proc., a polski eksport na rynek unijny powiększył się o 0,3 proc. Zjawisko to można tłumaczyć m.in. osłabieniem w tym czasie koniunktury gospodarczej w większości krajów UE (a zwłaszcza w Niemczech). Dane za pierwszy kwartał 2000 r., (7,7 - proc. tempo wzrostu polskiego eksportu do UE oraz 3,2- proc. dynamika importu z UE), mogą świadczyć o przełamaniu tej tendencji. W związku z ogólnymi, gorszymi wynikami handlu zagranicznego Polski w 1999 r., udział krajów Unii Europejskiej w polskim eksporcie wzrósł z 68,3 proc. w 1998 r. do 70,5 proc. w 1999 r., w imporcie jednak zmalał odpowiednio z 65,9 proc. do 64,9 proc. (por. tablice 1 i 2).
Tablica 1
Wymiana handlowa z państwami UE na tle ogólnego handlu Polski,
1990-1999, w mld dol.
Wyszczególnienie 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
Handel ogółem
Eksport 14,32 14,90 13,19 14,14 17,24 22,90 24,44 25,75 28,23 27,36
Import 9,35 15,52 15,91 18,83 21,57 29,05 37,14 42,31 47,05 45,88
Saldo +4,97 -0,62 -2,72 -4,69 -4,33 -6,15 -12,70 -16,56 -18,82 -18,52
Handel z UE
Eksport 6,34 8,30 7,65 8,95 11,93 16,04 16,20 16,53 19,27 19,33
Import 4,18 7,71 8,46 10,78 14,09 18,78 23,74 27,00 31,03 29,83
Saldo +2,16 +0,59 -0,81 -1,83 -2,16 - 2,74 -7,74 -10,47 -11,76 -10,50
Źródło: Ministerstwo Gospodarki, na podstawie danych CIHZ
Tablica 2
Struktura geograficzna handlu zagranicznego Polski, 1990-1999, w proc.
Grupy krajów 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999
Eksport
Kraje rozwinięte 58,6 74,0 71,9 75,1 75,4 75,0 72,2 69,0 73,6 76,3
w tym UE 44,3 55,6 58,0 63,2 62,7 70,0 66,3 64,0 68,3 70,5
Kraje EŚW i WNP 23,2 16,8 15,4 13,3 14,5 17,3 20,0 24,4 20,4 17,0
w tym CEFTA - - - 4,8 4,8 5,4 6,1 6,8 7,4 8,2
Kraje rozwijające się 18,2 9,2 12,7 11,6 10,1 7,7 7,8 6,6 6,0 6,7
Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100, 0
Import
Kraje rozwinięte 63,8 68,8 72,4 76,2 75,4 74,3 73,8 73,5 74,7 74,1
w tym UE 43,9 49,7 53,2 57,2 57,5 64,6 63,9 63,8 65,6 64,9
Kraje EŚW i WNP 23,2 18,8 16,3 13,5 14,3 15,4 15,3 14,9 13,1 14,3
w tym CEFTA - - - 3,6 4,3 5,6 5,8 6,3 6,5 6,7
Kraje rozwijające się 13,0 12,4 11,3 10,3 10,3 10,3 10,9 11,6 12,2 11,7
Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Źródło: Ministerstwo Gospodarki, na podstawie danych CIHZ;
"Handel zagraniczny, styczeń-grudzień 1999", GUS
Powyższe dane nie uwzględniają obrotów wynikających z ruchu granicznego i zakupów dokonywanych przez cudzoziemców w Polsce. Realna wartość eksportu jest w związku z tym wyższa i odpowiednio niższy jest faktyczny deficyt Polski w obrotach z UE.
Niemcy głównym partnerem
Najważniejszym partnerem handlowym Polski są tradycyjnie Niemcy, na które przypadło w 1999 r. 36,1 proc. polskiego globalnego eksportu i 25,2 proc. importu. Na drugiej pozycji lokują się Włochy, z udziałami wynoszącymi odpowiednio 6,5 proc. i 9,4 proc. W pierwszej dziesiątce polskich partnerów handlowych znajduje się ponadto pięć innych państw członkowskich Unii Europejskiej: po stronie eksportu - Holandia, Francja, Wielka Brytania, Dania i Belgia a po stronie importu - Francja, Wielka Brytania, Holandia, Szwecja i Belgia (por. tablica 3).
Tablica 3
Handel Polski z poszczególnymi krajami UE, 1999 r.
Kraje Eksport
(w mln dol.) Import
(w mln dol.) Saldo
(w mln dol.) Udział
w eksporcie
do UE (w%)
Udział
w imporcie
do UE (w%)
Austria 554,6 883,8 -329,2 2,9 3,0
Belgia 760,3 1297,3 -537,0 3,9 4,3
Dania 843,1 826,3 +16,8 4,4 2,8
Finlandia 261,7 835,8 -574,1 1,4 2,8
Francja 1328,4 3133,7 -1805,3 6,9 10,5
Grecja 97,1 104,0 -6,9 0,5 0,3
Hiszpania 416,3 1136,2 -719,9 2,2 3,8
Holandia 1445,9 1720,5 -274,6 7,5 5,8
Irlandia 79,0 240,1 -161,1 0,4 0,8
Luksemburg 24,9 75,4 -50,5 0,1 0,3
Niemcy 9903,8 11583,1 -1679,3 51,2 38,8
Portugalia 43,1 140,6 -97,5 0,2 0,5
Szwecja 676,7 1446,1 -769,4 3,5 4,8
Wielka Brytania 1099,4 2105,5 -1006,1 5,7 7,1
Włochy 1792,1 4297,1 -2505,0 9,3 14,4
Ogółem 19326,4 29825,5 -10499,1 100,0 100,0
Źródło: Ministerstwo Gospodarki, na podstawie danych CIHZ
Polski eksport do Niemiec zmalał w 1999 r. o 3,2 proc., co - z uwagi na jego dużą wartość - wpłynęło na ogólne wyniki eksportu z Polski do Unii Europejskiej w tym roku. Bardzo zmniejszyła się również polska sprzedaż do Grecji (o 24,8 proc.) http://www.mg.gov.pl/ewg/www_ram1.htm. Ze wszystkimi pozostałymi krajami UE Polska odnotowała wzrost sprzedaży, najbardziej dynamiczny do Luksemburga (+15,4 proc.), Portugalii (+11,4 proc.), Belgii (+9,7 proc.) i Irlandii (+9,2 proc.). Po stronie polskiego importu, regres wystąpił w stosunkach z Luksemburgiem (-19,1 proc.), Danią (-10,0 proc.), Wielką Brytanią (-8,6 proc.), Niemcami (-6,9 proc.), a także Austrią, Belgią, Finlandią, Hiszpanią, Holandią, Irlandią, i Włochami. Polska zwiększyła natomiast w 1999 r. zakupy w Portugalii (+16,9 proc.), Szwecji (+6,4 proc.), Grecji (+5,9 proc.) i Finlandii (+5,7 proc.). Ujemne dla Polski saldo w obrotach handlu zagranicznego z UE zmalało o 1,26 mld dol., z 11,76 mld dol. w 1998 r. do 10,50 mld dol. w 1999 r. Od lat największy deficyt obrotów występuje w handlu z Włochami. Jedynym krajem UE, z którym Polska miała w 1999 r. dodatnie saldo była Dania (116,8 mln dol.).
Struktura towarowa obrotów
Najważniejszą, pod względem wartości sprzedaży, grupą towarów w polskim eksporcie do UE jest od lat odzież i dodatki odzieżowe (według podziału na działy SITC). W 1999 r. osiągnęła ona udział 10,5 proc. Rola tych produktów systematycznie jednak maleje, wraz z ograniczaniem zamówień składanych na polskim rynku przez firmy z UE na tzw. przerób uszlachetniający (m.in. w związku ze wzrostem kosztów robocizny w Polsce).
Rośnie natomiast bardzo szybko znaczenie drugiej, co do wartości sprzedaży, grupy towarów - pojazdów drogowych i ich części, ich udział w eksporcie wyniósł w 1999 r. 10,4 proc. Szczególnie dynamicznie rozwija się eksport z Polski części samochodowych (wzrost o 40 proc. w stosunku do poziomu z 1998 r.), jego wartość (463 mln dol.) zbliżyła się do połowy dochodu ze sprzedaży samochodów osobowych. Wartość eksportu samochodów osobowych utrzymała się na poziomie podobnym co w 1998 r., ale nastąpiły istotne zmiany w asortymencie sprzedawanych aut. Wyraźnie wzrósł eksport samochodów średnich i dużych, przy jednoczesnym spadku liczby eksportowanych małych aut. Polska sprzedaje też rosnącą liczbę samochodów użytkowych.
Dobre wyniki w 1999 r. osiągnęła Polska w eksporcie mebli do Unii. Wartość sprzedaży zwiększyła się w tym przypadku w stosunku do poziomu z 1998 r. o prawie 10 proc., a udział tej grupy towarów w eksporcie ogółem wzrósł z 7,5 do 8,2 proc. Rynek unijny zamortyzował do pewnego stopnia spadek sprzedaży mebli do krajów WNP, stanowiących dla Polski drugi po UE rynek zbytu tych towarów.
Kolejną ważną grupą towarów w polskim eksporcie do UE są maszyny i urządzenia elektryczne. Eksport ten rozwijał się bardzo pomyślnie, a udział tych wyrobów w sprzedaży ogółem zwiększył się z 7,1 w 1998 r.do 8,0 proc. rok później. Polska eksportuje do Unii w ramach tej grupy towarów głównie sprzęt przekaźnikowy, komponenty obwodów elektrycznych oraz urządzenia gospodarstwa domowego. Prawie o połowę spadła natomiast w 1999 r. wartość eksportu statków.
Tablica 4
Główne grupy produktów w handlu Polski z UE w 1999 r.
Dział
SITC Nazwa Wartość
(w mln dol.)
1999 r.
Zmiana
w proc.
1999/1988 r. Udział UE
w obrotach ogółem
w proc. 1999 r. Udział grupy
w handlu z UE
w proc. 1999 r.
Eksport
84 Odzież i dodatki odzieżowe 2034 -7,9 92,5 10,5
78 Pojazdy drogowe i ich części 2015 13,3 88,4 10,4
82 Meble i ich części 1580 9,7 80,3 8,2
77 Maszyny i urządzenia elektryczne 1547 12,5 82,1 8,0
69 Wyroby z metali nieszlachetnych 1203 0,5 79,3 6,2
Import
78 Pojazdy drogowe i ich części 3235 -1,5 74,4 10,8
74 Maszyny i urządzenia mechaniczne 2225 -15,3 84,0 7,5
77 Maszyny i urządzenia elektryczne 2080 -3,7 68,3 7,0
65 Przędza włókiennicza i tkaniny 1999 -5,4 77,6 6,7
72 Maszyny i urządzenia przemysłowe 1625 -31,6 82,2 5,4
Źródło: "Zagraniczna polityka gospodarcza i handel zagraniczny 1999-2000", IKiCHZ, Warszawa 2000 r.
Swoją pozycje w polskim eksporcie do UE utrzymały wyroby z metali nieszlachetnych (6,2 proc. całości). Mniejsza natomiast była wartość sprzedaży produktów chemicznych (zwłaszcza nawozów sztucznych) oraz produktów nieprzetworzonych - drewna, złomu i paliw (węgla i koksu). Produkty rolno-spożywcze miały 6-proc. udział w polskim eksporcie na unijny rynek (nieco mniejszy aniżeli rok wcześniej). W liczbach bezwzględnych wartość tego eksportu zmalała, o czym zadecydował przede wszystkim spadek sprzedaży żywych zwierząt i mięsa. Nie udało się go zrekompensować wzrostem eksportu ryb i przetworów zbożowych.
Ogólnie rzecz biorąc, w polskim eksporcie do Unii Europejskiej wyraźnie dominują towary przetworzone (85,8 proc. całości w 1999 r.). Są to często półprodukty, komponenty i wyroby o dużym stopniu pracochłonności, podczas gdy rola produktów wytwarzanych przy pomocy nowoczesnej technologii jest nadal niewielka. Znaczenie towarów nieprzetworzonych w tym eksporcie systematycznie maleje.
Również struktura polskiego importu z UE jest zdominowana przez towary przetworzone (91,1 proc. całości w 1999 r.). Największy udział mają tu pojazdy drogowe i ich części (10,8 proc.), przy czym rosną polskie zakupy gotowych samochodów osobowych, a wyraźnie maleje import części do przemysłowego montażu pojazdów. Regres łącznego importu produktów tej grupy był w 1999 r. niewielki (-1,5 proc.). Spadek polskiego importu odnotowano również w odniesieniu do drugiej co do znaczenia grupy - maszyny i urządzenia mechaniczne (-15,3 proc.), a także w grupie maszyn i urządzeń elektrycznych oraz maszyn i urządzeń przemysłowych. Zmniejszył się import obrabiarek, maszyn włókienniczych, papierniczych i poligraficznych. Zmalały polskie zakupy w UE również i innych wyrobów przemysłowych, a zwłaszcza przędzy włókienniczej i tkanin oraz żelaza i stali. I odwrotnie, wzrósł import produktów chemicznych, w tym głównie tworzyw sztucznych. Zmalał natomiast import produktów nieprzetworzonych, w tym produktów rolno-spożywczych (przede wszystkim pasz), surowców (ziarna rzepaku i włókien tekstylnych) oraz paliw (z uwagi na mniejszy import ropy naftowej z Wielkiej Brytanii).