TERMOTERAPIA

Termoterapia to ogólne okre¶lenie terapii ciepłem lub zimnem, w zależno¶ci od zastosowanego czynnika fizykalnego. W ujęciu fizycznym, polega ona na dostarczaniu, względnie odbieraniu energii cieplnej organizmowi. Dlatego błędne jest utożsamianie termoterapii jedynie z leczeniem ciepłem. I st±d w termoterapii wyróżnia się pojęcia ciepłolecznictwa i leczenia zimnem, które coraz czę¶ciej zastępowane jest pojęciem krioterapii. Chociaż metody stosowane w termoterapii znane s± od wieków, to praktycznie dopiero w ostatnich dziesięcioleciach poznano mechanizmy ich działania, zwłaszcza na poziomie komórkowym i metabolicznym.

W praktyce stosowane s± różne metody ciepłolecznictwa i leczenia zimnem, dlatego należy uwzględniać fizyczne wła¶ciwo¶ci stosowanych bodĽców, warunkuj±ce ich terapeutyczne działanie. Pomimo różnic w fizjologicznym działaniu, efekty terapeutyczne stosowania ciepła i zimna s± podobne. Prowadz± do zmniejszenia nasilenia bólu, rozluĽnienia mię¶ni, hamowania procesu zapalnego.

W przypadku ostrego odczynu wysiękowego będzie to zimno, a w przypadku przewlekłego procesu zapalnego - ciepło.

Wpływ ciepła i zimna na narz±d ruchu przedstawia tabela 1.

Tabela 1. Wpływ ciepła i zimna na narz±d ruchu

1)CIEPŁO

2)ZIMNO

układ

naczyń

1)rozkurcz

naczyń

2)skurcz

naczyń

tkanka

ł±czna

1)zwiększenie

elastyczno¶ci

2)zmniejszenie

elastyczno¶ci

mię¶nie

odruchowe

1) rozluĽnienie

2) rozluĽnienie

pod wpływem zmniejszenia aktywno¶ci wrzecion mię¶niowych

metabolizm komórkowy

1)zwiększenie

metabolizmu

2)zmniejszenie

metabolizmu

płyn

stawowy

1)zmniejszenie

lepko¶ci

2)zwiększenie

lepko¶ci

zapalenie

1)nasilenie/hamowanie

2)hamowanie

źródło: za M. Berlinerem, Thermotherapie bei rheumatischen Erkrankungen

Ciepło i zimno jako bodźce fizykoterapeutyczne często s± stosowane w celu osiągnięcia konkretnych, określonych efektów leczniczych. Jednak zawsze należy pamiętać, że istniej± specyficzne wskazania do ich stosowania, stąd te bodźce nie mogą± być używane zamiennie. CIEPŁOLECZNICTWO

Ciepłolecznictwo należy do najstarszych metod leczenia we wszystkich kulturach, bez względu na ich historyczne czy nawet regionalne odrębności. Ciepłolecznictwo, czyli leczenie ciepłem polega na dostarczeniu do ustroju energii cieplnej, głównie drogą± przewodzenia i przenoszenia. Nieżyjący już prof. dr med. Zbigniew Oszast trafnie określał rolę i znaczenie ciepłolecznictwa: "Energia cieplna stanowi najsilniejszy przeciwbólowy i przeciwzapalny doraźny ¶środek, a równocześnie najpotężniejszy dla wszystkich czynno¶ci ustroju, jakimi dysponuje fizykoterapia."

Rola i funkcje skóry

W leczeniu czy to ciepłem czy zimnem najistotniejszą± rolę odgrywa skóra. Spełnia ona bardzo ważną± rolę w mechanizmie oddziaływania na ustrój różnych

czynników fizykalnych. Jako struktura tkankowa otaczająca cały ustrój, odbiera i przetwarza oddziałującą na nią energię. Skóra jest swoistego rodzaju "anten±" centralnego układu nerwowego, dzięki której napływaj± do niego informacje o wszelkich zmianach zachodzących w ¶środowisku zewnętrznym. W skórze znajduj± się receptory, które s± odbiornikami określonej postaci energii. Zachodzące pod jej wpływem pobudzenie receptorów zostaje drogą nerwów dośrodkowych przekazane do ośrodkowego układu nerwowego, skąd przez nerwy odśrodkowe zostaj± wysłane impulsy nerwowe do narządów wykonawczych - efektorów (mięśnie, gruczoły). W ten sposób zamyka się łuk odruchowy na drodze receptor - ośrodkowy układ nerwowy - efektor. Pobudzenie receptorów skóry może na drodze odruchowej spowodować odczyn nie tylko w skórze, ale także, w wyniku odruchów skórno-trzewnych, w narządach wewnętrznych. W mechanizmie oddziaływania na ustrój czynników fizykalnych równie doniosła rolę jak skóra, spełnia sieć naczyń krwionośnych skóry. Rozszerzone naczynia krwionośne skóry stanowią zbiornik krwi, mogący pomieścić około 1/4

całkowitej jej ilości. Rozszerzenie naczyń krwionośnych skóry wpływa także na zwiększenie przepływu krwi przez tkanki, co jest szeroko stosowane i wykorzystywane w leczeniu wielu schorzeń na przykład stanów zapalnych.

Skóra spełnia wiele funkcji. Do najważniejszych zaliczamy funkcję ochronną przed wirusami, bakteriami, grzybami, środkami chemicznymi czy urazami mechanicznymi. Funkcja barwnikotwórcza jest spełniona dzięki melanocytom, które wraz z pigmentem tworzą filtr uniemożliwiający penetrację światła pozafiołkowego do głębszych warstw skóry. Równie ważna jest funkcja wydzielnicza (gruczoły łojowe wydzielające łój), wydalnicza (gruczoły potowe wydalające pot), czy funkcja recepcyjna (odbierania bodźców) i resorbcyjna (pochłaniania). W tym miejscu nie należy również zapominać o funkcji, jak± jest udział skóry w procesie termoregulacji.

Właściwości fizyczne ciepła

Leczenie ciepłem polega na bezpośrednim przekazywaniu ciepła z ciał ogrzanych, w celu uzyskania miejscowego lub ogólnego przegrzania naszego ciała. Proces przekazywania ciepła może odbywać się w drodze:

kondukcji, czyli przewodzenia;

konwekcji, czyli przenoszenia;

radiacji, czyli promieniowania.

Kondukcją określamy bezpośrednie przekazywanie energii kinetycznej przez cząsteczki mające większą energię cieplną± do cząsteczek o mniejszej energii. Przewodzenie może odbywać się w sposób bezpośredni lub pośredni. Przykładowo, jeżeli źródłem ciepła będzie ogrzana woda i ciało zostanie w niej zanurzone, uzyskamy wtedy bezpośredni sposób przewodzenia. Z pośrednim mechanizmem przewodzenia ciepła będziemy mieć do czynienia w sytuacji, gdy źródło ciepła zawierające pewien zasób energii cieplnej znajduje się w osłonie. Przykładem s± termofory czy poduszki elektryczne. Przewodzenie ciepła i dalsze jego przekazywanie do głębszych warstw ciała uzależnione jest od grubo¶ci skóry i tkanki podskórnej. Przekazywanie ciepła do warstw głębiej położonych będzie zależeć od warunków fizjologicznych, a przede wszystkim od sprawności układu krwionośnego tkanek. To właśnie krew przenosi ciepło w głębsze warstwy, co określamy mianem konwekcji. Dobre przewodzenie ciepła w głębszych warstwach zależy od ukrwienia tych warstw i co najważniejsze zależność ta jest wprost proporcjonalna. Ponieważ energia cieplna jest roznoszona z prądem krwi, stąd nie występuje jej nagromadzenie na powierzchni ciała. Konwekcja ma zasadnicze znaczenie dla regulacji cieplnej ustroju. Gdy dojdzie do stanu przegrzania ustroju, wówczas

występuje wymiana ciepła pomiędzy przegrzanym ciałem, a otoczeniem przez radiację, czyli promieniowanie. W stanie przegrzania, niezależnie od wypromieniowania, utrata ciepła uzyskiwana jest przez pocenie się, parowanie potu i wydalanie ciepła z ogrzanym powietrzem podczas oddychania.

Wpływ ciepła na ludzki organizm

Wpływ ciepła na organizm zależy od takich czynników jak:

natężenie ciepła (różnica pomiędzy temperaturą bodźca a temperaturą

organizmu);

okoliczności fizyczne towarzyszące działaniu ciepła;

możliwości termoregulacyjne ustroju;

czas działania bodźca;

zmiana natężenia bodąca w czasie;

powierzchnia ciała, na którą działa bodziec;

właściwości fizyczne środowiska wchodzącego w bezpośredni kontakt ze skór± (przewodnictwo cieplne, ciepło właściwe, pojemność cieplna).

Odczyn organizmu na bodźce cieplne może być miejscowy lub ogólny.

Jednym z podstawowych odczynów organizmu na ciepło jest reakcja ze strony naczyń krwionośnych, która przebiega zgodnie z prawem Dastre-Morata: "bodźce termiczne (ciepło lub zimno), działając na duże powierzchnie skóry, powoduj± przeciwne do naczyń skóry zachowanie się dużych naczyń klatki piersiowej i jamy brzusznej. Naczynia nerek, śledzionę i mózgu wykazują odczyn taki sam, jak naczynia skóry."

Przy odczynie miejscowym występuje rozszerzenie naczyń krwionośnych i limfatycznych w miejscu działania energii cieplnej. Odczyn ten powstaje w wyniku podwyższenia temperatury tkanek, powodując zwiększenie przepływu krwi. Ciepło działa uśmierzająco na ból i powoduje zmniejszenie napięcia powierzchniowego. Bodźce cieplne o natężeniu przekraczającym granicę tolerancji mogą spowodować uszkodzenie skóry i oparzenie.

Gdy zabiegi cieplne s± stosowane na dużą powierzchnię ciała i w ciągu odpowiednio długiego okresu czasu, działanie ciepła wyrażać się będzie silniej, gdyż ilość pochłoniętej energii cieplnej jest większa. Wystąpi wtedy odczyn ogólny, charakteryzujący się podwyższeniem ciepłoty ciała, co określamy jako przegrzanie organizmu. Stan przegrzania można uzyskać łatwiej i szybciej, jeżeli równocześnie zabezpieczymy ustrój przed utrat± ciepła. Takie zjawisko zachodzi na przykład w okładach borowinowych lub parafinowych. Nie należy zapominać, iż nadmierne przegrzanie ogólne może stanowić niebezpieczeństwo dla życia. Przegrzanie uruchamia mechanizm termoregulacji, związany w wydzielaniem potu. Wydalanie z potem dużej ilości wody, chlorku sodu i innych substancji mineralnych wpływa na gospodarkę wodną i mineralną ustroju i może doprowadzić w konsekwencji do odwodnienia tkanek oraz nadmiernego zmniejszenia poziomu chlorku sodu we krwi. Z tych względów, pacjentom poddawanym ogólnym zabiegom cieplnym, należy podawać wodę z dodatkiem soli kuchennej. W stanie przegrzania organizmu, przy podwyższaniu temperatury o

1 stopień, akcja serca przyspiesza o 20 uderzeń na minutę. Zawarto¶ć tlenu w krwi tętniczej maleje, oddech ulega niewielkiemu przyspieszeniu. Dlatego ważnym jest, aby pamiętać, że zabiegi z zastosowaniem ciepła wymagaj± dużej ostrożności oraz dokładnej znajomo¶ci stanu ogólnego osoby poddawanej intensywnemu zabiegowi cieplnemu.

Wpływ ciepła na układ krążenia

Pod wpływem działania ciepła napięcie ścian naczyń krwionośnych obniża się, następuje rozszerzenie się naczyń krwionośnych obwodowych i zwiększenie szybkości przepływu krwi w obrębie obszaru ciała poddanego działaniu bodźca cieplnego. Należy pamiętać, że taka sytuacja może doprowadzić do warunków przeci±żenia serca, spowodować znaczny stan odwodnienia, na wskutek pocenia, może również spowodować zachwianie równowagi pomiędzy ilo¶ci± krwi kr±ż±cej a pojemno¶ci± naczyń, co w konsekwencji może doprowadzić do krytycznego spadku ci¶nienia krwi i zapa¶ci naczyń krwiono¶nych.

Wpływ ciepła na czynno¶ci wydzielnicze nerek

Przegrzanie nerek wywołuje przekrwienie czynne i zwiększa czynno¶ć wydzielnicz±. Ogólne przegrzanie ustroju, zwłaszcza gdy wyst±pi silne pocenie, zmniejsza wydzielanie moczu.

Wpływ ciepła na układ oddechowy

Stan przegrzania zwiększa wentylację płuc proporcjonalnie do podwyższonej ciepłoty ciała. Liczba oddechów na minutę wzrasta, co wpływa z kolei na odwodnienie organizmu.

Wpływ ciepła na układ mię¶ni szkieletowych i gładkich

Działanie ciepła obniża ich napięcie i wpływa na zmniejszenie napięcia powierzchniowego.

Ogólne wskazania do leczenia ciepłem

Wskazania do stosowania ciepła obejmuj± przede wszystkim przewlekłe stany zapalne o różnej etiologii, w których na skutek przekrwienia czynnego można uzyskać pozytywne wyniki leczenia. Również przykurcze mię¶niowe występuj±ce po urazach lub niedowładach, przy umiejętnym zastosowaniu ciepła mog± ulec rozluĽnieniu. Tak więc leczenie ciepłem znajduje zastosowanie w chorobach:

narz±du ruchu (stłuczenia, krwiaki i urazy tkanek miękkich na czwarty-pi±ty dzień od urazu, po ust±pieniu odczynu zapalnego, stany pourazowe więzadeł i torebek stawowych w 2-3 tygodnie po wyst±pieniu urazu);

reumatycznych (w I fazie reumatoidalnego zapalenia stawów, natomiast w II i III fazie tylko w okresie remisji, ZZSK, choroba zwyrodnieniowa stawów, w tym stawów kręgosłupa);

układu nerwowego (nerwobóle i zapalenia nerwów obwodowych, po ust±pieniu ostrego okresu, postrzał, rwa kulszowa, porażenie nerwu twarzowego, przykurcze mię¶niowo-stawowe, rdzeniowe porażenie kurczowe);

skórnych (tr±dzik, czyraczno¶ć);

układu oddechowego (przewlekłe zapalenie zatok, nieżyt gardła i krtani, ostre i przewlekłe nieżyty oskrzeli, zapalenie ucha ¶rodkowego);

układu kr±żenia (choroba Raynauda);

przemiany materii (otyło¶ć, przewlekła dna);

układu moczowego (zapalenie pęcherza moczowego i dróg moczowych, kamica dróg moczowych, przebiegaj±ca bez powikłań);

układu pokarmowego (nieżyt żoł±dka, przewlekłe zapalenie jelit, stany kurczowe jelita grubego, przewlekłe zapalenie pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, kamica pęcherzyka przebiegaj±ca bez powikłań czy dyskineza dróg żółciowych).

Przeciwwskazania do leczenia ciepłem

Przystępuj±c do leczenia ciepłem należy uwzględnić ogólny stan pacjenta, jego wrażliwo¶ć na bodĽce cieplne, chorobę zasadnicz±, jej okres i choroby współistniej±ce. Wszelkie zabiegi cieplne, zwłaszcza o działaniu ogólnym, powoduj±cym przegrzanie organizmu s± przeciwwskazane w:

ostrych okresach choroby,

nadci¶nieniu tętniczym,

niewydolno¶ci kr±żenia,

zespole płucno sercowym,

chorobie niedokrwiennej serca,

zawale serca,

miażdżycowym stwardnieniu tętnic,

zakrzepowo-zatorowym zapaleniu naczyń,

skłonno¶ci do krwawień,

cukrzycy,

gruĽlicy,

nadczynno¶ci tarczycy,

chorobie nowotworowej,

czynnej chorobie wrzodowej żoł±dka i dwunastnicy,

chorobach o¶rodkowego układu nerwowego,

zaburzeniach czucia powierzchniowego,

chorobach psychicznych,

fotodermatozach,

wyniszczeniach organizmu, zwłaszcza w wieku starczym.

Przy wyżej wymienionych chorobach jest dopuszczalne stosowanie zabiegów cieplnych miejscowych, pod warunkiem ustalenia wrażliwo¶ci pacjenta na bodĽce cieplne oraz ¶cisłej kontroli jego reakcji na zabiegi. Przeciwwskazaniem do stosowania miejscowych zabiegów cieplnych s± ostre okresy choroby, urazy ko¶ci i stawów (złamania), zmiany zwyrodnieniowe i zniekształcaj±ce stawy w przypadku odwapnień ko¶ci, odmrożenia, owrzodzenia podudzi czy gruĽlica kostno-stawowa.

Zabiegi ciepłolecznicze

Zabiegi, w których wykorzystuje się bodĽce cieplne s± do¶ć rozpowszechnione i znajduj± swe zastosowanie zarówno w warunkach domowych, jak i w specjalistycznym leczeniu fizykoterapeutycznym czy balneoterapeutycznym.

Do najprostszych Ľródeł przekazuj±cych organizmowi ciepło w wyniku przewodzenia należ± termofory, poduszki elektryczne czy woreczki z rozgrzanym piaskiem. Ciepło z tych urz±dzeń przenika do organizmu stosunkowo płytko i raczej nie daje efektów głębokiego przegrzania. Zabiegi te s± powszechnie stosowane w warunkach domowych. W warunkach gabinetów fizjoterapeutycznych, do miejscowego przegrzania stosuje się terapię żelow±. W¶ród innych specjalistycznych zabiegów ciepłolecznictwa należy wymienić saunę, parafinę, ciepłe peloidy (borowinę, torf, błoto, fango) kocowanie metod± Kenny czy ciepł± hydroterapię (k±piele przegrzewaj±ce, polewania, okłady, zawijania). W tym miejscu należy również wymienić promieniowanie podczerwone, a także terapię ultradĽwiękami czy polem elektrycznym o wysokiej częstotliwo¶ci, daj±ce efekt głębokiego przegrzania. PARAFINOTERAPIA

Parafina jako węglowodór nienasycony jest otrzymywana w procesie destylacji frakcjonowanej ropy naftowej. W celach leczniczych stosuje się parafinę stał± chemicznie czyst±, dla której temperatura topnienia wynosi

42-45°C. Parafina zastygaj±c przechodzi w stan stały. Jej cech± charakterystyczn± jest duża pojemno¶ć cieplna i małe przewodnictwo, co pozwala jej długo utrzymywać ciepło. W trakcie stosowania okładów parafinowych, ciepło przenika głęboko do tkanek, podwyższaj±c w znacznym stopniu ich temperaturę.

Zabiegi parafinowe można wykonywać w różnych modyfikacjach. Mog± to być pędzlowania, okłady lub bezpo¶rednie k±piele kończyn (tak zwane "rękawice" lub "skarpety"), a także maseczki, jak w przypadku porażenia nerwu twarzowego. Zabiegi trwaj± zasadniczo od 20 minut do 2 godzin. Dłuższe trzymanie okładu z parafiny jest bezcelowe, ze względu na wystudzenie masy parafinowej.

W trakcie ochładzania się masy parafinowej, pojawia się pewien element mechaniczny. Otóż, bardzo pozytywnym zjawiskiem jest fakt zmniejszania swej objęto¶ci, co w rezultacie daje efekt wywierania ucisku na rozgrzane tkanki. Dochodzi wówczas do łatwego przekazywania ciepła, a jednocze¶nie zapobiega przegrzaniu ogólnemu. Zabiegi te ułatwiaj± kr±żenie w naczyniach skóry, wzmagaj±

procesy utleniania oraz ułatwiaj± resorbcję i wydalanie z tkanek toksycznych produktów procesu zapalnego.

Seria zabiegów parafinowych zlecanych jednorazowo w liczbie 10-20, powinna być powtarzana nie czę¶ciej niż raz na pół roku. Nadużywanie jest bowiem przyczyn± odwapnienia ko¶ci, dlatego należy unikać stosowania parafinoterapii u dzieci i osób w podeszłym wieku lub ze stwierdzon± osteoporoz±.

Wskazania i przeciwwskazania do stosowania parafinoterapii

Obowi±zuj± ogólne wskazania i przeciwwskazania do leczenia ciepłem, przy czym przyjmuje się, że głównymi wskazaniami do stosowania parafinoterapii s±:

przykurcze stawów;

blizny;

zrosty pooperacyjne;

urazy więzadeł i torebek stawowych (nie wcze¶niej niż 2 tygodnie po urazie);

niektóre porażenie nerwów obwodowych;

schorzenia stawów o różnej etiologii;

zmiany zwyrodnieniowe i zniekształcaj±ce w stawach (bez odwapnień);

RZS i ZZSK;

wysiękowe zapalenie opłucnej i dychawica oskrzelowa;

jako przygotowanie do ćwiczeń.

Do przeciwwskazań dodatkowo należ±:

odwapnienia - osteoporoza;

czynna gruĽlica;

ubytki i owrzodzenia skóry, wypryski;

ostre stany chorobowe;

¶wieże blizny;

zespół Sudecka;

obrzęki i zaburzenia czucia. PELOIDOTERAPIA

Bywa zwana także peloterapi± i oznacza stosowanie peloidów do leczenia fizjoterapeutycznego, przede wszystkim w postaci k±pieli lub okładów. Nazwa wywodzi się z języka greckiego, w którym pelos oznacza błoto. W polskich uzdrowiskach do peloidoterapii stosuje się borowinę, będ±c± mułem torfiastym o dużej zawarto¶ci ciał humusowych. Używa się jej do zabiegów w postaci podgrzanej gęstej papki służ±cej do okładów. Ponieważ posiada duż± pojemno¶ć ciepln± i jest złym przewodnikiem ciepła, doskonale nadaje się do stosowania okładów w celu uzyskania głębokiego przegrzania miejscowego.

Lecznicze działanie zabiegów borowinowych opiera się na kompleksowym działaniu czynników cieplnych, mechanicznych i chemicznych.

Działanie termiczne zabiegów borowinowych

Małe przewodnictwo ciepła i brak pr±dów konwekcyjnych w papce borowinowej przygotowanej do zabiegu jest przyczyn± bardzo wolnego oddawania ciepła k±panemu organizmowi. Podczas zabiegu następuje łagodny, powolny wzrost temperatury tkanek, zarówno czę¶ci korowej, jak i rdzennej. Cech± charakterystyczn± tego zabiegu jest silniejsze przegrzanie tkanek, uzyskiwane przy mniejszym odczuwaniu ciepła przez organizm. Mamy tutaj do czynienia z leczniczym działaniem ciepła, przy względnie słabym jego działaniu bodĽcowym. Przy k±pielach borowinowych nie następuje nagły skurcz naczyń krwiono¶nych, również zaczerwienienie skóry jest mniejsze lub nawet nie występuje. Natomiast wskutek pobudzenia o¶rodkowych termoreceptorów występuje bardzo silne pocenie. Reasumuj±c działanie termiczne można powiedzieć, że stosunkowo wysoka temperatura powoduje znaczne przegrzanie ustroju w wyniku czego następuje wzrost procesów przemiany materii, u¶mierzenie bólu, zmniejszenie napięcia mię¶niowego i powiększenie zakresu ruchomo¶ci w stawach. Jednocze¶nie w trakcie intensywnego pocenia się dochodzi do znacznej utraty wody, co w rezultacie daje rozległe zmiany w gospodarce wodnej.

Działanie mechaniczne zabiegów borowinowych

Działanie mechaniczne polega na nacisku ciężkiej masy borowinowej, powoduj±cym odpływ krwi żylnej i chłonki przy zastojach obwodowych. Ponadto, drażni±cy wpływ ocieraj±cej się o skórę borowiny, zbliżony jest działaniem do masażu. Fakt ten jest wykorzystywany do ułatwiania wchłaniania się różnych stanów wysiękowych. Czynniki mechaniczne k±pieli borowinowej utrzymuj± ciało w bezruchu, praktycznie w stanie utraty masy kończyn, co pozwala całkowicie odprężyć się i u¶mierzyć ból.

Działanie chemiczne zabiegów borowinowych

Występuj±ce w masie borowinowej kwasy huminowe, garbniki, żywice, woski, białka, cukry, aminokwasy i inne zwi±zki, działaj± drażni±co, ¶ci±gaj±co i przeciwzapalnie na skórę i błony ¶luzowe. Te składniki maj± korzystny wpływ na korę nadnerczy oraz na czynno¶ci wydzielnicze jajników.

Działanie fizjologiczne zabiegów borowinowych

Jest działaniem kompleksowym, w którym na pierwszy plan wysuwa się działanie cieplne. Miejscowe przegrzanie tkanek powoduje zwiększenie metabolizmu komórkowego. Ma to duże znaczenie przede wszystkim w odniesieniu do miejscowych ognisk zapalnych, ponieważ w ten sposób zostaj± pobudzone wszystkie procesy prowadz±ce do ich likwidacji. Zwiększona przemiana materii tkanek ł±cznie z miejscowym przekrwieniem sprzyjaj± wchłanianiu do krwi i chłonki tych produktów, które utrzymuj± stan zapalny oraz usuwaniu ich z organizmu. Zgodnie z prawem Dastre-Morata, naczynia krwiono¶ne nerek zachowuj± się tak samo jak naczynia skóry, w zwi±zku z czym pod wpływem ciepła zachodzi zwiększone wydzielanie moczu przez nerki. Równocze¶nie przegrzanie tkanek powoduje zwiększenie pocenia się. Z potem zostaj± wydalone różne substancje, jak sole, tłuszcze, cholesterol czy kwas moczowy. W ten sposób wydaleniu może ulec wiele odpadowych produktów przemiany materii. Podczas zabiegów borowinowych może zachodzić wchłanianie niektórych składników mineralnych i organicznych znajduj±cych się w borowinie. Kwa¶ny odczyn borowiny oraz zawarte w niej zwi±zki (bituminy i kwasy humusowe), a także występuj±ce dodatkowo jony żelazowe, glinowe i siarczanowe mog± działać garbuj±co, ¶ci±gaj±co lub drażni±co na skórę i błony ¶luzowe. Przeciwbólowe działanie zabiegów borowinowych jest wynikiem złożonego działania ciepła, czynników fizycznych i chemicznych. Nie należy również umniejszać roli koj±cego i odprężaj±cego działania ciepła wywieranego na psychikę, jak również działania rozkurczowego na mię¶nie gładkie. Z działania ogólnego zabiegów borowinowych należy przede wszystkim wymienić ich wpływ na czynno¶ć gruczołów dokrewnych. Od dawna jest znany wpływ borowiny na jajniki, zarówno bezpo¶redni (wskutek przegrzania ich w trakcie zabiegu oraz wskutek działania wchłoniętych do organizmu składników borowin o działaniu estrogennym), jak i po¶redni (przez nieswoiste działanie na przysadkę mózgow±, jak w każdym innym zabiegu fizykalnym).

Technika zabiegów

Tradycyjne zabiegi borowinowe wykonuje się w postaci k±pieli borowinowej całkowitej lub czę¶ciowej (półk±piele), k±pieli nasiadowej, zawijań borowinowych całkowitych lub czę¶ciowych, tamponów i jontoforezy borowinowej. Borowina, w przeciwieństwie do parafiny, raz podana nie nadaje się do ponownego zastosowania nawet dla tego samego pacjenta. Seria zabiegów, w zależno¶ci od wskazań, wynosi od 10 do 20 zabiegów wykonywanych codziennie lub co drugi dzień. Czas zabiegu wynosi 10 minut, potem można go stopniowo wydłużać dochodz±c do 20 , a nawet 30 minut. Po zabiegu wskazany jest wypoczynek w spokojnej i ciepłej atmosferze.

Przed zabiegami borowinowymi obowi±zuje wyleczenie wszelkich przewlekłych ognisk zapalnych zwi±zanych z zębami, migdałkami lub zatokami, ponieważ w trakcie zabiegów dochodzi do ich uczynnienia. W trakcie leczenia borowinowego należy często kontrolować ogólny stan chorego, ze szczególnym zwróceniem uwagi na układ kr±żenia, temperaturę ciała i OB. Często w pierwszym tygodniu zabiegów pojawia się tak zwany odczyn k±pielowy, charakteryzuj±cy się zaostrzeniem dolegliwo¶ci. Równocze¶nie w obrazie krwi s± obserwowane zmiany w postaci przyspieszenia

OB, leukocytozy z przesunięciem obrazu białokrwinkowego w lewo i zwiększonej migracji leukocytów przez błony ¶luzowe. S± to typowe objawy reakcji przeciwzapalnej. Reakcja ogniskowa dotyczy chorych stawów i ma charakter miejscowego obrzęku, przekrwienia, ograniczenia ruchomo¶ci i bolesno¶ci. Z reguły w drugim tygodniu leczenia, dolegliwo¶ci zmniejszaj± się i zaczyna się faza zdrowienia.

Wskazania do zabiegów borowinowych

Zasadniczymi wskazaniami do zabiegów borowinowych s±:

choroby reumatyczne: procesy zwyrodnieniowe stawów i chrz±stek stawowych, go¶ciec pozastawowy, choroba

Bechterewa;

choroby narz±du ruchu: stany po urazach ko¶ci i stawów, przewlekłe zapalenia ko¶ci, stany pourazowe tkanek miękkich, ostrogi piętowe, przykurcz

Duputrena;

choroby układu nerwowego: porażenia i niedowłady spastyczne, choroba Heinego-Medina, rwa kulszowa, urazowe uszkodzenie nerwów obwodowych;

choroby kobiece: niedorozwój gruczołów mlecznych, stany zapalne przydatków, pochwy i szyjki macicy, niedoczynno¶ć hormonalna jajników, bezpłodno¶ć, nacieki pooperacyjne, zespół klimakteryczny;

choroby wewnętrzne, w tym choroby układu oddechowego, przewlekły nieżyt krtani, przewlekłe choroby przewodu pokarmowego, w±troby i dróg żółciowych.

Przeciwwskazania do zabiegów borowinowych

Stosowanie borowiny jest przeciwwskazane w:

czynnej gruĽlicy płuc i kostnostawowej,

nowotworach,

niewydolno¶ci kr±żenia,

niewyrównanych wadach serca,

przypadku zawałów,

nadci¶nieniu tętniczym oraz zbyt niskim ci¶nieniu,

miażdżycy,

chorobach wrzodowych,

¶wieżych złamaniach i urazach,

stanach znacznego osłabienia i wycieńczenia,

ci±ży,

zespole Sudecka,

czynnych przetokach i odleżynach,

niewydolno¶ci oddechowej,

zakrzepowym zapaleniu żył,

cukrzycy,

nadczynno¶ci tarczycy,

endometriozie,

wszystkich ostrych i podostrych chorobach kobiecych,

meno- i metrorrhagii,

przebiegu mię¶niaków macicy,

zaburzeniach neurowegetatywnych w obrębie miednicy mniejszej. SAUNA

Znaczenie sauny

Sauna jest zabiegiem ciepłoleczniczym, polegaj±cym na k±pieli w gor±cym powietrzu o nieznacznej wilgotno¶ci. Ogrzane powietrze oddziałuje na skórę i drogi oddechowe. w czasie k±pieli w saunie dochodzi do zmian w regulacji cieplnej ustroju oraz do wzmożonego wydzielania potu. Sauna jest zaliczana raczej do zabiegów profilaktyczno-higienicznych, st±d coraz czę¶ciej we współczesnym ¶wiecie jest doskonał± alternatyw± dla zadymionych, gło¶nych pubów czy zatłoczonych sal fitness clubów. Najczę¶ciej stosuje się j± w celu przyspieszenia usuwania zmęczenia, zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Nie mniej jednak sauna, ze względu na swe warto¶ci bodĽcowe, może być również traktowana jako typowy zabieg leczniczy.

W zależno¶ci od upodobań możemy korzystać z różnego rodzaju sauny. I tak, sauna fińska, zwana jest również such±. Temperatura powietrza wynosi

80-110°C, a wilgotno¶ć nie przekracza 10%. W takich warunkach skóra bardzo szybko zaczyna się intensywnie pocić.

Sauna mokra może być propozycj± dla osób, które nie lubi± takich wysokich temperatur. K±piel rozpoczynamy od

50°C, a kończymy na 90°C. Rozgrzane kamienie należy co jaki¶ czas polewać wod±, dzięki czemu wilgotno¶ć powietrza wzrasta do 35%.

I wreszcie w saunie parowej, zwanej również łaĽni± rzymsk±, temperatura nie przekracza

70°C. Wilgotno¶ć jest tutaj z kolei bardzo duża, bo dochodzi aż do 95%.

Sposób przeprowadzania k±pieli w saunie

K±piel w saunie powinna być poprzedzona k±piel± higieniczn± pod natryskiem. Po wytarciu ciała do sucha, rozpoczynamy wła¶ciw± k±piel, która polega na przebywaniu nago na przemian w wysokiej i niskiej temperaturze. Podstaw± k±pieli jest duża kontrastowo¶ć bodĽca termicznego. W saunie przebywa się przez około 8-12 minut. Temperatura ogrzanego powietrza w pomieszczeniu zabiegowym nie jest jednolita. Pomieszczenie jest wyposażone w ławy na różnym poziomie, aby osoby pobieraj±ce k±piel mogły stopniować działanie gor±cego powietrza. Różnica pomiędzy ławami wynosi około 50 cm, a temperatura w okolicy podłogi wynosi

35°C, najwyższa jest w górnych warstwach, gdzie wynosi 110°C. W zależno¶ci od wydolno¶ci organizmu i samopoczucia należy stopniowo siadać, pocz±tkowo na ławach niższych i ¶rednich, kończ±c k±piel w III fazie trwania, na najwyższym poziomie. Po dostatecznym wygrzaniu ciała i obfitym wyst±pieniu potu, ochładza się organizm przez k±piel lub natrysk w temperaturze 12-20°C. Zastosowanie bodĽca zimna w okresie przegrzania ustroju ma na celu wytworzenie reakcji zmuszaj±cej organizm do szybkiej regulacji cieplnej i odczynów ze strony układu naczyniowo-ruchowego. Ten trening naczyniowy ma warto¶ć profilaktyczn± w stosunku do chorób z przeziębienia.

W zasadzie przyjmuje się schemat trzykrotnego powtórzenia cyklu k±pieli, polegaj±cy na przegrzewaniu organizmu w gor±cym pomieszczeniu i ochłodzeniu go wod±. Ważne jest, aby na każdym etapie k±pieli zadbać zarówno o dobre przegrzanie organizmu, jak i dostateczne jego ochłodzenie.

W czasie trwania drugiego, niekiedy także trzeciego cyklu k±pieli, po kilku minutach przebywania w pomieszczeniu sauny, wykonuje się "Löyly". Jest to polanie gor±cych kamieni zgromadzonych na piecu sauny, stosunkowo mał± ilo¶ci± wody,

około 1 litra. Wywołuje to gwałtowne pojawienie się pary wodnej. Jest to bodziec silnie obci±żaj±cy organizm, st±d bywa Ľle tolerowany przez osoby o mniejszej wydolno¶ci fizycznej. Finowie ten moment uważaj± za najważniejszy w czasie całego przebiegu k±pieli i nazywaj± go "dusz± sauny" (löyly).

K±piel w saunie zawsze kończy się ochłodzeniem organizmu. Niedostateczne ochłodzenie, przyczynia się do występowania dalszego pocenia się organizmu, co na tym etapie jest już zjawiskiem bardzo niepoż±danym. Może również pojawić się ból głowy i ogólne złe samopoczucie.

Po zakończeniu k±pieli w saunie bezwzględnie zalecany jest wypoczynek przez co najmniej 20 minut. Wskazane jest również uzupełnienie płynów w postaci soków owocowych lub jarzynowych (sok pomidorowy) oraz wody mineralnej nie gazowanej.

Efekty korzystania z sauny to odnowa biologiczna ustroju, daj±ca powrót do dobrej kondycji i całkowitego odpoczynku, znacznie szybciej niż sen. Z sauny mog± korzystać osoby zdrowe jeden raz w tygodniu, zawsze po wysiłku, nigdy przed. U osób chorych sauna może być stosowana tylko w porozumieniu z lekarzem.

Biologiczne działanie sauny

Odczyn organizmu na ciepło w saunie zależy od:

natężenia bodĽca cieplnego,

czasu trwania tego bodĽca,

wielko¶ci nagrzewanej powierzchni,

temperatury wyj¶ciowej.

Najbardziej istotnym elementem sauny fińskiej jest kontrastowo¶ć bodĽca termicznego (ciepło/zimno), okresowa zmiana wilgotno¶ci powietrza i zmiany natężenia pola elektrycznego w trakcie "Löyly".

Mimo działania mechanizmów termoregulacji, w wysokiej temperaturze sauny dochodzi do hipertermii. Temperatura ciała może wzrosn±ć powyżej 39°C. Jeszcze bardziej wzrasta temperatura skóry, która niekiedy osi±ga 41°C. Eliminacja nadmiaru ciepła z organizmu zachodzi poprzez odpowiednie zmiany w skórnym przepływie krwi,

wydzielanie potu i wzmożon± wentylację płuc.

Zmiany jakie zachodz± w organizmie ludzkim pod wpływem przegrzania w saunie s± bardzo różnorodne. Doprowadzone do tkanek ciepło przyczynia się do uruchomienia biologicznych odczynów organizmu i wyst±pienia całego łańcucha reakcji fizykochemicznych i biochemicznych.

Wpływ k±pieli w saunie widać w zachowaniu:

temperatury organizmu (wzrost temperatury ciała);

podstawowej przemiany materii (przyspieszenie);

zachowaniu się układu kr±żenia (wzrost pojemno¶ci minutowej serca w pocz±tkowym okresie pobytu w saunie przeciętnie o 75%; wzrost częstotliwo¶ci tętna od 120 do 140 uderzeń na minutę, wzrost ci¶nienia krwi skurczowego i rozkurczowego przeciętnie o około 25 mm Hg, po czym pod koniec pobytu w saunie obniża się o około 10 mm Hg w stosunku do ci¶nienia wyj¶ciowego);

warto¶ci bilansu wodnego;

zachowaniu się układu oddechowego (wysoka temperatura w saunie może wywołać nieznaczny wzrost liczby oddechów na minutę i wzrost minutowej wentylacji płuc);

zachowaniu się układu hormonalnego (wzrasta wydzielanie hormonu

antydiuretycznego);

w przesunięciach składu krwi (wzrost leukocytozy);

w składzie i rozmieszczeniu płynów ustrojowych (utrata potu powoduje odwodnienie organizmu, niedobór niektórych elektrolitów, niewielkich ilo¶ci witamin i innych składników np. obniżenie poziomu cukru we krwi);

w zachowaniu się układu nerwowego (działanie uspokajaj±ce).

Wskazania do stosowania sauny

Ze względów leczniczych saunę można stosować w:

nieswoistych chorobach dróg oddechowych;

przewlekłych chorobach reumatycznych (łagodne postacie);

nerwicach wegetatywnych;

zaburzeniach przemiany materii (otyło¶ć prosta);

w schorzeniach dermatologicznych (zapalenie atopowe, tr±dzik, przewlekłe zapalenie mieszków włosowych w okresie remisji);

zespołach korzonkowych, dyskopatie, lumbalgia, niektóre neuralgie;

stanach po zapaleniu stawów, mię¶ni, więzadeł.

Przeciwwskazania do stosowania sauny

Jeżeli chodzi o przeciwwskazania do stosowania sauny, należy, podobnie jak w przypadku innych zabiegów fizykalnych, brać pod uwagę przeciwwskazania bezwzględne. Również w saunie do przeciwwskazań ogólnych należ±:

ostre i przewlekłe choroby zakaĽne,

gruĽlica płuc i innych narz±dów,

nadci¶nienie,

cukrzyca,

padaczka,

kamica nerkowa,

wszystkie postacie niewydolno¶ci kr±żenia,

schorzenia psychiczne,

choroby nowotworowe. LECZENIE ZIMNEM

Leczenie zimnem polega na miejscowym obniżeniu temperatury tkanek, co odbywa się głównie drog± przewodzenia. Pomimo swego skutecznego działania jest stosowane w mniejszym zakresie niż leczenie ciepłem. Zimno w celach leczniczych jest stosowane w postaci:

zabiegów miejscowych, które maj± na celu obniżenie temperatury skóry, mię¶ni i stawów;

zabiegów całkowitych, których celem jest ogólne oziębienie organizmu;

zabiegów kriochirurgicznych, w których d±ży się do nieodwracalnego uszkodzenia patologicznie zmienionych tkanek.

Przez dostarczenie zimna, temperatura powierzchni ciała zostaje obniżona miejscowo lub systemowo. Leczenie zimnem obejmuje wiele metod o różnym działaniu. Wymienia się:

zimn± hydroterapię,

lód (k±piele, okłady, masaże, nacierania),

łatwo paruj±ce substancje płynne (blokady zimnem),

okłady żelowe, kriożel,

zimne opatrunki i peloidy,

gaz chłodz±cy, nadmuch zimnego powietrza (między innymi krioterapia całego ciała w komorach chłodz±cych),

chłodzenie termoelektryczne.

Łagodne metody leczenia zimnem wykorzystuj± temperatury w zakresie od obojętnej dla ciała do

15°C, jak w przypadku zimnej hydroterapii. Ale już intensywne leczenie zimnem (krioterapia) polega na stosowaniu temperatur w przedziale

0°C do minus 130°C. Jest to temperatura parowania ciekłego azotu.

Zabiegi zimne miejscowe

Działanie tych zabiegów jest uzależnione od takich czynników jak:

zastosowana temperatura;

wielko¶ć powierzchni ciała poddana zabiegowi;

czas trwania zabiegu;

metodyka zabiegu.

Obniżenie temperatury tkanek powoduje:

zmniejszenie lub u¶mierzenie bólu,

zahamowanie stanu zapalnego,

zwolnienie procesów przemiany materii,

zmniejszenie lub ust±pienie obrzęków,

zwolnienie odruchów i zmniejszenie pobudliwo¶ci włókien nerwowych,

zwężenie naczyń oraz ich okresowe rozszerzenie, przekrwienie czynne,

zwiększenie napięcia mię¶niowego (przy krótkim czasie działania bodĽca zimna) oraz obniżenie napięcia mię¶niowego (przy dłuższym działaniu bodĽca).

Wskazania do stosowania zimna w zabiegach miejscowych

Bodziec zimna, ze względu na swe działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe i przeciwobrzękowe, obejmuje szeroki wachlarz wskazań do stosowania w zabiegach miejscowych. Wskazaniami s±:

choroby narz±du ruchu (stłuczenia, krwiaki i urazy tkanek miękkich bezpo¶rednio po urazie do 4-5 dni; obrzęki po złamaniach i zwichnięciach we wczesnym okresie; ostre zapalenie ¶cięgien, torebek stawowych i mię¶ni; przykurcze stawowe pourazowe),

choroby reumatyczne (ostre zapalenia stawów niezależnie od przyczyny [ostry okres rzs, ostry stan bólowy w chorobie zwyrodnieniowej stawów, ostry zespół zapalenia tkanek miękkich okołostawowych], napad dny moczanowej, blokady stawów w poł±czeniu z mobilizacj±),

choroby układu kr±żenia (częstoskurcz napadowy, pocz±tkowy okres zakrzepowego zapalenia żył),

choroby układu nerwowego (bóle głowy pochodzenia naczyniowego, ostre stany zapalne splotów i nerwów obwodowych, rwa kulszowa, wzmożone napięcie mię¶niowe powstaj±ce wskutek urazów oraz niedowładów spastycznych),

choroby przewodu pokarmowego (ostre zapalenie pęcherzyka żółciowego i dróg żółciowych, zapalenie wyrostka robaczkowego, krwawienia),

inne schorzenia (obrzęk limfatyczny, krwawienie, hemoroidy, zapobieganie odleżynom, oparzenia, ostry ból zębów, zabiegi chirurgiczne w obrębie jamy ustnej oraz szczęki górnej i żuchwy).

Przeciwwskazania do leczenia zimnem

Przed przyst±pieniem do wykonywania zabiegu należy na małym obszarze skóry pacjenta, zbadać reakcję miejscow± na zimno. Leczenie zimnem jest przeciwwskazane w:

stanach zapalnych w przewlekłym okresie choroby,

nadwrażliwo¶ci na zimno,

zespole Raynauda,

zapaleniu pęcherza moczowego i miedniczek nerkowych,

zapaleniu naczyń,

ciężkich schorzeniach serca i naczyń (silnie zmniejszona reaktywno¶ć naczyń),

stanach wyniszczenia i ogólnego osłabienia,

odmrożeniach,

zespole Sudecka.

Przyjmuje się, że najlepsze wyniki leczenia osi±ga się przy krótkim czasie zabiegu (1-2 minuty) z jednoczesnym obniżeniem temperatury skóry o około 15-16°C. Tak krótki czas zabiegu powoduje na drodze odruchowej zmniejszenie bólu, natomiast dłuższy czas zabiegu (15-30 minut), wywiera przede wszystkim działanie przeciwzapalne. Ponieważ obniżenie temperatury w tkankach utrzymuje się przez około 2-3 godziny po zabiegu, zabiegi te mog± być wykonywane kilka razy dziennie - przeciętnie 3 razy dziennie.

Na uwagę zasługuje również krioterapia całego ciała. Ten krótkotrwały - maksymalnie do trzech minut - pobyt w specjalnej komorze chłodz±cej, gdzie panuje temperatura około minus

110°C, nie stanowi problemu pod względem termoregulacyjnym. Temperatura ciała spada w niewielkim stopniu (około 0,4°C), a efekt przeciwbólowy i miorelaksacyjny jest naprawdę imponuj±cy. Dodatkowe reakcje endokrynologiczne i immunologiczne sprawiaj±, iż jest to metoda godna polecenia w przypadku reumatycznych schorzeń zapalnych.

Zabiegi kriochirurgiczne

Zabiegi te polegaj± na celowym i kontrolowanym niszczeniu tkanek wskutek ich zamrażania. Ponieważ zamrażanie tkanek powoduje zablokowanie zakończeń nerwów czuciowych, zabiegi te s± bezbolesne. Przeważnie s± one również bezkrwawe, jak również stosunkowo mało agresywne. Przy stosowaniu zabiegów kriochirurgicznych można niszczyć tkankę bardziej powierzchownie, niż ma to miejsce w przypadku elektrokoagulacji, co ma duże znaczenie w leczeniu schorzeń naskórka i nabłonka. Zalet± tej metody jest również możliwo¶ć kojarzenia jej z innymi metodami leczenia, np. z radioterapi±, chemioterapi±.

Wskazania do kriochirurgii

Wskazania do zabiegów kriochirurgicznych s± coraz większe i obejmuj± między innymi:

choroby nowotworowe (nowotwory łagodne i mało zaawansowane nowotwory zło¶liwe skóry, warg i błon ¶luzowych jamy ustnej; nowotwory zło¶liwe trudno dostępne do leczenia chirurgicznego ze względu na sw± lokalizację [jama ustna, gardło, nos, zatoki przynosowe]; guzy przysadki i szyszynki),

choroby oczu (krioekstrakcja soczewki w zaćmie, przewlekłe owrzodzenie rogówki o wirusowej etiologii),

choroby nosa, gardła i krtani (polipy; naczyniaki nosa jamy ustnej i krtani; brodawczaki; żylaki przegrody nosa, gardła i przełyku),

choroby dróg oddechowych (wczesne okresy nowotworu zło¶liwego tchawicy i oskrzeli),

choroby kobiece (nadżerki szyjki macicy),

choroby układu moczowego (brodawczaki; nowotwory zło¶liwe pęcherza moczowego),

inne schorzenia (guzy krwawnicze)

Zabiegi kriochirurgiczne praktycznie nie obarczaj± chorego, tak więc mog± być stosowane w każdym wieku i każdym stanie chorobowym, zarówno u chorych z niewydolno¶ci± kr±żenia, jak i z niewydolno¶ci± oddechow±, z cukrzyc± czy gruĽlic± i innymi chorobami, stanowi±cymi przeciwwskazania do tradycyjnych zabiegów chirurgicznych.

---