ASERTYWNOŚĆ
Pięć praw Fensterheima
Masz prawo do robienia tego, co chcesz - dopóty, dopóki nie rani to kogoś innego.
Masz prawo do zachowania swojej godności poprzez asertywne zachowanie - nawet jeśli rani to kogoś innego - dopóty, dopóki Twoje intencje nie są agresywne, lecz asertywne.
masz prawo do przedstawiania innym swoich próśb - dopóty, dopóki uznajesz, że druga osoba ma prawo odmówić.
Istnieją takie sytuacje między ludźmi, w których prawa nie są oczywiste. Zawsze jednak masz prawo do przedyskutowania tej sprawy z drugą osobą i wyjaśnienia jej.
Masz prawo do korzystania ze swoich praw.
Pojęcie „asertywności” od wielu lat wzbudza w jednych strach w innych zaciekawienie. O asertywnym zachowaniu mówi się coraz częściej i przy wielu okazjach, np. kiedy mowa o stosunkach w pracy, o pracy w grupie, o poszukiwaniu zatrudnienia, ale również o sytuacjach w życiu prywatnym. Czym naprawdę jest asertywność?
Definicji asertywności jest prawdopodobnie tak wiele jak badaczy tego tematu. Dla potrzeb tego poradnika chciałabym przytoczyć definicję, która wydaje się być najprostsza a jednocześnie trafiająca w sedno problemu:
Asertywność to umiejętność pełnego wyrażania siebie w kontakcie z inna osobą czy osobami.
(za: Maria Król - Fijewska, Trening asertywności)
Zachowanie asertywne jest więc umiejętnością przekazania otoczeniu swoich prawdziwych uczuć, dążeń, opinii i postaw nawet jeśli nie będą one zaakceptowane przez innych. Jednak niezwykle ważnym elementem zachowania asertywnego jest respektowanie praw innych osób do posiadania odmiennego zdania.
Asertywność zakłada istnienie „terytorium psychologicznego” każdego człowieka, a także możliwość obrony tego obszaru. Nie jest to jednak przyzwoleniem dla agresywnego zachowania, z którym niejednokrotnie asertywność bywa utożsamiana. Obrona własnego obszaru polega, bowiem nie na walce, ale na korzystaniu z osobistych praw bez naruszania praw i obszaru prywatnego drugiej osoby. Obszar własnych praw jest zazwyczaj zmienny - osobom, z którymi jesteśmy bliżej związani pozwalamy na więcej niż obcym. Jednak w każdej sytuacji interpersonalnej granice te muszą zostać przez nas ustalone. Jeśli my tego nie zrobimy inni nas wyręczą, a wtedy z pewnością nie będzie to z korzyścią dla nas.
Każdy ma prawo do bycia sobą
Wszyscy wiemy już od dzieciństwa, że każdy z nas jest inny. Różne są nasze potrzeby, upodobania, opinie. Każdy z nas ma prawo oczekiwać od innych szacunku dla swojej osoby
i dla granic swojego terytorium psychologicznego. Przekonanie o tym prawie leży u podstaw zachowań asertywnych.
Asertywność nie jest kompetencją wrodzoną, kształtuje się ona czasem nawet przez całe życie, jednak najważniejszym momentem dla kształtowania asertywności jest 2-3 rok życia, kiedy to dziecko po raz pierwszy ustala granice swojego terytorium i uczy się używać słowa „nie”.
To właśnie umiejętność odmawiania jest najczęstszym problemem dla zachowań asertywnych. Ludzie robią wtedy coś, na co nie mają najmniejszej ochoty. Przyczyną kłopotów z odmawianiem może być lęk przed narażeniem się na gniew lub utratę sympatii drugiej osoby. Skutki trudności z odmawianiem mogą być bardzo poważne dla stosunków międzyludzkich, ale także dla naszego własnego samopoczucia. Jeśli w interakcji z drugą osobą notorycznie będziemy robić coś, na co nie mamy ochoty będziemy doznawać silnych negatywnych emocji. Jeśli sytuacja będzie się przedłużała negatywne uczucia będą się wiązały z tą konkretną osobą. Z czasem może się pojawić nienawiść, wrogość, a najmniejszy nawet bodziec może wywołać wybuch, natomiast to właśnie ta druga osoba obarczana będzie winą za te nienajlepsze relacje. Tak naprawdę jednak to my jesteśmy winni temu, że wprowadzamy otoczenie w błąd nie komunikując jasno czego chcemy, a co stanowi przekroczenie naszego terytorium psychologicznego.
Człowiek nie tylko ma prawo żyć tak jak chce, ale jest to całkowicie możliwe do wykonania i zależy tylko od niego samego.
Każda asertywna osoba bierze odpowiedzialność za kształt swoich relacji z otoczeniem, stawiając warunki, pozwalając, decydując i wybierając. W ustaleniu granic terytorium psychologicznego ogromną rolę odgrywa asertywna odmowa, która powinna być czytelna, bezpośrednia, uczciwa i stanowcza. Natomiast elementem niezbędnym do tego rodzaju odmowy jest użycie słowa „nie” oraz jasna informacja o naszych zamiarach, można dodać również kilka słów o tym dlaczego odmawiamy.
Niezwykle istotne jest, aby nasza odpowiedź nie zamieniła się w pretensje lub usprawiedliwienie, gdyż jest to zupełnie sprzeczne z zasadami asertywności. Jeśli chcemy, aby nasza odpowiedź nie została zrozumiana jako wyraz braku sympatii można dodać komentarz podtrzymujący relację, np. „Nie, nie pójdę dziś z tobą na zakupy. Dzisiejsze popołudnie mam już zajęte, ale mogę pójść z tobą jutro.”
Jeśli w naszej odmowie zawrzemy elementy usprawiedliwiania się lub pretensji nasza rozmowa z drugą osobą nie szybko się zakończy. W pierwszym przypadku będzie ona zachęcona do namawiania nas i znajdzie setki argumentów, dla jakich powinniśmy spełnić jej prośbę. W wyniku tego zachowania będziemy dalej brnęli w bezsensowne tłumaczenia.
Jeśli w naszej odmowie uciekniemy się do użycia pretensji w stosunku do drugiej osoby, możemy być pewni, że będzie się ona przed tymi pretensjami broniła - może dojść wtedy do otwartej wojny.
Są jednak sytuacje, kiedy nie możemy lub nie chcemy odmawiać od razu. Mamy do tego pełne prawo. Jeśli nie wiemy jak odpowiedzieć na czyjąś prośbę, zawsze możemy poprosić o czas do zastanowienia i powrócić do tematu, kiedy już będziemy do tego gotowi.
Moje prawa na „obcym terytorium”
Wiele osób odczuwa niepokój związany z obroną swoich praw w sytuacjach społecznych, mimo że mogą domagać się traktowania nie naruszającego ich godności osobistej. Przyczyną problemów z asertywnym zachowaniem w sytuacjach społecznych, może być brak świadomości swoich praw i koncentrowania się na partnerze, relacji interpersonalnej lub samym sobie, zamiast na zadaniu do wykonania.
W miejscach wymiany usług - w sklepach, urzędach, instytucjach nasza sytuacja ulega zmianie, gdyż jesteśmy tam petentami. Są to miejsca specyficzne z punktu widzenia psychologicznej własności. My przychodzimy tam rzadko i na chwilę, a spotykamy się z osobami, które w tych miejscach pracują, np. osiem godzin dziennie. Z tego względu czujemy się od nich uzależnieni, jesteśmy na „obcym terytorium”.
Obie grupy - petentów i pracowników - reprezentują jakieś dążenia i interesy, które na ogół są sprzeczne. W większości sytuacji doprowadza to do obrony, próby podporządkowania sobie całego terytorium przez jedną grupę i do jego obrony przez drugą. Należy zdać sobie sprawę z tego, że obie grupy mają prawo do obrony swojego terytorium, a także, że należy ono w równej części do tych, którzy tam pracują i do tych, którzy tam przychodzą.
W sytuacjach społecznych należy mieć świadomość tego, dokąd rozciągają się nasze prawa, a gdzie rozpoczyna się dobra wola pracowników. Jest to wiedza niezbędna, aby wiedzieć czego możemy się domagać, a o co możemy jedynie prosić.
Jestem w porządku
Asertywnością można się wykazać w sytuacjach przyjmowania ocen zarówno tych pozytywnych, jak i negatywnych.
Krytyka
Dla wielu osób krytyka wiąże się z silnymi emocjami, bywa rodzajem wyroku i jeśli jest on w ich odczuciu niesłuszny zaczynają się bronić. Na ogół obrona ta polega na gromadzeniu całej masy kontrargumentów, co powoduje, że nasz partner znajduje co najmniej tyle samo, a wszystko to powoduje, że czujemy się jeszcze gorzej. Najlepszym wyjściem z sytuacji przyjmowania krytyki jest krótka zgoda (gdy zgadzamy się z rozmówcą) lub zaprzeczenie (gdy uważamy, że nie ma on racji). Podstawą takiego zachowania jest przekonanie, że każdy ma prawo do własnego zdania.
Pochwały
Wbrew pozorom przyjmowanie pochwał dla wielu osób wcale nie jest łatwiejsze niż przyjmowanie krytyki. Na ogół osoby nie chcące przyjąć pochwały uciekają się do kilku podstawowych sposobów: zaprzeczają pochwale, przeformułowują ją tak, aby nie dotyczyła ich osoby, obniżają wartość swojego sukcesu porównując go do innych większych, obniżają wartość własnej osoby, przytaczając klęski w innych dziedzinach.
Podstawą asertywnego przyjmowania pochwał jest postawa „jestem w porządku” oraz zdanie sobie sprawy, że pochwała jest jedną z możliwy opinii.
Przykładowe odpowiedzi:
- w sytuacji niesłusznej krytyki:
takie jest twoje zdanie, ale moje jest inne
nie zgadzam się z tobą
mam inne zdanie na swój temat
- w sytuacji słusznej krytyki:
tak, myślę o sobie podobnie
masz rację, ja też odnoszę takie wrażenia
też tak uważam
- w sytuacji niesłusznej pochwały:
dziękuję, ale ja mam inne zdanie na swój temat
dziękuję, ale ja tak nie uważam
- w sytuacji słusznej pochwały:
dziękuję, myślę o sobie tak samo
dziękuję, zgadzam się z tobą
Asertywność to sposób na relacje z innymi ludźmi. Nie jest ona jednak obowiązkowa. Istnieją przecież sytuacje, kiedy przychylamy się do prośby innych, pomimo tego, że nie mamy na tego większej ochoty, ale jednocześnie nie chcemy tego zmienić. Mamy prawo do wyboru zachowania nieasertywnego, biorąc pod uwagę, np. jakieś istotne wartości, którymi kierujemy się w życiu. Wybór zachowania asertywnego „bo tak trzeba” byłby przecież przeciwieństwem zasad jakimi kieruje się asertywność.
Opracowane na podstawie:
Maria Król - Fijewska Trening asertywności, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 1993
Herbert Fensterheim, Jean Baer Jak nauczyć asertywności: nie mów „Tak”, gdy chcesz powiedzieć „Nie”, „Książka i Wiedza”, Warszawa 1999