Niepodległość Timoru Wschodniego
1. Podstawowe informacje
Timor Wschodni (Timor-Leste) 20 maja 2002 roku w wyniku referendum uzyskał niepodległość, stał się tym samym pierwszym państwem powstałym w XXI wieku.
Timor Wschodni (Demokratyczna Republika Timoru Wschodniego) leży na wyspie Timor będącej największą w archipelagu Małych Wysp Sundajskich. Graniczy z Indonezją i na morzu z Australią. Stolicą państwa jest Dili. Timor Wschodni zajmuje około 15 tys. km2 i zamieszkuje około 1 mln. ludności. Jest jednym z najbiedniejszych państw świata - PKB per capita wynosi około 500 USD. Prezydentem od 2002 roku jest Xanana Gusmao (zwany często „azjatyckim Nelsonem Mandelą”). Premierem od 2006 roku jest Jose Ramos-Horta.
2. Droga do uzyskania niepodległości
W 1520 roku Timor odkryli Portugalczycy. W XVII wieku wyspę podzieliły między siebie dwa mocarstwa kolonialne: Portugalia zajęła część wschodnią, Holendrzy zaś - zachodnią. Przebieg granicy ustalono po stuleciach walk dopiero w 1904 roku. II wojna światowa najpierw przyniosła wschodniej części Timoru interwencję holenderską i australijską, a potem brutalną inwazję Japonii. W 1951 roku Timor Wschodni wrócił do Portugalii. Dwa lata wcześniej zachodnia część wyspy, podobnie jak reszta Holenderskich Indii Wschodnich, przypadła w udziale powstającej Republice Indonezji (wówczas Stany Zjednoczone Indonezji). W roku 1974 w wyniku "rewolucji goździków" portugalskie kolonie otrzymały prawo do samostanowienia (25 kwietnia). Timor Wschodni stał się areną ożywionej działalności politycznej lokalnych formacji o różnych orientacjach.
W Timorze powstały trzy zwalczające się formacje polityczne: Zjednoczona Partia Demokratyczna (UDT), opowiadająca się za autonomią Timoru przy zachowaniu związków z Portugalią, Demokratyczne Stowarzyszenie Ludności Timoru (Apodeti), dążące do przyłączenia Timoru Wschodniego do Indonezji, oraz Fretilin, czyli Rewolucyjny Front Wyzwolenia Timoru Wschodniego (jednym z liderów był Jose Ramos-Horta), głoszący hasła niepodległości i socjalizmu zbliżonego do modelu szwedzkiej socjaldemokracji.
30 sierpnia 1975 roku Fretilin proklamował autonomię kolonii, a następnie - 28 listopada - ogłosił niepodległość Ludowo-Demokratycznej Republiki Timoru Wschodniego. 7 grudnia nastąpiła inwazja armii indonezyjskiej. Już 22 grudnia Rada Bezpieczeństwa Narodów Zjednoczonych zażądała wycofania oddziałów, jednak mimo to 17 sierpnia 1976 roku Indonezja ogłosiła aneksję wyspy przy cichym poparciu USA - „Załatwcie to szybko i bez naszej broni” (jeśli traktować to zdanie dosłownie to nie udało się) - radził ówczesny minister spraw zagranicznych Henry Kissinger władzom w Dżakarcie. Przyłączenie Timoru nie zostało uznane przez zdecydowaną większość państw świata, wyjątek stanowiła Australia (czerwiec 1979 roku).
Przez 25 lat Indonezyjczycy dokonywali eksterminacji w większości katolickiej ludności Timoru Wschodniego (około 90%). Szacuje się, że życie straciło 200 tysięcy osób. Timorczycy prowadzili nieprzerwanie kampanię na rzecz niepodległości. Prowadzony był opór zbroiny (symbolem stał się Xanana Gusmao, obecny prezydent Timoru Wschodniego), jak i działalność pokojowa. W 1996 roku apostolski administrator Dili (stolicy prowincji) biskup Carlos Belo i czołowy emigracyjny przywódca Timorczyków Jose Ramos-Horta (dziennikarz) zostali laureatami pokojowej nagrody Nobla.
Działania Timorczyków, dyplomacji portugalskiej, międzynarodowej opinii publicznej, a także będący następstwem azjatyckiego krachu gospodarczego kryzys wewnętrzny w Indonezji zbliżyły Timor Wschodni do niepodległości. 21 maja 1998 roku prezydent Indonezji - Suharto - został zmuszony do rezygnacji ze stanowiska, zastąpił go BJ Habibie. 21 stycznia Habibie przedstawia popozycję referendum. W wyniku podpisanego 5 maja 1999 porozumienia indonezyjsko-portugalskiego ustalono referendum na 30 sierpnia 1999 roku. W czerwcu 1999 roku powołano misję ONZ - UNAMET (Ian Martin) do nadzoru referendum, w którym Timorczycy mieli się wypowiedzieć za zachowaniem statusu prowincji Indonezji, pod warunkiem przyznania większej autonomii, lub za niepodległością. Frekwencja wyniosła 97%. 78,5% Timorczyków odrzuciło propozycję autonomii w ramach Indonezji.
Po ogłoszeniu wyników 4 września 1999 roku doszło do fali przemocy i niszczenia infrastruktury zorganizowanej przez bojówki proindonezyjskie (Aitarak - Skorpion) wspierane przez wojsko i policję. 20 września na wyspie wylądowały dowodzone przez Australijczyków oddziały Miedzynarodowych Sił Zbrojnych dla Timoru Wschodniego (International Force for East Timor; InterFET). 19 września Indonezja uznała wynik referendum. Armia indonezyjska wycofała się ze wschodniej części wyspy 25 października 1999 roku, a administrację przejęła Tymczasowa Administracja Narodów Zjednoczonych w Timorze Wschodnim (UNTAET). Szefem UNTAET został Brazylijczyk Sergio Vieira de Mello. Administracja została podzielona na 3 filary - siły pokojowe (Jaime de los Santos, Boonsrang Niumpradit), pomoc humanitarna (Akira Takahashi), budowa struktur państwowych (Jean-Chrystian Cady).
21 czerwca 2000 roku UNTAET i Narodowa Rada Oporu Timoru podpisały porozumienie ws. rozszerzenia Narodowej Rady Konsultacyjnej, która otrzymała zadanie sformowania Rządu Tymczasowego Timoru Wschodniego. W rządzie zasiadło po czterech przedstawicieli (ministrów) - ludności miejscowej i UNTAET. 15 listopada 2000 roku otwarto Uniwersytet Timoru Wschodniego.
1 lutego 2001 roku rozpoczęto przekształcanie organizacji Falintil (Siły Zbrojne dla Wyzwolenia Timoru Wschodniego; organizacja walcząca o niepodległość Timoru) w armię (Siły Zbrojne Timoru Wschodniego), zakończono 26 października.
30 sierpnia 2001 roku odbyły się wybory do 88-osobowego Zgromadzenia Konstytucyjnego mającego przygotować przyszły ustrój państwa. W wyborach zwyciężył Fretilin zdobywając 55 miejsc w parlamencie (57,3% głosów). 20 września 2001 powołano rząd z premierem oraz ministrem gospodarki i rozwoju Mari al-Katiri (sekretarz generalny Fretilin). Ministrem spraw zagranicznych został Jose Ramos-Horta.
Zgromadzenie Konstytucyjne uchwaliło konstytucję Timoru Wschodniego 22 marca 2002 większością 72 głosów przy 14 przeciwnych, opartą w głównej mierze na konstytucji portugalskiej. Przewiduje przyznanie dużych uprawnień parlamentowi przy jednoczesnym ograniczeniu roli prezydenta do funkcji reprezentacyjnych. Konstytucja zakłada świecki charakter państwa, gwarantuje obywatelom swobody demokratyczne i zawiera zasadę politycznej neutralności sił zbrojnych.
14 kwietnia 2002 przeprowadzono pierwsze wybory prezydenckie, w których brali udział: bohater ruchu niepodległościowego Xanana Gusmao i prezydent z 1975 roku - Francisco Xavier do Amaral. Zwyciężył Gusmao uzyskując niemal 83% głosów. 20 maja 2002 o północy Timor Wschodni odzyskał pełną niepodległość. W ceremonii przekazania funkcji nowo wybranym władzom uczestniczyli m.in. sekretarz generalny ONZ Kofi Annan, były prezydent USA Bill Clinton, prezydent Indonezji Megawati Sukarnoputri, premier Australii John Howard oraz prezydent Portugalii Jorge Sampaio.
Timor Wschodni został przyjęty do ONZ 27 września 2002 roku (jako 191 członek). 18 listopada 2002 roku Rzeczpospolita Polska i Demokratyczna Republika Timoru Wschodniego oficjalnie nawiązały stosunki dyplomatyczne. Na przełomie marca i kwietnia 2004 roku Minister Spraw Zagranicznych Timoru - Jose Ramon-Horta złożył oficjalną wizytę w Polsce, wygłosił m.in. wykład na ISM UW.
3. Problemy po uzyskaniu niepodległości
Pierwszym poważnym sprawdzianem, decydującym o przetrwaniu państwa był kryzys wywołany konfliktem w armi. Zamieszki w Timorze Wschodnim wybuchły, kiedy premier Alkatiri zwolnił w marcu sześciuset z prawie 1400 żołnierzy, po tym jak w lutym rozpoczęli oni strajk w proteście przeciwko, ich zdaniem, dyskryminacji żołnierzy z zachodniej części kraju. Walki pomiędzy zbuntowanymi żołnierzami a oddziałami wiernymi rządowi przybrały na sile w maju i objęły również policję oraz rywalizujące gangi. Łącznie zginęło przynajmniej 30 osób, a prawie 150 tys. zostało zmuszonych do opuszczenia domów.
Zaogniająca się sytuacja zmusiła w maju 2006 roku rząd do prośby o interwencje międzynarodową - patrolowanie stolicy przejęły wojska australijskie, nowozelandzkie, portugalskie i malezyjskie.
Istotną kwestią w tym kontekście jest podział etniczny Timoru. Mendes Correira, badacz dziejów wyspy utrzymuje, że Timoru to pojęcie wyłącznie geograficzne. Pod względem religijnym, językowym, społecznym i etnologicznym Timorczycy dzielą się na różne grupy, dla których trudno byłoby znaleźć wspólne cechy konstytutywne. Podział można zaobserwować na przykładzie języka - na wyspie mówi się w ponad dwudziestu językach i dialektach. Timor zamieszkują grupy ludności pochodzenia malajskiego, papuaskiego, chińskiego i portugalskiego. Pod względem struktury etnicznej mieszkańcy Timoru Wschodniego nie różnią się od swoich pobratymców z zachodniej części wyspy, którzy nigdy nie wyrażali niepodległościowych ani nawet samorządowych aspiracji i stosunkowo bezboleśnie wtopili się w multietniczną społeczność Indonezji. Co ciekawe religijna odmienność Timorczyków - 90% to katolicy - podczas gdy blisko 90% obywateli Indonezji to muzułmanie - jest uważana za paradoksalną. Konwersja ludności miejscowej na katolicyzm dokonała się głównie po inwazji muzułmańskiej Indonezji, a nie w czasie kolonialnej zależności od katolickiej Portugalii. Prawdopodobnie jest to wynikiem poparcia udzielonego przez Kościół ruchowi niepodległościowemu.
Istotnym elementem w stosunkach z byłym okupantem było uczestnictwo prezydent Indonezji Megawati Sukarnoputri (przeciwniczka referendum w 1999 roku) w uroczystościach 20 maja 2002 roku (pomimo sprzeciwu większości członków parlamentu w Dżakarcie).
Dotychczas nieuregulowany jest przebieg granicy Australijsko-Timorskiej na Morzu Timorskim. Spór toczony jest przede wszystkim o złoża ropy naftowej i gazu ziemnego znajdujące się pod Morzem Timorskim.
Na podstawie książki Jamesa Dunna „East Timor: a rough passage to independence” oraz artykułu Roberta Firmhofera z "Wiedza i Życie" nr 5/1997