Społeczno-kulturowe aspekty religii
Przez tysiąclecia religia odgrywała wiele różnych ról w życiu człowieka. Uspokajała zmysły, dawała nadzieję, niosła radość. Przede wszystkim jednak, wyznaczała kierunek w jakim podążać miał jej wyznawca, nadawała sens jego życiu. Powstaje więc pytanie: do jakiego stopnia społeczeństwo mogło się od niej uzależnić, czy możliwe jest by stała się ona jedynym wyznacznikiem, sposobem na życie?
Już w 1912 r. Emil Durkheim prezentował pogląd „[...] iż system religijny jest heteronomiczny w tym znaczeniu, że kodyfikuje inny system: system stosunków społecznych w obrębie danej grupy”. W istocie religia wywarła ogromny wpływ na rozwój poszczególnych kultur. Należałoby właściwie powiedzieć, iż religia - jako wierzenie - jest częścią samej kultury, w pewnym stopniu nawet ją tworzy. Za przykład wtapiania się religii w kulturę może chociażby posłużyć Dekalog będący zbiorem podstawowych nakazów moralnych. Dla chrześcijan jest on podstawowym kanonem wiary, jednak nie tylko „wierzący” zwracają na niego uwagę, także kształtujące się normy kulturowe przyjęły go jako „niezbędny” do utrzymania społeczeństwa w harmonii. Przykazania „nie zabijaj” czy „nie kradnij” stały się poniekąd normami prawnymi a „nie cudzołóż” czy „nie mów fałszywego świadectwa przeciw bliźniemu swemu” wciąż istnieją w świadomości społecznej jako norma etyczna.
W chrześcijaństwie od wieków panuje widoczny - przynajmniej teoretyczny - rozdział państwa od Kościoła: "[...] oddawajcie więc, co jest cesarskiego, cesarzowi, a co Bożego, Bogu". Słowa te zawarte w ewangelii (Mateusza 22.21) ukazują stosunek, jaki Kościół katolicki powinien mieć do polityki. Od wieków obserwujemy, jednak próby jednoczenia władzy świeckiej z kościelną. Dr Jarosław Szymanek z Uniwersytetu Warszawskiego - specjalista od prawa wyznaniowego - twierdzi iż mimo zawartej w konstytucji teoretycznej autonomii i niezależności Kościoła od państwa, nie da się nie zauważyć ciągłego wpływu elementów konfesyjnych na państwo. Mamy papieża zajmującego się „zbawianiem dusz” i prezydenta wraz z całym rządem, który tworzy państwo i pilnuje w nim porządku. W dorobku kulturowym posiadamy Pismo Święte, pełniące rolę swoistego przewodnika i dające wskazówki jak postępować w życiu, ale mamy także konstytucję, czy przepisy prawne które nakazują lub zakazują pewnych zachowań pod groźbą kary. Teoretycznie istnieje więc rozdział państwa od Kościoła - przestrzeganie prawa nie zbawi duszy, a działanie niezgodnie z nauką Kościoła nie zamknie w więzieniu.
Inaczej kwestię tę rozpatruje islam: „Prawo islamu jest ściśle związane z religią, toteż przepisy prawne mają w zasadzie sankcję religijną [...]. Islam w znacznie większym stopniu niż inne religie posiada charakter porządku prawnego, który reguluje całe życie wiernego muzułmanina, według ideału zawartego w nauce głoszonej przez Muhammada”. Islam, początkowo „tylko” religia, stopniowo skodyfikował prawo na własny użytek. Opierając się na zasadach wiary, zawartych w Koranie i uzupełniając to o Sunne, ustalono co jest dobre a co złe, co sprawiedliwe i pożądane, a co niesłuszne i zakazane. Co więcej, jest to dla muzułmanina oczywistość, dla niego to prawo po prostu było od zawsze: „Z punktu widzenia muzułmanina może być ono uważane za „prawo natury”, jeżeli chcielibyśmy posłużyć się tu terminologią europejskiej nauki prawa. Podobnie bowiem jak na Zachodzie prawo natury było uważane, za idealny porządek prawny, którego podstawą są ogólne zasady słuszności i sprawiedliwości, tak prawo muzułmańskie było uważane przez jurystów islamu za idealny i doskonały system prawny”. Wynika z tego, że muzułmanin przyjmuje prawa wypływające z Koranu i Sunny jako coś, co jest całkowicie oczywiste, jak prawo do życia czy do wolności osobistych w świecie europejskim. Przyjmuje nakazy religijne jak obowiązki codziennego życia. Prawo jest więc oparte na zasadach wiary: „Pozycja Koranu - świętej księgi islamu - była w społeczności muzułmańskiej zawsze szczególna, ponieważ widziano w Koranie coś w rodzaju konstytucji, wyroczni prawa i kodeksu obyczajowego [...] podstawą Koranu i prawa kanonicznego jest zawarty w nim system etyczny”.
Samo słowo „islam” oznacza „posłuszeństwo”, a „muzułmanin” to „(ten), kto jest posłuszny (Bogu)”. W tej religii święte księgi jak Koran, czy Hadisy (opowieści tworzące Sunnę) są jednocześnie drogowskazem i prawem. Religia miesza się tu z życiem codziennym, tak że trudno jest znaleźć granicę pomiędzy jednym a drugim. Nie można powiedzieć, że Koran jest wyrocznią prawa, prawo się jednak na nim opiera, a muzułmanie bardzo ściśle trzymają się jego wyznaczników: „Koran jest [...] objawieniem Allaha przekazanym ludziom przez Proroka. Ale nie tylko. Księga ta bowiem zawiera, oprócz przykazań religijnych, różnego rodzaju przepisy prawne, które dla istotnych przemian, jakie zaszły w społeczeństwie arabskim po objawieniu się Islamu, miały z pewnością o wiele większe znaczenie aniżeli nakazy religijne. Na odpowiednich wersetach Koranu opierały się również pierwsze zasady nowej organizacji państwa, czyli, jakbyśmy dzisiaj powiedzieli, zasady konstytucji państwowej. Księga ta zawiera również, ściśle związane z przepisami religijnymi, nakazy moralne, podstawy etyki muzułmańskiej, a nawet przepisy o dobrym zachowaniu się [...]”. Koran jest więc podstawą, to od niego zaczęło się kształtowanie państwa muzułmańskiego, to na jego podstawach stworzono reguły i zasady postępowania w życiu codziennym. Nie jest on jednak jedyną księgą muzułmanów. Jest tylko „objawieniem Allaha”, napisanym w sposób chaotyczny - sury (rozdziały) nie są uporządkowane ani chronologicznie, ani też tematycznie, pojawiają się od najdłuższego do najkrótszego, poza tym napisany jest językiem rymowanej prozy, nie może więc być podstawą prawną. Uważany jest za jedno z największych i najlepszych dzieł literackich świata islamskiego, zawiera piękne, przemawiające do wyobraźni obrazy, przypowieści i opowiadania. Islam opiera się na dwóch księgach Koranie i Sunnie (tradycji proroka). W tradycji sunna wskazywała na czyny a hadith na wypowiedzi Muhammada, lecz dziś terminy te właściwie się pokrywają. Oba terminy odnoszą się do działania, praktyk i wypowiedzi Muhammada i stanowią uzupełnienie Koranu w dziedzinie przepisów prawnych „Koran, jak wiemy, jest kodeksem przepisów religijnych, moralnych i prawnych, które w całości stanowią podstawę islamu, tj. religię „całkowitego poddania się Bogu” . W islamie człowiek poddaje Bogu całe swoje życie, nie tylko to duchowe, ale również codzienne.
Religia muzułmańska reguluje wiele aspektów z życia człowieka. Mówi mu zarówno co i jak ma jeść, w jaki sposób przygotowywać potrawy, jak zabijać zwierzęta, a także jak się zachowywać przy stole, czy w jaki sposób należy przyjmować gości. Określa kiedy i jak się modlić czy jak się ubierać - po prostu mówi człowiekowi w jaki sposób ma żyć. Koran podkreśla że muzułmanin powinien spożywać wyłącznie zdrowe i świeże mięso, określa listę potraw zakazanych do spożycia. Wskazuje w jaki sposób powinny zostać zabite zwierzęta przeznaczone do konsumpcji: zwierzęciu należy przeciąć tchawicę, przełyk, tętnicę oraz żyłę i to w taki sposób aby cała krew znajdująca się w jego wnętrzu wypłynęła - muzułmaninowi nie wolno spożywać pokarmów z krwią. Podczas uboju zwierząt trzeba wypowiedzieć słowa „w imię Boga, Bóg jest największy”. Jeśli zaś mówimy o dzikich zwierzętach to spożywać można jedynie te upolowane, gdyż spożywanie padliny jest zakazane: „Zakazane wam jest: padlina, krew i mięso świni; to, co zostało poświęcone na ofiarę w imię czegoś innego niż Boga; zwierzę zaduszone, zabite od uderzenia, zabite na skutek upadku, zabite na skutek pobodzenia i to, które pożerał dziki zwierz - chyba że zdołaliście je zabić według rytuału - i to, co zostało ofiarowane na kamieniach [...]”. Zakaz spożywania „padliny, krwi i mięsa wieprzowego” pojawia się w kilku miejscach Koranu m.in. w surze 2:172-173; 5:3; 7:145 i 16:115.
Islam zabrania także picia wina oraz napojów alkoholowych wytwarzanych z winogron, miodu, daktyli oraz zbóż, podobnie jak oddawania się hazardowi: „Będą ciebie pytać o wino i grę majsir. Powiedz: "W nich jest wielki grzech i pewne korzyści dla ludzi; lecz grzech jest większy aniżeli korzyść z nich.”[...]” „O wy, którzy wierzycie! Wino, majsir, bałwany i strzały wróżbiarskie - to obrzydliwość wynikająca z dzieła szatana. Unikajcie więc tego! Być może, będziecie szczęśliwi!”. Przestrzeganie tych koranicznych wersetów jest dość restrykcyjne, czego dowodem mogą być wymierzane przez sądy kary. Jeszcze w 2005 roku w Nigerii sąd skazał pijącego alkohol na 80 batów; w tym samym roku w Indonezji za uprawianie hazardu 26 mężczyzn także otrzymało porcję batów. Co prawda, sam Koran nie nakłada wymierzania kary batów za picie alkoholu czy też uprawianie hazardu, lecz robią to hadisy, uzupełniające Koran. Są one spisane w formie opowieści, jedna z nich mówi o tym jak do proroka przyprowadzono pijaka. Muhammad zdenerwował się i nakazał wszystkim obecnym w jego domu, aby zbili pijanego nieszczęśnika, sam prorok pobił go łodygą palmową i kopał butami. W innej opowieści powiedziane jest, że Abu Bakr (pierwszy kalif) wymierzył „grzesznikowi” (pijakowi) czterdzieści batów. W jeszcze innym miejscu opisany jest sposób, w jaki muzułmanie atakowali pijanych, używali do tego dłoni, butów a nawet ubrań zwiniętych w taki sposób, by te przypominały liny do batożenia. Pod koniec kalifatu Uthmana (trzeci kalif) pijanemu wymierzano 40 batów, za powtórne upicie się dostawał już 80. Dalej czytamy, że za trzeci taki występek należy ukarać winnego śmiercią. Jednakże kara śmierci szybko została zniesiona w innym miejscu - gdy do proroka przyprowadzono człowieka, który upił się już cztery razy, ten ponownie go pobił, lecz nie zabił.
Co do zachowywania się przy stole, islam narzuca konkretny schemat modlitw, jakie należy wypowiedzieć przed czy po jedzeniu. Mówi nawet, którą ręką powinno się jeść i w jakiej pozycji siedzieć - jeść prawą ręką, a siedzieć na podłodze wokół okrągłego, bądź owalnego stołu w pozycji wyprostowanej z podwiniętymi nogami. Gość, który przychodzi do muzułmanina zobowiązany jest do zjedzenia wszystkiego, co nałożył sobie na talerz i nie wolno mu okazać niezadowolenia ze spożytego posiłku. Zaleca się także zapraszać bliskich oraz znajomych na wszelkie posiłki. Trochę inaczej ma się sprawa z ubiorem „Każdy powinien ubierać się tak, jak mu się podoba, jedynie należy się powstrzymywać przed zbytnią próżnością i ekstrawagancją. Niezależnie jednak od tych liberalnych pouczeń prawno-religijnych istnieje bardzo silny konserwatyzm zwyczajowy, który zaleca muzułmanom noszenie w zależności od zamieszkiwanego terenu specjalnej odzieży. Szczególnie te zwyczajowe normy dotyczą stroju kobiecego. Np. bardzo szeroko rozpowszechniony zwyczaj zasłaniania twarzy nie opiera się na żadnych zaleceniach Koranu. Co ciekawsze nowsze badania historyków odzieży wykazały, że według wszelkiego prawdopodobieństwa zwyczaj ów wywodził się z chrześcijańskiego cesarstwa wschodnio-rzymskiego. Niewolnica chodziła tam z odkrytą twarzą, a kobieta wolna mogła ją zasłonić”. Trzeba jednak przyznać, że nie jest to do końca sprecyzowane, gdyż hadisy, omawiając ubiór kobiety, nakazują jej zasłanianie aury. Aura dzieli się na mocną - obszar, pomiędzy klatką piersiową (włącznie z piersiami) a kolanem, oraz słabą - całe ciało z wyjątkiem twarzy i rąk. Także u mężczyzn istnieje nakaz zasłaniania aury, która w tym przypadku kształtuje się nieco inaczej: mocna - części intymne i pośladki, słaba - obszar pomiędzy pępkiem a kolanami.
Według wierzeń islamskich Muhammad jako człowiek niepiśmienny, natchniony przez archanioła Gabriela spisał słowo Boże. Koran jest więc księga natchnioną. Bardzo dużo czasu zajęło Muhammadowi przekonanie swoich rodaków do tego tekstu „nowej” wiary. Dopiero jednak juryści, którzy przez wiele lat po śmierci Proroka zebrali się, by debatować nad świętą księgą, doprowadzili do ujednolicenia prawa (szariat'u). Opiera się on na założeniu, że prawo musi dostarczać wszystkiego, co potrzebne dla duchowego i fizycznego rozwoju jednostki. Wszystkie czyny muzułmanina są podzielone na pięć kategorii: konieczne, chwalebne, dozwolone, naganne oraz zakazane. „Prawo islamu pomaga wiernym kroczyć po „dobrej drodze” - szari'a. Muzułmańscy juryści twierdzą, że podstawową zasadą prawną w islamie jest wolność i dlatego wierny muzułmanin ma możność wyboru między tym, co jest nakazane, czyli tym co jest obowiązkiem, a tym, co jest zakazane. Wolność ta jednak musi być w pewien sposób ograniczona ze względu na słabość natury ludzkiej. [...] prawo przekazane ludziom przez Muhammada jest szeregiem przykazań obejmujących całość życia i postępowania ludzkiego, danych ludziom w sposób autorytatywny. Obejmuje ono więc zarówno nakazy religijne, jak i przepisy prawne, obowiązujące jednostkę, a także zasady życia społecznego i podstawy organizacji politycznej. Inaczej mówiąc, prawo islamu jest wszechobejmującym ciałem religijnych obowiązków, jest całością przykazań Allaha, które regulują całe życie muzułmanina we wszystkich jego aspektach”.
Koran zawiera cztery rodzaje przepisów, odnoszące się do czterech aspektów życia człowieka. Pierwsze dotyczą postawy religijnej, jaką powinni wyrażać wierni. Chodzi tu przede wszystkim o wiarę w jedność Boga, jego atrybuty, muzułmanin musi przyjąć odpowiedzialność za własne czyny, oraz mieć świadomość przyszłej kary (czy też nagrody). Druga grupa traktuje o zewnętrznych obowiązkach „dobrego” muzułmanina. Ogranicza się, więc to do filarów wiary, tzn: wyznanie wiary (szahada), pięciokrotna modlitwa w ciągu dnia (salat), jałmużna przepisana prawem (zakat), post w miesiącu ramadanie (saum) oraz pielgrzymka do Mekki (hadżdż). Kolejne przepisy (moralne) tyczą się pożądanych przymiotów charakteru. Praworządny muzułmanin powinien być pobożność, solidarny i braterski. Musi mieć świadomość swoich obowiązków wobec sierot i rodziców. Cechy, które powinny go cechować to czystość, uprzejmość, skromność i cierpliwość. Potrafi współczuć i nie skąpi biednym. Ostatni, czwarty rodzaj przepisów reguluje stosunki międzynarodowe, także te między wyznawcami różnych religii.
Koran jako święta księga objawiona Muhammadowi przez Allaha traktowana jest przez muzułmanów jako podstawa ich wiary. Wraz z Sunną wyznacza kierunek życia każdemu muzułmaninowi. Jednocześnie islam „[...] uznaje sunnę za drugie po Koranie źródło wiedzy religijnej, nieomylny drogowskaz w każdej życiowej sytuacji”.
Mimo tego, że prawo muzułmańskie w pełni opiera się na świętych księgach, przez co w teorii powinno być jednakowe, to jednak każdy rejon, czy też państwo w którym islam panuje, cechuje się pewną odrębnością. Kiedy islam stał się religią i podbijał świat arabski, kultura jaka się tam zdążyła wytworzyć nie chciała w pełni ustępować miejsca nowym zwyczajom. Dlatego mimo ogólnych wytycznych są pewne różnice - nazwijmy to „regionowe”: „Szari'at to boskie prawo islamu [...] Muhammad nie rozróżniał prawa religijnego od świeckiego. W każdym kraju stosowanie szari'at zależy od stopnia sekularyzacji państwa”. Chociażby poród. Są jeszcze w Arabii rejony, w których do dziś żona przed urodzeniem dziecka pije wodę z buta męża, czy choćby z naczynia, w którym moczył on palec od stopy. W innych szczęśliwy ojciec wraz z przyjaciółmi (mężczyznami) przez trzy noce po porodzie hucznie bawi się w izbie obok, by odstraszyć złe duchy, podczas gdy kobiety zajmują się matką i pilnują dziecka. Wydaje się więc, że sam islam nie jest mocno zakorzeniony, z drugiej jednak strony czy te przejawy „starych obyczajów”, szczątki po niegdysiejszej kulturze, mogą być brane pod uwagę?
Jaki więc wpływ ma religia na życie społeczeństwa, jak bardzo wpływa na jego kulturę? Patrząc na islam można by powiedzieć, że potrafi całkowicie zawładnąć społecznością swoich wyznawców. Przestaje być tylko drogowskazem i staje się niekiedy zespołem nakazów, prawem. Czy jednak jest to cecha tej jednej religii, czy może jest jakiś czynnik, który spowoduje takie przekształcenia we wszystkich innych? W końcu jak powiedział Samuel P. Huntington globalizacja niedługo doprowadzi do zdeklasowania roli narodu, który dziś jeszcze spaja społeczeństwa. Dlatego rośnie znaczenie wspólnot, które przekraczają granice kraju czy klasy społecznej. To właśnie wspólnoty religijne staną się „dostarczycielem sensu”. Wiek XXI ma stać się wiekiem religii, stuleciem, dla którego to właśnie ona będzie elementem identyfikacji zbiorowej. Musimy zatem przygotować się do ureligijnienia państw.
M. Eliade, I. P. Couliano, Słownik religii, Katowice 1990, s. 16.
Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, [red] K. Danecki, Poznań 1980, s. 1148.
K. Burnetko, Państwo konfesyjne?, „Polityka”, 29 III 2008, nr 13, s. 17.
J. Bielawski, Islam, religia państwa i prawa, Warszawa 1973, s. 125.
Tamże, s. 126.
Koran oznacza dla muzułmanów słowo Boże przekazane przez Archanioła Gabriela prorokowi Muhammedowi - natchniona księga islamu.
Sunna to zbiór opowieści o czynach i wypowiedziach proroka Muhammada (hadisów) - księga uzupełniająca Koran i stanowiąca jedno ze źródeł wiary muzułmańskiej.
A. Tokarczyk, Religie współczesnego świata, Warszawa 1978, s. 102-103.
M. Eliade, I. P. Couliano, dz. cyt., s. 167.
J. Bielawski, dz. cyt., s. 26-27.
Tamże, s. 36-37.
Koran, oprac. J. Bielawski, Warszawa 1986, surra 5, werset 3, s. 126.
Tamże, surra 2, werset 219, s. 43.
Tamże, surra 5, werset 90, s. 144.
Alkud, Szarijat: prawo i sprawiedliwość?, http://religiapokoju.blox.pl, 18.03.2008.
W. Baranowski, Świat Islamu, Łódź 1987, s. 50-51.
W. Baranowski, dz. cyt., s. 51.
Fatima, Zasady ubioru mężczyzny i kobiety w islamie, http://www.islam-in-poland.org, 19.03.2008.
J. Bielawski, dz. cyt., s. 126-127.
Encyklopedia religii świata, t.I, [red] F. Lenoir, Y. Tardan-Masquelier, Warszawa 2002, s. 730. Zob. także: Zarys encyklopedyczny religii, [red] Z. Drozdowicz , Poznań 1992, s. 121-137.
red. Z. Drozdowicz, dz. cyt., s. 122.
M. Eliade, I. P. Couliano, dz. cyt., s. 177.
J. Keller, Zwyczaje, obrzędy i symbole religijne, Warszawa 1978, s. 490-491.
R. Zenderowski, Stosunki międzynarodowe, Warszawa 2006, s. 189-190.
8