11. Rola mediów we współczesnym świecie
Mass media, środki masowego przekazu, środki komunikowania masowego – to instytucje i posiadane przez nie urządzenia techniczne oraz cały wyspecjalizowany personel (od techników do dziennikarzy), za pomocą których przekazuje się treści informacyjne i opiniotwórcze bardzo licznym i zróżnicowanym odbiorcom.
Media masowe są definiowane na ogół w następujący sposób:
- wysokonakładową prasę,
- radio,
- telewizję,
- fonografię (płyty, kasety),
- szeroko rozpowszechnione filmy i wideokasety
- wydawane w dużych nakładach publikacje książkowe
- Internet
- Instytucje zajmujące się rozpowszechnianiem informacji(agencje prasowe,
wydawnictwa, ośrodki radiowe i telewizyjne)
Środki masowego przekazu związane są z kulturą masową. Zaczęły się rozwijać w XIX w. (prasa), w XX w. rozwinął się film (lata 20.), radio (lata 30.), i telewizja (lata 50.). Od początku lat 90. rozwija się Internet, który uzyskał status masowego medium zaledwie kilka lat później.
Klasyfikacja:
1. ze względu na kierunek przepływu informacji:
• media tradycyjne - komunikowanie odbywa się tylko w jednym kierunku, od nadawcy do odbiorcy; film, książka, radio, telewizja
• media interaktywne- dwukierunkowy przepływ informacji; Internet, telewizja cyfrowa
2. ze względu na dowolność interpretacji:
• media gorące - przekazując jednoznaczne informacje, narzucają ich interpretacje; np. prasa radio
• media zimne - przez obraz wielokanałowy pozostawiają pewną swobodę interpretacji odbieranych informacji; np. telewizja
3. ze względu na tempo dostarczania informacji:
• media wolnego kroku- np. prasa, książki
• media szybkiego kroku- np. radio, telewizja
Media rozróżniamy również na publiczne (finansowane m.in. ze skarbu państwa, dostępne dla wszystkich, właścicielem jest PAŃSTWO) i prywatne, finansowane wyłącznie z reklam.
Nowe media
Tzw. „nowe media” ( m.in. Internet, telegazeta, komputer i związane z nim gry, wirtualną
rzeczywistość) od „starych”, odróżniają m.in. :
• wykorzystanie technik informatycznych;
• interaktywność – oprócz dwukierunkowego przepływu informacji, to odbiorca decyduje, jaki rodzaj przekazu i o jakiej treści chce odbierać, może więc następować pełna indywidualizacja przekazu w zależności od potrzeb użytkownika (np. telewizja cyfrowa)
• zatarcie granicy między odbiorcą a nadawcą: użytkownik może równocześnie pełnić rolę nadawcy jak i odbiorcy; każdy w sposób szybki i tani może stać się nadawcą przekazu potencjalnie dostępnego dla wielu odbiorców, np. autor strony internetowej
• znaczne umniejszenie znaczeni granic geograficznych – np. pracując na komputerze w Polsce, możemy słuchać rozgłośni radiowej z innego państwa, kontynentu w tym samym momencie.
FUNKCJE MEDIÓW W PAŃSTWIE DEMOKRATYCZNYM
„Media są nie tylko liczne (np. liczbę czasopism podaje się zwykle w dziesiątkach tysięcy), systematycznie działające, masowo odbierane (w godzinach wieczornego szczytu przy telewizorach zasiada więcej niż połowa mieszkańców każdego kraju), ale przez swój zasięg, regularność i powtarzalność są konstytutywnym elementem współczesnego społeczeństwa.”
(„Dziennikarstwo i świat mediów” UNIVERSITAS, rozdz. „Komunikowanie i media”, Tomasz Goban-Klas)
I. FUNKCJA INFORMACYJNA
• przekaz informacji jest jednym z najważniejszych i najwcześniejszych funkcji środków masowego przekazu( w Ustawie o radiofonii i telewizji, Art. 1. 1. Zadaniem radiofonii i telewizji jest: dostarczanie informacji)
• obecnie wykorzystuje się nową technologię do tego, by przekazać szybko i atrakcyjnie jak najwięcej informacji, dotrzeć do największej liczby odbiorców
• w mediach drukowanych : prasa codzienna, jednak obserwuje się tendencję spadkową roli prasy codziennej na rynku informacyjnym, bowiem największą popularnością cieszą się media elektroniczne, szczególnie telewizja ( istnieją osobne kanały informacyjne- np. CNN, a w Polsce- TVN 24)
II. FUNKCJA OPINIOTWÓRCZA
• kształtowanie opinii odbiorców odbywa się przy przekazywaniu informacji np. poprzez komentarz, czy sposób jej wyeksponowania; poprzez tytuł, wielkość czcionki, miejsce np. w gazecie, czy w dzienniku telewizyjnym, można podkreślić wagę (lub obniżyć znaczenie) problemu przedstawianej informacji
• środki masowe stanowią forum, na którym sprawy powszechne- zarówno narodowe, jak i międzynarodowe- mogą być publicznie reprezentowane i roztrząsane
• szczególna rola przypada na specjalistyczne czasopisma poświęcone sprawom społecznym, politycznym i ekonomicznym; radiowe i telewizyjne programy publicystyczne, gdzie prezentując zarówno analizy i prognozy dalszego biegu problemów, odbiorca ma okazję do wysłuchania różnych interpretacji i wyłonić własną
• w Ustawie o radiofonii i telewizji, w Art. 21, ust. 1, pkt 3 znajdujemy iż programy publicznej radiofonii i telewizji powinny „sprzyjać swobodnemu kształtowaniu się poglądów obywateli oraz formowaniu się opinii publicznej”, a także w kolejnym punkcie tego ustępu „umożliwiać obywatelom i ich organizacjom uczestniczenie w życiu publicznym poprzez prezentowanie zróżnicowanych poglądów i stanowisk oraz wykonywanie prawa do kontroli i krytyki społecznej”; np. w 1TVP – „Forum”, gdzie skład gości nie wybiera prowadzący, tylko w programie muszą uczestniczyć osoby
reprezentujące wszystkie partie polityczne, które posiadają określony próg poparcia
• warto tutaj przypomnieć, że media mogą stać się również narzędziem propagandy i manipulacji, przykładem może być udział radia, w latach trzydziestych, w propagowaniu ideologii nazistowskiej, np. poprzez transmitowanie przemówień Adolfa Hitlera
III.FUNKCJA KONTROLNA
• media można traktować jako jedną z nieformalnych instytucji kontroli społecznej
• media pozwalają odbiorcy ocenić postępowanie jednostek, zwłaszcza tych zajmujących wysokie miejsce w hierarchii społecznej i odgrywających dużą rolę w życiu publicznym, a także poszczególnych zbiorowości i organizacji; efektem takiej kontroli może być degradacja lub podniesienie prestiżu osoby lub instytucji ( np. afera Watergate w USA, czy tzw. Afera Rywina w Polsce, gdzie publikacje prasowe spowodowały wszczęcie postępowania wobec osób podejrzanych o popełnienie nadużyć oraz przyczyniły się do ich odwołania z zajmowanych stanowisk)
IV. „CZWARTA WŁADZA”
• oczywiście nazywanie takie ma sens potoczny, bowiem nie ma żadnych podstaw formalnych, które określiłyby miejsce, jakie zajmują środki masowego przekazu wśród organów władzy wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej
• media posiadają znaczący wpływ na przebieg wydarzeń na scenie politycznej, dlatego też i w takim zakresie władzy, w państwie demokratycznym, wymaga pluralizmu (obok publicznych mass mediów muszą funkcjonować niezależne środki masowego przekazu)
• ze względu na posiadanie znacznego wpływu na społeczeństwo media stanowią atrakcyjną ofertę dla ośrodków władzy, dochodzi często do nacisków i działań ze strony np. polityków; znane są sprawy, gdy za pomocą łapówek polityk próbuje przekonać dziennikarza do „dobrego wyrażania się o nim” na łamach swej gazety.
• pytanie więc o niezależność mediów, zarówno publicznych (od ośrodków władzy), jak i
prywatnych (od finansujących ich właścicieli)
V. FUNKCJA REKREACYJNA I EDUKACYJNA
• należy rozróżnić tutaj wypełnianie tych funkcji przez media publiczne i komercyjne
• media komercyjne koncentrują się przede wszystkim na dostarczeniu rozrywki przeciętnemu odbiorcy, oferta programowa jest dostosowana do jego potrzeb i gustów; teleturnieje, seriale telewizyjne, popularne ostatnio- reality show, a w prasie krzyżówki, „plotki” itp.
• natomiast funkcję edukacyjną wypełniają głównie media publiczne, w telewizji są to filmy i programy popularno- naukowe, kursy języków obcych, spektakle teatralne itp.
VI. FUNKCJA KULTUROTWÓRCZA
• stymulują rozwój kultury, zarówno w jej aspekcie obyczajowym, jak i normatywnym, promują nowe tendencje, np. w sztuce, modzie i obyczajach
• powszechny jest również wpływ mediów na unifikację języka ( media mówią językiem zrozumiałym dla każdego odbiorcy)
• spotykamy zarówno pozytywne oceny kulturotwórczej roli mass mediów: np. poznawanie kultur innego kraju, kontynentu; a także negatywne : np. pod wpływem telewizji odchodzenie młodzieży od czytania książek
PODSTAWY PRAWNE FUNKCJONOWANIA ŚRODKÓW MASOWEGO PRZEKAZU
Polskie:
Konstytucja RP
Ustawa „Prawo prasowe” z roku 1984 ze zmianami z lat 1988,1989, 1990, 1991
Ustawa o radiofonii i telewizji z 1992
Umowy międzynarodowe:
Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych
Europejska konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, art. 10 mówiący o wolności wypowiedzi
Europejska Konwencja o telewizji „ponadgranicznej”, podpisana w czerwcu 1994
Również Prawo Karne zawiera normy dotyczące funkcjonowania mediów: przewiduje karę
pozbawienia wolności do dwóch lat za publiczne znieważenie konstytucyjnych organów władzy państwowej.
Ustawa o radiofonii i telewizji z 1992
Ustala podstawowe zadania stacji radiowych i telewizyjnych - ogólnie w pierwszym artykule. Wskazuje tam, iż zadaniem radiofonii i telewizji jest:
dostarczanie informacji
udostępnianie dóbr kultury i sztuki,
ułatwianie korzystania z oświaty i dorobku nauki,
upowszechnianie edukacji obywatelskiej,
dostarczanie rozrywki,
popieranie krajowej twórczości audiowizualnej.
Ustawa podkreśla też, iż odbiór programów krajowych i zagranicznych przeznaczonych przez nadawców do powszechnego odbioru jest wolny, z zachowaniem warunków określonych przepisami prawa. Dodatkowo określa także szczegółowo przepisy i zadania dotyczące osobno publicznych i komercyjnych stacji radiowych i telewizyjnych (przyjmuje zasadę swobodnego kształtowania przez nadawcę nadawanego programu, a zakaz rozpowszechniania określonej audycji może być wydawany tylko na drodze ustawy(Art. 14.,ust.1), np. za propagowanie ideologii faszystowskiej)
ETYKA DZIENNIKARSKA
Zasady pracy dziennikarza wyznaczają przede wszystkim Międzynarodowe zasady etyki profesjonalnej oraz Karta Etyczna Mediów.
I. Międzynarodowe zasady etyki profesjonalnej w dziennikarstwie przygotowane pod egidą UNESCO
1. Prawo ludzi do prawdziwej informacji i swobodnego wyrażania się.
2. Dążenie dziennikarza do poznania obiektywnej rzeczywistości, aby jej możliwie wierny obraz przekazać publiczności.
3. Odpowiedzialność społeczna dziennikarzy za przekazywaną informację.
4. Integralność zawodowa dziennikarzy, powstrzymująca ich przed ujawnianiem źródeł informacji, przed przekupstwem i plagiatem.
5. Dostęp społeczeństwa do mediów, w tym zwłaszcza prawo do sprostowania.
6. Poszanowanie prywatności, godności i dobrego imienia ludzi.
7. Poszanowanie interesu społecznego i narodowego.
8. Poszanowanie dla uniwersalnych wartości (zwłaszcza pokoju, demokracji, praw człowieka, wyzwolenia narodowego, sprawiedliwości i rozmaitości kultur).
9. Powstrzymywanie się przed usprawiedliwianiem wojen i zbrojeń oraz wszelkich form przemocy, nienawiści lub dyskryminacji, kolonializmu, nędzy itp.
10. Poparcie dla nowego światowego ładu w dziedzinie informacji i komunikacji, będącego integralną częścią nowego ładu ekonomicznego.
II. Karta etyczna mediów
Dziennikarze, wydawcy, producenci i nadawcy, szanując niezbywalne prawo człowieka do prawdy, kierując się zasadą dobra wspólnego, świadomi roli mediów w życiu człowieka i społeczeństwa obywatelskiego, przyjmują tę kartę oraz deklarują, że w swojej pracy kierować się będą następującymi zasadami:
ZASADA PRAWDY - co znaczy, że dziennikarze, wydawcy, producenci i nadawcy dokładają wszelkich starań, aby przekazywane informacje były zgodne z prawdą, sumienne i bez zniekształceń, relacjonują fakty w ich właściwym kontekście, a w razie rozpowszechniania błędnej informacji niezwłocznie dokonują sprostowania.
ZASADA OBIEKTYWIZMU - co znaczy, że autor przedstawia rzeczywistość niezależnie od swoich poglądów, rzetelnie relacjonuje różne punkty widzenia.
ZASADA ODDZIELENIA INFORMACJI OD KOMENTARZA - co znaczy, że wypowiedź ma umożliwiać odbiorcy odróżnienie faktów od opinii i poglądów.
ZASADA UCZCIWOŚCI - to znaczy działanie w zgodzie z własnym sumieniem i dobrem odbiorcy, nieuleganie wpływom, nieprzekupność, odmowa działania niezgodnego z przekonaniami.
ZASADA SZACUNKU I TOLERANCJI - czyli poszanowania ludzkiej godności, praw, dóbr osobistych, a szczególnie prywatności i dobrego imienia.
ZASADA PIERWSZEŃSTWA DOBRA ODBIORCY - co znaczy, że podstawowe prawa czytelników, widzów i słuchaczy są nadrzędne wobec redakcji, dziennikarzy, wydawców, producentów i nadawców.
ZASADA WOLNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI - co znaczy, że wolność mediów nakłada na dziennikarzy, wydawców, producentów, nadawców odpowiedzialność za treść i formę przekazu oraz wynikające z nich konsekwencje.
Sygnatariusze tej Karty powołują Radę, która strzec będzie powyższych zasad publicznie orzekając w sprawach przestrzegania Karty i dokonując interpretacji jej zapisów. Sygnatariusze zobowiązują się również do upowszechnienia treści Karty, informacji o prawie składania skarg do Rady i niezwłocznego ogłaszania orzeczeń Rady. Najlepszymi "nośnikami" etyki mediów pozostają chyba wciąż tzw. "style booki", czyli reguły pisania do prasy. W zasadzie każda redakcja ma zbiór norm, jakie musi spełniać dany tekst, by mógł zostać wydrukowany. Nie zawsze jest on spisany, ale istnieje przynajmniej w umysłach redaktorów prowadzących.
KRAJOWA RADA RADIOFONII I TELEWIZJI
Historia Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji sięga 29 grudnia 1992 roku. Wówczas to Sejm uchwalił ustawę o radiofonii i telewizji, która weszła w życie 1 marca 1993 roku. Ustawa powoływała do życia Krajowa Radę Radiofonii i Telewizji jako organ państwowy kompetentny w sprawach radiofonii i telewizji. Wcześniej przygotowano projekt zmiany przepisów konstytucyjnych, wpisujący KRRiT do ustawy zasadniczej. KRRiT rozpoczęła działalność 28 kwietnia 1993 roku. Składa się z dziewięciu członków, reprezentujących różne środowiska społeczne i polityczne. Czterech z nich powołuje Sejm, dwóch Senat, a trzech - Prezydent. Kadencja każdego z członków KRRiT trwa sześć lat. Co dwa lata odnawia się 1/3 składu KRRiT.
Zgodnie z obowiązującą od 27 grudnia 1995 roku nowelizacją ustawy, przewodniczącego KRRiT wybierają członkowie ze swego grona bezwzględną większością głosów.
Art. 6. 1. Krajowa Rada stoi na straży wolności słowa w radiu i telewizji, samodzielności
nadawców i interesów odbiorców oraz zapewnia otwarty i pluralistyczny charakter radiofonii i
telewizji.
2. Do zadań Krajowej Rady należy w szczególności:
1) projektowanie w porozumieniu z urzędem Rady Ministrów kierunków polityki państwa w
dziedzinie radiofonii i telewizji,
2) określanie, w granicach upoważnień ustawowych, warunków prowadzenia działalności przez
nadawców,
3) podejmowanie, w zakresie przewidzianym ustawą, rozstrzygnięć w sprawach koncesji na
rozpowszechnianie i rozprowadzanie programów,
3a) uznawanie za nadawcę społecznego lub odbieranie tego przymiotu, na warunkach
określonych ustawą,
4) sprawowanie w granicach określonych ustawą kontroli działalności nadawców,
5) organizowanie badań treści i odbioru programów radiowych i telewizyjnych,
6) określanie opłat abonamentowych, opłat za udzielenie koncesji oraz wpis do rejestru,
7) opiniowanie projektów aktów ustawodawczych oraz umów międzynarodowych dotyczących
radiofonii i telewizji,
8) inicjowanie postępu naukowo-technicznego i kształcenia kadr w dziedzinie radiofonii i
telewizji.
9) organizowanie i inicjowanie współpracy z zagranicą w dziedzinie radiofonii i telewizji,
10) współpraca z właściwymi organizacjami i instytucjami w zakresie ochrony praw autorskich,
praw wykonawców, praw producentów oraz nadawców programów radiowych i telewizyjnych.
W 1996 roku powstała Rada Etyki Mediów złożona z 7 osób, obdarzonych autorytetem moralnym. Rada ma orzekać o zgodności postępowania dziennikarzy i nadawców radiowo telewizyjnych z Kartą Etyki Mediów.