METODY STOSOWANE W PSYCHOLOGII OSOBOWOŚCI

Całość metod stosowanych w psychologii osobowości można sprowadzić do czterech grup: L Life data

O Observer- report data

T Test data

S Self-report data

Life data

• Rejestracja zdarzeń istotnych dla jednostki (zdarzenia z dzieciństwa-zdarzenia aktualne).

• Wg Larsena i Bussa- współcześnie szczególnym źródłem danych są: sposób używania samochodu (m.in. mandaty, przekroczenia szybkości, wypadki); sposoby używania kart kredytowych i korzystanie z internetu.

• Ważne informacje zgromadzone na temat życia jednostkowego mogą oczywiście być w pełni wykorzystane, jeśli zostaną powiązane z innymi metodami.

• Zdarzenia i formy zachowań rejestrowane w różnych okresach życia jednostkowego mogą być dobrym predykatorem późniejszych zachowań Na przykład badania Caspi, Elder i Bem prowadzone przy pomocy wywiadu z matkami dzieci 8, 9 i 10 letnich pozwoliły skonstruować im skalę mierzącą przykrość usposobienia (skala obejmowała wyrazistość i częstotliwość zmian nastroju - częstość bicia się, kopania, narzekania, krzyku). Następnie kiedy uczestnicy badań byli już wieku od 30 do 40 lat, badacze zebrali od nich dane na temat ich edukacji, pracy, małżeństwa i rodzicielstwa. Były to zatem badania szukające odpowiedzi na pytanie, na ile właściwości usposobienia mierzone w dzieciństwie pozwalają przewidywać przebieg późniejszych znaczących zdarzeń w życiu jednostki. Okazuje się, że mężczyźni przejawiający w dzieciństwie napady złości, w życiu dorosłym częściej zmieniają pracę lub nie są zatrudniani, mają mniej satysfakcjonujące związki małżeńskie (częściej się rozwodzą) w porównaniu z osobami, które takich zachowań nie przejawiały. Kobiety o usposobieniu „nastrojowym” nie ujawniały tak znaczących różnic w przebiegu życia zawodowego w porównaniu z kobietami, które w dzieciństwie nie doświadczały zmienności nastrojowej, choć częściej wchodziły w związki małżeńskie z mężczyznami posiadającymi niższy status zawodowy.

Observer- report data

• Źródłem informacji stają się inne osoby.

• Dwie metody takiego gromadzenia danych: szkolenie profesjonalnych obserwatorów lub wywiady z najbliższymi dla podmiotu osobami (rodzice, nauczyciele, przyjaciele). Druga metoda może być pełniejsza- pozwala zrozumieć głębiej zachowania, ale z drugiej strony może by bardziej obarczona błędami (zniekształcanie obiektywności obserwacji).

Test data

• Obecnie najbardziej poszukiwane i obdarzane najwyższą wiarygodnością źródło informacji o podmiocie.

• Pozostaje do rozwagi wiarygodność samych testów.

• Trzy podstawowe strategie wg których tworzono testy:

• racjonalna, polega na budowaniu kwestionariuszy czy też pozycji testowych z perspektywy już wcześniej przyjętej teorii osobowości. Dana teoria jest źródłem informacji, podając, jakie wymiary budują osobowość i jakie zachowania byłyby najlepszymi wskaźnikami tych wymiarów. Do tej grupy należy zaliczyć wszystkie testy badające postawy i wartości tworzone metodą a priori, a dalej właściwie też i testy projekcyjne. Słabość tej strategii jest oczywista - testy w ten sposób opracowane są o tyle dobre o ile dobra jest teoria .

• empiryczna, neguje wartość teorii jako źródła pytań testowych, według niej bowiem najważniejsza jest obserwacja rzeczywistych zachowań osób w różnych sytuacjach życiowych. Obserwacja staje się podstawą opracowania pytań (czy opisu zachowań) w taki sposób, aby odpowiedzi na nie różnicowały osoby zachowujące się odmiennie w danych sytuacjach. Decyzja o związku danych stwierdzeń zawartych w teście z daną cechą jest podejmowana na podstawie porównania częstotliwości odpowiedzi na tego typu stwierdzenia w grupach osób obserwacyjnie wyraźnie różniących się w zakresie tej cechy.

• czynnikowa najbardziej wartościowa psychometrycznie. Polega ona na grupowaniu reakcji behawioralnych i wnioskowaniu o danych cechach osobowości na podstawie stopnia współzależności pewnego typu reakcji. Zasadniczą procedurą statystyczną jest oczywiście analiza korelacyjna, jako podstawa samej analizy czynnikowej pozwalającej na grupowanie w szersze wiązki danych układów zmiennych. Ta strategia współcześnie jest dominująca, a najbardziej znane są testy czynnikowe opracowane przez R.Cattella, H.Eysencka, czy R.R.McCrae i P.T.Costa.

• Odrębna grupa danych testowych- dane pochodzące z testów projekcyjnych. Wartość tych metod wiąże się ściśle z wartością samych teorii z jakich one wyrastają. Metody te bowiem traktują osobowość jako dynamiczny proces, a sama procedura badań w dużym stopniu uwarunkowana jest nie tylko samą techniką, ale przede wszystkim kontekstem społeczno - kulturowym, kompetencjami badacza, stanem przeżywanym przez badanego i percepcją samej sytuacji badania, oraz innymi kłopotliwymi do kontrolowania czynnikami. Nie podważa to w pełni wiarygodności tych metod - mają jednak one bardziej charakter kliniczny.

Self-report data

• Pozostają one bardzo blisko do danych testowych- szczególnie do testów kwestionariuszowych. Wszelkie kwestionariusze wymagające odpowiedzi na pytania w istocie są danymi samoobserwacyjnymi, i na podstawie samoobserwacji dopiero wnioskujemy o posiadanych przez daną osobę danych właściwości. Niemniej, ten typ danych ma bardzo szeroki zakres. Bardzo istotne są metody zmierzające do uchwycenia obrazu samego siebie, opisu własnych zachowań, metody wywiadu czy rozmowy psychologicznej. Do tej grupy zaliczyć należy również metody jakościowe tego typu jak metoda autobiograficzna (analiza doświadczenia jednostki polegająca na odkrywaniu istotnych zdarzeń w własnej biografii), czy metody narracji.

OBSERWACJA

CEL OBSERWACJI

ZDOBYCIE WIEDZY O ZACHOWANIU

OBSERWACJA NAUKOWA I NIENAUKOWA

NIENAUKOWA:

• ŚLEDZENIE TYLKO ZWIĄZKÓW PRZYCZYNOWO SKUTKOWYCH (STRONNICZOŚĆ)

• BRAK ZAPISYWANIA TYLKO PAMIĘĆ

NAUKOWA:

• DOKŁADNIE OKREŚLONE WARUNKI

• SPOSÓB SYSTEMATYCZNY I OBIEKTYWNY

Metody obserwacji można podzielić ze względu na stopień, w jakim obserwator wkracza w sytuację obserwowaną. Z tego powodu dokonuje się rozróżnienia między obserwacją z interwencją i obserwacją bez interwencji.

1. OBSERWACJA BEZ INTERWENCJI

Celem tego typy obserwacji jest opis zachowania, które pojawia się w sposób niesprowokowany w warunkach naturalnych. Naukowiec stosujący tę metodę jest pasywny i ogranicza się do zapisywania pojawiających się zdarzeń. Pod pojęciem warunki naturalne należy rozumieć takie warunki, w których ujawniają się powszechne zachowania i które nie zostały sztucznie stworzone.

Ważnym powodem prowadzenia obserwacji w warunkach naturalnych jest weryfikacja związków między zmiennymi, które wykazano w laboratorium psychologicznym. Obserwację bez interwencji stosujemy wówczas, gdy ze względów etycznych i moralnych eksperyment nie jest dopuszczalny. Naukowców może na przykład interesować związek pomiędzy izolacją we wczesnym dzieciństwie a późniejszym rozwojem emocjonalnym i psychicznym. Zapewne próba odebrania dzieci rodzicom, by trzymać je w izolacji dla celów badawczych spotkałaby się ze stanowczym sprzeciwem.

Przykład: Hartup badał częstość i rodzaj zachowań agresywnych przejawianych przez dzieci w wieku przedszkolnym na placu zabaw. Na podstawie obserwacji udało mu się wyróżnić agresję wrogą (skierowaną na inną osobę) od agresji instrumentalnej (służącą odzyskaniu przedmiotu, przestrzeni czy jakichś przywilejów).

2. OBSERWACJE Z INTERWENCJĄ

Nierzadko naukowcy ingerują w naturę w celu uzyskania interesujących ich wyników bądź weryfikacji swoich teorii. Wśród najczęstszych powodów ingerencji podejmowanych przez naukowców należy wymienić:

NAJCZĘSTSZE POWODY INTERWENCJI

• PRZYŚPIESZENIE LUB WYWOŁANIE ZDARZEŃ, KTÓRE NATURALNIE POJAWIAJĄ SIĘ RZADKO LUB WTEDY, GDY NIE MOŻEMY ICH OBSERWOWAĆ

• ZBADANIE OGRANICZEŃ REAKCJI ORGANIZMÓW POPRZEZ SYSTEMATYCZNE RÓŻNICOWANIE WŁAŚCIWOŚCI BODŹCA

• UZYSKANIE DOSTĘPU DO SYTUACJI LUB ZDARZENIA ZWYKLE ZAMKNIĘTEGO DLA NAUKOWEJ OBSERWACJI

• ZAARANŻOWANIE WARUNKÓW W TAKI SPOSÓB, ŻE WYZNACZNIKI ZDARZEŃ SĄ KONTROLOWANE, A ZACHOWANIA POJAWIAJĄCE SIĘ W ODPOWIEDZI NA NIE- ŁATWO OBSERWOWALNE

• UMOŻLIWIENIE PORÓWNAŃ DZIĘKI MANIPULACJI JEDNEJ LUB WIĘCEJ ZMIENNYCH NIEZALEŻNYCH CELEM OKREŚLENIA ICH WPŁYWU NA ZACHOWANIE.

W zależności od powodów ingerencji możemy wyróżnić:

OBSERWACJĘ UCZESTNICZĄCĄ - obserwacja zachowania przez osobę, która również odgrywa aktywną i znaczącą rolę w sytuacji. W tak zwanej niezamaskowanej obserwacji uczestniczącej osoby badane wiedzą o obecności obserwatora. Kiedy tożsamość obserwatora nie jest znana osobom obserwowanym mówimy o zamaskowanej obserwacji uczestniczącej.

Przykład: Rosenhan (1973)

„ Osiem osób (łącznie z psychologami, pediatrą i gospodynią domową), zgłaszając się do dwunastu różnych szpitali psychiatrycznych podało fałszywe imię i nazwisko oraz wykonywany zawód. Każda z nich wymieniała te same ogólne objawy, a mianowicie słyszenie głosów. ...bezpośrednio po znalezieniu się na oddziale szpitala pseudopacjenci zaprzestali zgłaszania jakichkolwiek objawów i powstrzymywali się od zachowań odbiegających od normy...długość hospitalizacji rozciągała się od 7 do 52 dni. Przy zwalnianiu ze szpitala żadnego z pseudopacjentów nie zdiagnozowano jako zdrowego, ich schizofrenia okazała się być w fazie remisji. Kiedy pseudopacjent został już zaklasyfikowany jako schizofrenik, nadal był tak postrzegany niezależnie od swego późniejszego zachowania....”

OBSERWACJA USTRUKTUROWANA - stosuje się w celu rejestrowania zachowania, którego obserwacja w warunkach naturalnych byłaby utrudniona. Najczęściej stosują ją psychologowie kliniczni i rozwojowi. Badacz stosujący tę metodę wkracza w sytuację, wywołując interesujące go zdarzenie, co ułatwia jego zapis.

Przykład: Piaget (1896-1980)

„ W wielu swoich badaniach Piaget zapoznawał dzieci z jakimś problemem oraz kilkoma możliwościami jego rozwiązania. Jego celem było zbadanie stopnia dziecięcego rozumienia. W tym celu przybliżał dziecku problem i zadawał pytania, sondując proces jego rozumowania. Obserwacje te przyniosły bogatą wiedzę na temat przebiegu procesów poznania u dzieci i dały podstawę teorii stadiów rozwoju intelektualnego Piageta. Zadania, przed jakimi stawiał Piaget badane przez siebie dzieci, są również wykorzystywane przez naukowców badających procesy poznana u zwierząt”

EKSPERYMENT NATURALNY - w eksperymencie naturalnym badacze manipulują jedną lub wieloma zmiennymi niezależnymi w warunkach naturalnych, by określić ich wpływ na zachowanie. W większości przypadków badani nie zdają sobie sprawy, że biorą udział w eksperymencie. Często pojawia się w nim pozorant, który jest osobą poinstruowaną przez badacza i zachowuję się w określony sposób, kreując sytuację eksperymentalną.

Przykład: Crusco i Wetzel (1984)

„Badali wpływ wywierany przez dotyk na klientów restauracji. Pozorantki, pracujące jako kelnerki podczas wydawania reszty dotykały ręki lub ramienia klientów restauracji. Badacze przypuszczali, że dotyk ręki klienta będzie sprzyjał wytworzeniu się pozytywnego stosunku wobec kelnerki, dotkniecie ramienia zaś, które może zostać odebrane jako wyraz dominacji, nie będzie miało dla nich pozytywnego wydźwięku, zwłaszcza dla mężczyzn...główną zmienną zależna była wysokość napiwku. Wyniki eksperymentu wykazały, że mężczyźni ogólnie dawali wyższe napiwki niż kobiety, ale zarówno kobiety, jak i mężczyźni dawali znacznie aniżeli w sytuacji, gdy w ogóle byli dotykani. Wyniki nie przyniosły dowodów spodziewanego przez badaczy zróżnicowania reakcji na dwa rodzaje dotyku. Na klientów obu płci dotyk miał podobny wpływ”.

WYWIAD

PRZED

• ZDOBYCIE INFORMACJI O OSOBIE BADANEJ (NP. ODPOWIEDNIE DOKUMENTY, DANE Z OBSERWACJI, KWESTIONARIUSZ LUB KRÓTKA ANKIETA)

• DOBRZE ZNAĆ NASTAWIENIE OSOBY BADANEJ

• NALEŻY USTALIĆ LISTĘ TEMATÓW (SCHEMAT ROZMOWY LUB WYWIADU)

• ZADBANIE O WŁAŚCIWE WARUNKI (MAKSIMUM KOMFORTU PSYCHICZNEGO DLA OSOBY BADANEJ, ROZMOWA BEZ UDZIAŁU OSÓB TRZECICH, BEZ POŚPIECHU W MIEJSCU URZĄDZONYM ESTETYCZNIE I WYGODNIE, GWARANTUJĄCYM CISZĘ)

WSTĘPNA FAZA ROZMOWY

• CEL: ZACHĘCENIE OSOBY BADANEJ DO UCZESTNICTWA W BADANIU (ZLIKWIDOWANIE EWENTUALNYCH LĘKÓW I OPORU); ZWIĘKSZENIE MOTYWACJI DO WSPÓŁPRACY; WZBUDZENIE WZAJEMNEGO ZAUFANIA

• POWIADOMIENIE BADANEGO O CELU BADANIA

• PODANIE BADANEMU INFORMACJI, ŻE NIE MUSI ODPOWIADAĆ NA KRĘPUJĄCE GO PYTANIA( ZAPEWNIENIE ANONIMOWOŚCI)

Pytania zawarte w zasadniczym etapie rozmowy/ wywiadu pełnią trojaką funkcję:

• reprezentatywną - informacje o obiektywnych faktach (wiek, liczba rodzeństwa, wyniki w nauce, sytuacje wywołujące napięcia emocjonalne, osiągnięcia zawodowe itp.)

• Ekspresywną - dotyczy ustosunkowania się osoby badanej do tych faktów (ocena rodziców, ocena wyników szkolnych, omówienie sukcesów i porażek życiowych, poziom zadowolenia z wykonywanego zawodu, zarobków, przyjaciół itp.).

• Impresywną - polega na próbach celowego kreowania własnej osoby przed psychologiem (dobry kandydat na stanowisko kierownicze, niewinna ofiara oskarżeń o używanie przemocy, zgubiony w rzeczywistości inwalida starający się o przyznanie renty itd.).

Należy pamiętać, że w zależności od nasilenia funkcji impresywnej w wypowiedziach, dwie pozostałe funkcje mogą ulegać zniekształceniu. Osoba badana, która pragnie zrobić dobre wrażenie na psychologu, może zniekształcać lub pomijać w wypowiedziach pewne fakty, lub też podawać nieprawdziwe informacje.

Dobrze nawiązany kontakt we wstępnej fazie rozmowy/ wywiadu, jasne i szczegółowe pytania, powracanie w rozmowie do poruszonych już tematów oraz obserwowanie reakcji niewerbalnych badanego może pomóc w uniknięciu tych trudności.

Końcowy etap następuje po uzyskaniu od badanego informacji na wszystkie podjęte tematy. Ważne jest, żeby psycholog podsumował wynik przeprowadzonej rozmowy, nie dokonując jednak oceny badanej osoby.

Polecana literatura:

J. J. Shaughnessy; E. B. Zechmeister; J. S. Zechmeister: Metody badawcze w psychologii, GWP, 2002 Gdańsk

K. Stemplewska- Żakowicz; K. Krejtz: Wywiad psychologiczny 1,3, GWP, 2005

Red. J. Strelau: Podręcznik akademicki 1,2, GWP, Gdańsk 2000

2

---