Zasadniczo całość metod stosowanych w psychologii osobowości można sprowadzić do czterech grup: dane biograficzne, dane samoobserwacyjne, dane obserwacyjne, dane testowe (w skrócie LOTS od angielskich słów: L - life data; O- observer - report data; T- test data; S- self -report data).
Pierwsza grupa danych dotyczy rejestracji zdarzeń istotnych dla jednostki. Te zdarzenia mogą mieć różny zakres i charakter, począwszy od zdarzeń ważnych w dzieciństwie, a skończywszy na aktualnych zdarzeniach w życiu jednostkowym. Niektórzy badacze uważają że w zakres tych danych należy włączyć rozmaite sytuacje życiowe w rozmaitych wymiarach życia, jak np. wywiązywanie się z zadań życiowych w sytuacjach kryzysu rodzinnego, sposób korzystania z zasobów finansowych, dominujące strefy zainteresowań internetowych (Larsen i Buss uważają, że współcześnie szczególnym źródłem danych są: sposób używania samochodu - mandaty, przekroczenia szybkości, wypadki, sposoby używania kart kredytowych i korzystania z internetu - 2005, s. 39). Ważne informacje zgromadzone na temat życia jednostkowego mogą oczywiście być w pełni wykorzystane, jeśli zostaną powiązane z innymi metodami. Niemniej, zdarzenia i formy zachowań rejestrowane w różnych okresach życia jednostkowego mogą być dobrym predykatorem późniejszych zachowań. Na przykład badania Caspi, Elder i Bem (za: Larsen i Buss 2005, s. 38-39) prowadzone przy pomocy wywiadu z matkami (jest to metoda typu dane obserwacyjne) dzieci 8, 9 i 10 letnich pozwoliły skonstruować im skalę mierzącą przykrość usposobienia (skala obejmowała wyrazistość i częstotliwość zmian nastroju - częstość bicia się, kopania, narzekania, krzyku). Następnie kiedy uczestnicy badań byli już wieku od 30 do 40 lat, badacze zebrali od nich dane na temat ich edukacji, pracy, małżeństwa i rodzicielstwa (były to zatem badania szukające odpowiedzi na pytanie, na ile właściwości usposobienia mierzone w dzieciństwie pozwalają przewidywać przebieg późniejszych znaczących zdarzeń w życiu jednostki - czyli jest to pomiar metodą L). Okazuje się, że mężczyźni przejawiający w dzieciństwie napady złości, w życiu dorosłym częściej zmieniają pracę lub nie są zatrudniani, mają mniej satysfakcjonujące związki małżeńskie (częściej się rozwodzą) w porównaniu z osobami które takich zachowań nie przejawiały. U kobiet zależności były nieco podobne, choć nie do końca. Otóż kobiety o usposobieniu „nastrojowym” nie ujawniały tak znaczących różnic w przebiegu życia zawodowego w porównaniu z kobietami które w dzieciństwie nie doświadczały zmienności nastrojowej - a tak było w grupie mężczyzn (choć częściej wchodziły w związki małżeńskie z mężczyznami posiadającymi niższy status zawodowy).
Należy w tym miejscu rozważyć kwestię technik, które mogą mieścić się w ramach omawianej metody. Niestety poza czystą rejestracja zdarzeń życiowych wydaje się, że już innej techniki nie ma. Jak jednak wiadomo, waga zdarzeń życiowych i sam fakt zwracania uwagi na te, a nie inne wydarzenia jest bardzo indywidualną sprawą. Stąd inne będą zdarzenia istotne, jeśli są one rejestrowane przez zewnętrznego obserwatora, a inne jeśli będziemy je analizować z perspektywy danej osoby (perspektywy podmiotu). Powyższe stanowi podstawę zróżnicowania dwóch metod - metody psychobiograficznej oraz autobiograficznej. W rzeczywistości wymienione metody raczej należałoby zaliczyć do grupy metod typu O albo S, tym samym świat metod L pozostawiając na poziomie tylko zdarzeń ważnych z perspektywy samej psychologii (np. dla psychologii ważne zdarzenia to małżeństwo, praca, itd.; niekoniecznie one są ważne dla podmiotu lub dla oceny osobowości z perspektywy zewnętrznego obserwatora).
Drugi rodzaj danych to dane z perspektywy obserwatora (Observer - report data). Osoba podlega wpływom i uczestniczy w różnych grupach społecznych. W rezultacie to inne osoby z którymi pozostaje w relacjach podmiot stają się źródłem informacji o nim samym, jak i dla niego samego. Jest to ważne źródło informacji szczególnie dla psychologa (ważne jest to jak widzą podmiot najbliższe mu osoby, osoby z którymi współpracuje, jakie dla nich zachowania są istotne w podmiocie, jakie zdarzenia rejestruje zewnętrzny obserwator jako zdarzenia istotne według jego opinii dla podmiotu i ważące na przyszłym zachowaniu tego podmiotu, itd.). Współcześnie zasadniczo stosuje się dwie taktyki gromadzenia danej z tego zakresu. Jedna taktyka to szkolenie profesjonalnych obserwatorów, którzy będą uczuleni na pewne przejawy zachowań obserwowanego podmiotu, natomiast druga to wywiady z najbliższymi dla podmiotu osobami (rodzicami, nauczycielami, przyjaciółmi, itd.). Druga taktyka z pewnością jest pełniejsza - pozwala bowiem zrozumieć głębiej zachowania (przy tym jest to zbieranie danych o intymnych, bardzo prywatnych formach zachowania, niedostępnych wyszkolonym obserwatorom), ale i jednocześnie jest ona obciążona istotnymi błędami (np. wiadomo, że stany uczuciowe żywione do obserwowanego podmiotu zniekształcają poważnie obiektywność obserwacji). Tak czy inaczej, wydaje się, że najczęściej stosowanymi metodami pozwalającymi gromadzić tego typu dane są obserwacja (uczestnicząca, bierna, polowa) i wywiad.
Trzecią grupę stanowią dane testowe. Jest to zasadniczo obecnie najbardziej poszukiwane i obdarzane najwyższą wiarygodnością źródło informacji o podmiocie. Pozostaje tylko do rozważenia jedna istotna rzecz - wiarygodność samych testów. Nieważna w tym miejscu jest klasyfikacja testów, istotniejszą sprawą jest raczej zrozumienie strategii według której tworzono test. Zasadniczo można wymienić trzy podstawowe w tym względzie strategie: a/ strategię racjonalną; b/ strategię empiryczną; c/ strategię czynnikową. Każda z wymienionych strategii ma pewne zalety, ale i pewne wady. Strategia racjonalna polega na budowaniu kwestionariuszy czy też pozycji testowych z perspektywy już wcześniej przyjętej teorii osobowości. Dana teoria jest źródłem informacji, podając jakie wymiary budują osobowość i jakie zachowania byłyby najlepszymi wskaźnikami tych wymiarów. Można podać jako przykład zastosowania tego typu strategii, kwestionariusz do badania postaw wartościujących Allporta, Vernona, Lindzeya (jest on oparty na wcześniej skonstruowanej teorii 6 typów wartości E.Sprangera). Oczywiście wiele jest tego typu testów. Zasadniczo do tej grupy należy zaliczyć wszystkie testy badające postawy i wartości tworzone metodą a priori (w przeciwieństwie do metody a posteriori, która jest metodą empiryczną), a dalej właściwie też i testy projekcyjne (one w istocie wynikają z wcześniej przyjętej teorii). Słabość tej strategii jest oczywista - testy w ten sposób opracowane są o tyle dobre o ile dobra jest teoria (często jednak teoria jest słaba, a mimo to badania na niej bazującymi testami potwierdzają jej wartość - co jest zrozumiałe).
Strategia empiryczna neguje wartość teorii jako źródła pytań testowych, według niej bowiem najważniejsza jest obserwacja rzeczywistych zachowań osób w różnych sytuacjach życiowych. Obserwacja staje się podstawą opracowania pytań (czy opisu zachowań) w taki sposób, aby odpowiedzi na nie różnicowały osoby zachowujące się odmiennie w danych sytuacjach. Strategia empiryczna wymaga wielu zabiegów, jest bardzo czasochłonna. Decyzja o związku danych stwierdzeń zawartych w teście z daną cechą jest podejmowana na podstawie porównania częstotliwości odpowiedzi na tego typu stwierdzenia w grupach osób obserwacyjnie wyraźnie różniących się w zakresie tej cechy. Tym sposobem opracowano wiele testów, szczególnie kwestionariuszowych (jak np. MMPI - WISKAD, Arkusz Zainteresowań Zawodowych Stronga).
I ostatnia, wyżej wymieniona, to strategia czynnikowa - najbardziej wartościowa psychometrycznie (obiektywność, precyzja pomiaru ilościowego, ekonomiczność, i in.). Polega ona w sumie na grupowaniu reakcji behawioralnych (danych testowych otrzymywanych na podstawie pomiarów reakcji w sytuacjach eksperymentalnych) i wnioskowaniu o danych cechach osobowości na podstawie stopnia współzależności pewnego typu reakcji. Zasadniczą procedurą statystyczną jest oczywiście analiza korelacyjna, jako podstawa samej analizy czynnikowej pozwalającej na grupowanie w szersze wiązki danych układów zmiennych. Ta strategia współcześnie jest dominująca, a najbardziej znane są testy czynnikowe opracowane przez R.Cattella, H.Eysencka, czy R.R.McCrae i P.T.Costa. Istnieje wszakże uzasadniona obawa, na ile pomiar nie przerasta i nie „gubi” faktycznych właściwości osobowości jednostki. Jest to czysto nomotetyczne podejście do osobowości, pozwalające zorientować się tylko na ile dana osoba odbiega od przyjętej normy zachowań lub na ile w tej normie się mieści. Ilość przeważa nad jakością; czystość metodologiczna, poprawność naukowa (dodajmy, wzorowana na naukach przyrodniczych) prowadzi do odejścia od indywidualności, niepowtarzalności osobowej człowieka.
Odrębną grupę danych testowych tworzą dane pochodzące z testów projekcyjnych. Wartość tych metod wiąże się ściśle z wartością samych teorii z jakich one wyrastają. Metody bowiem w podstawowej mierze traktują osobowość jako dynamiczny proces, a sama procedura badań w dużym stopniu uwarunkowana jest nie tylko samą techniką, ale przede wszystkim kontekstem społeczno- kulturowym, kompetencjami badacza, stanem przeżywanym przez badanego i percepcją samej sytuacji badania, i innymi kłopotliwymi do kontrolowania czynnikami (por. analizy w: Stasiakiewicz 1989, s. 103-188). Nie podważa to w pełni wiarygodności tych metod - mają jednak one bardziej charakter kliniczny i są mocno osadzone w podejściu idiograficznym (w kierunku rozumienia i wyjaśniania).
I ostatnie źródło danych, to dane samoobserwacyjne (Self- report data). W rzeczywistości pozostają one bardzo blisko do danych testowych - szczególnie do testów kwestionariuszowych. Wszelkie kwestionariusze wymagające odpowiedzi na pytania w istocie są danymi samoobserwacyjnymi, i na podstawie samoobserwacji dopiero wnioskujemy o posiadanych przez daną osobę danych właściwości . Niemniej, ten typ danych ma bardzo szeroki zakres. Bardzo istotne są metody zmierzające do uchwycenia obrazu samego siebie, opisu własnych zachowań, metody wywiadu czy rozmowy psychologicznej. Do tej grupy zaliczyć należy również metody jakościowe tego typu jak metoda autobiograficzna (analiza doświadczenia jednostki polegająca na odkrywaniu istotnych zdarzeń w własnej biografii), czy metody narracji (por. Straś- Romanowska 2000, Trzebiński 2002).
Wymienione grupy danych na jakich bazują teorie osobowości pozwalają zrozumieć rangę i wartość samej teorii. Wiadomo, że jakość stosowanych metod będzie decydowała często o wartości samej teorii - teorie bazujące na danych testowych (i to zależy jakiego typu to będą testy) mogą mieć inną wartość niż teorie bazujące na danych obserwacyjnych. Trudno oczywiście rozstrzygnąć co jest lepsze; można jednak analizować wartość teorii jeśli zrozumie się wartość metody (np. z punktu widzenia wartości psychometrycznych, z pewnością słabsze będą teorie weryfikowane przy pomocy metod projekcyjnych). Można by zaryzykować twierdzenie, że pomiędzy wartością teorii i kompatybilnych dla niej metod istnieje ścisły związek - jedno potwierdza drugie i jednocześnie może stawać się źródłem swego rodzaju samospełniającego czy samoregulującego się mechanizmu. Dlatego też wartość teorii i metody będzie tym większa, im bardziej ich wzajemne oddziaływanie pozwoli na odkrywanie nowych form rzeczywistości psychicznej i nowych, twórczych interpretacji. Tak więc, niekoniecznie to co najbardziej precyzyjne i najbardziej poprawne naukowo stanie się twórcze, rozwojowe. Natura psychiczna człowieka nie da się chyba ująć w tak precyzyjne opisy, wyjaśnienia, mechanizmy, jakimi posługują się nauki przyrodnicze. I im bardziej zmierzamy do precyzji i dokładności opisu zachowań ludzkich, posługując się przy tym nawet bardzo dobrymi psychometrycznie technikami, tym bardziej upraszczamy życie psychiczne człowieka i w istocie „gubimy” jego specyfikę. Można powiedzieć, że psychologia osobowości chcąc precyzyjnie ująć i opisać to, co zamierza badać, wpada w obszar opisów metaforycznych (precyzyjnych, ale tylko metafor, dalekich od opisów niepowtarzalnej jakości natury ludzkiej). Być może to niezadowolenie jest przyczyną ciągłego zmagania się ze sobą dwóch linii interpretacji psychologicznych (dwóch kultur w psychologii).
Strona3