ZAJĘCIA 01 

 

PODSTAWOWE METODY GROMADZENIA DANYCH W PSYCHOLOGII 

OSOBOWOŚCI 

 

 

Zasadniczo  całość  metod  stosowanych  w  psychologii  osobowości  można  sprowadzić  do 

czterech  grup:  dane  biograficzne  (L  –  life  data),  dane  obserwacyjne  (O-  observer  -  report 

data), dane testowe (T- test data), dane samoobserwacyjne (S- self –report data), w skrócie 

LOTS. 

 

Dane biograficzne (L – life data) - dotyczą zdarzeń istotnych dla jednostki.  Zdarzenia te 

mogą  mieć  różny  zakres  i  charakter,  począwszy  od  zdarzeń  ważnych  w  dzieciństwie,  a 

skończywszy na aktualnych zdarzeniach w życiu jednostkowym. Niektórzy badacze uważają, 

że w zakres tych danych należy włączyć rozmaite sytuacje życiowe w rozmaitych wymiarach 

życia,  jak  np.:  wywiązywanie  się  z  zadań  życiowych  w  sytuacjach  kryzysu  rodzinnego, 

sposób korzystania z zasobów finansowych, dominujące strefy zainteresowań internetowych. 

Larsen i Buss uważają, że współcześnie  szczególnym  źródłem danych są: sposób  używania 

samochodu  –  mandaty,  przekroczenia  szybkości,  wypadki,  sposoby  używania  kart 

kredytowych i korzystania z internetu. 

Zdarzenia  i  formy  zachowań  rejestrowane  w  różnych  okresach  życia  jednostkowego 

mogą być dobrym predykatorem późniejszych zachowań. Na przykład badania Caspi, Elder i 

Bem  prowadzone  przy  pomocy  wywiadu  z  matkami  dzieci  8,  9  i  10  letnich  pozwoliły 

skonstruować  im  skalę  mierzącą  przykrość  usposobienia  (skala  obejmowała  wyrazistość  i 

częstotliwość  zmian  nastroju  -  częstość  bicia  się,  kopania,  narzekania,  krzyku).  Następnie 

kiedy uczestnicy badań byli już wieku od 30 do 40 lat, badacze zebrali od nich dane na temat 

ich  edukacji,  pracy,  małżeństwa  i  rodzicielstwa.  Były  to  zatem  badania  szukające 

odpowiedzi  na  pytanie,  na  ile  właściwości  usposobienia  mierzone  w  dzieciństwie 

pozwalają  przewidywać  przebieg  późniejszych  znaczących  zdarzeń  w  życiu  jednostki. 

Okazuje  się,  że  mężczyźni  przejawiający  w  dzieciństwie  napady  złości,  w  życiu  dorosłym 

częściej  zmieniają  pracę  lub  nie  są  zatrudniani,  mają  mniej  satysfakcjonujące  związki 

małżeńskie  (częściej  się  rozwodzą)  w  porównaniu  z  osobami,  które  takich  zachowań  nie 

przejawiały.  Kobiety o usposobieniu „nastrojowym” nie ujawniały tak  znaczących różnic w 

przebiegu  życia  zawodowego  w  porównaniu  z  kobietami,  które  w  dzieciństwie  nie 

doświadczały  zmienności  nastrojowej,  choć  częściej  wchodziły  w  związki  małżeńskie  z 

mężczyznami posiadającymi niższy status zawodowy.  

    

Dane  z  perspektywy  obserwatora  (Observer  –  report  data)  –  wszyscy  podlegają 

wpływom  i  uczestniczą  w  różnych  grupach  społecznych.  W  rezultacie  to  inne  osoby,  z 

którymi podmiot pozostaje w relacjach stają się źródłem informacji o nim samym, jak i dla 

niego samego. Jest to ważne źródło informacji szczególnie dla psychologa - ważne jest to jak 

widzą  podmiot  najbliższe  mu  osoby,  osoby  z  którymi  współpracuje,  jakie  dla  nich 

zachowania  są  istotne  w  podmiocie,  jakie  zdarzenia  rejestruje  zewnętrzny  obserwator 

jako  zdarzenia  istotne  według  jego  opinii  dla  podmiotu  i  ważące  na  przyszłym 

zachowaniu tego podmiotu. Współcześnie zasadniczo stosuje się dwie taktyki gromadzenia 

danych z tego zakresu. Jedna taktyka to szkolenie profesjonalnych obserwatorów, którzy będą 

uczuleni  na  pewne  przejawy  zachowań  obserwowanego  podmiotu,  natomiast  druga  to 

wywiady z najbliższymi dla podmiotu osobami (rodzicami, nauczycielami, przyjaciółmi, itd.). 

Druga taktyka z pewnością jest pełniejsza  – pozwala bowiem zrozumieć głębiej zachowania 

(przy  tym  jest  to  zbieranie  danych  o  intymnych,  bardzo  prywatnych  formach  zachowania, 

niedostępnych wyszkolonym obserwatorom), ale i jednocześnie jest ona obciążona istotnymi 

błędami  (np.  wiadomo,  że  stany  uczuciowe  żywione  do  obserwowanego  podmiotu 

zniekształcają  poważnie  obiektywność  obserwacji).  Tak  czy  inaczej,  wydaje  się,  że 

najczęściej stosowanymi metodami pozwalającymi gromadzić tego typu dane są obserwacja i 

wywiad. 

 

Dane  testowe  (T-  test  data)  -  obecnie  obdarzane  najwyższą  wiarygodnością  źródło 

informacji  o  podmiocie.  Pozostaje  tylko  do  rozważenia  jedna  istotna  rzecz  –  wiarygodność 

samych  testów,  która  w  pewnej  mierze  zależy  od  strategii,  według  której  tworzono  test. 

Zasadniczo można wymienić trzy podstawowe w tym względzie strategie: 

  strategię  racjonalną  -  polega  na  budowaniu  kwestionariuszy  czy  też  pozycji 

testowych  z  perspektywy  już  wcześniej  przyjętej  teorii  osobowości.  Dana  teoria  jest 

źródłem informacji, podając, jakie wymiary budują osobowość i jakie zachowania byłyby 

najlepszymi wskaźnikami tych wymiarów. Do tej grupy należy zaliczyć wszystkie  testy 

badające  postawy i wartości  tworzone  metodą  a  priori,  a  dalej  właściwie  też  i  testy 

projekcyjne.  Słabość  tej  strategii  jest  oczywista  -  testy  w  ten  sposób  opracowane  są  o 

tyle dobre o ile dobra jest teoria  

  strategię empiryczną - neguje wartość teorii jako źródła pytań testowych, według niej 

bowiem  najważniejsza  jest  obserwacja  rzeczywistych  zachowań  osób  w  różnych 

sytuacjach  życiowych.  Obserwacja  staje  się  podstawą  opracowania  pytań  (czy  opisu 

zachowań)  w  taki  sposób,  aby  odpowiedzi  na  nie  różnicowały  osoby  zachowujące  się 

odmiennie  w  danych  sytuacjach.  Decyzja  o  związku  danych  stwierdzeń  zawartych  w 

teście  z  daną  cechą  jest  podejmowana  na  podstawie  porównania  częstotliwości 

odpowiedzi  na  tego  typu  stwierdzenia  w  grupach  osób  obserwacyjnie  wyraźnie 

różniących się w zakresie tej cechy. 

  strategię  czynnikową  –  najbardziej  wartościowa  psychometrycznie.  Polega  ona  na 

grupowaniu  reakcji  behawioralnych  i  wnioskowaniu  o  danych  cechach  osobowości  na 

podstawie  stopnia  współzależności  pewnego  typu  reakcji.  Zasadniczą  procedurą 

statystyczną  jest  oczywiście  analiza  korelacyjna,  jako  podstawa  samej  analizy 

czynnikowej pozwalającej na grupowanie w szersze wiązki danych układów zmiennych. 

Ta  strategia  współcześnie  jest  dominująca,  a  najbardziej  znane  są  testy  czynnikowe 

opracowane przez R.Cattella, H.Eysencka, czy R.R.McCrae i P.T.Costa. 

  Odrębną grupę danych testowych tworzą dane pochodzące z testów projekcyjnych. 

Wartość  tych  metod  wiąże  się  ściśle  z  wartością  samych  teorii  z  jakich  one  wyrastają. 

Metody te bowiem traktują osobowość jako dynamiczny proces, a sama procedura badań 

w  dużym  stopniu  uwarunkowana  jest  nie  tylko  samą  techniką,  ale  przede  wszystkim 

kontekstem  społeczno  -  kulturowym,  kompetencjami  badacza,  stanem  przeżywanym 

przez  badanego  i  percepcją  samej  sytuacji  badania,  oraz  innymi  kłopotliwymi  do 

kontrolowania  czynnikami.  Nie  podważa  to  w  pełni  wiarygodności  tych  metod  –  mają 

jednak one bardziej charakter kliniczny. 

    

Dane  samoobserwacyjne  (Self-  report  data)  -  pozostają  one  bardzo  blisko  do  danych 

testowych  –  szczególnie  do  testów  kwestionariuszowych.  Wszelkie  kwestionariusze 

wymagające odpowiedzi na pytania w istocie są danymi samoobserwacyjnymi, i na podstawie 

samoobserwacji dopiero wnioskujemy o posiadanych przez daną osobę danych właściwości. 

Niemniej, ten typ danych ma bardzo szeroki zakres. Bardzo istotne są metody zmierzające do 

uchwycenia obrazu samego siebie, opisu własnych zachowań, metody wywiadu czy rozmowy 

psychologicznej.  Do  tej  grupy  zaliczyć  należy  również  metody  jakościowe  tego  typu  jak 

metoda  autobiograficzna  (analiza  doświadczenia  jednostki  polegająca  na  odkrywaniu 

istotnych zdarzeń w własnej biografii), czy metody narracji. 

 

OBSERWACJA 

 

Metody obserwacji można podzielić ze względu na stopień, w jakim obserwator wkracza 

w  sytuację  obserwowaną.  Z  tego  powodu  dokonuje  się  rozróżnienia  między  obserwacją  z 

interwencją i obserwacją bez interwencji. 

 
 

1.  OBSERWACJA BEZ INTERWENCJI 

 

Celem  tego  typy  obserwacji  jest  opis  zachowania,  które  pojawia  się  w  sposób 

niesprowokowany  w  warunkach  naturalnych.  Naukowiec  stosujący  tę  metodę  jest 

pasywny i ogranicza się do zapisywania pojawiających się zdarzeń. Obserwowane zdarzenia 

następują naturalnie i nie są manipulowane ani w żaden sposób kontrolowane przez badacza. 

Pod pojęciem warunki naturalne należy rozumieć takie warunki, w których ujawniają się 

powszechne zachowania i które nie zostały sztucznie stworzone. 

Ważnym  powodem  prowadzenia  obserwacji  w  warunkach  naturalnych  jest  weryfikacja 

związków między zmiennymi, które wykazano w laboratorium psychologicznym. 

Przykład:  Hartup  badał  częstość  i  rodzaj  zachowań  agresywnych  przejawianych  przez 

dzieci  w  wieku  przedszkolnym  na  placu  zabaw.  Na  podstawie  obserwacji  udało  mu  się 

wyróżnić  agresję  wrogą  (skierowaną  na  inną  osobę)  od  agresji  instrumentalnej  (służącą 

odzyskaniu przedmiotu, przestrzeni czy jakichś przywilejów). 

 

Obserwację  bez  interwencji  stosujemy  wówczas,  gdy  ze  względów  etycznych  i 

moralnych eksperyment nie jest dopuszczalny. Naukowców może na przykład interesować 

związek  pomiędzy  izolacją  we  wczesnym  dzieciństwie  a  późniejszym  rozwojem 

emocjonalnym  i  psychicznym.  Zapewne  próba  odebrania  dzieci  rodzicom,  by  trzymać  je  w 

izolacji dla celów badawczych spotkałaby się ze stanowczym sprzeciwem. 

Przykład:  efekt  wczesnej  izolacji  na  późniejszy  rozwój  badano,  prowadząc 

eksperymenty  na  zwierzętach  lub  opisując  przypadki  tak  zwanych  „dzikich  dzieci” 

wychowywanych  poza  ludzką  kulturą  prawdopodobnie  przez  zwierzęta,  lub  badając  dzieci 

skazane na izolację wychowujące się w różnego rodzaju instytucjach. 

Nie  chcielibyśmy  oglądać  dzieci,  wobec  których  stosuje  się  przemoc  po  to  tylko,  aby 

rejestrować ich reakcje. Ktokolwiek obserwował dzieci wie, że w dziecięcych zabawach wiele 

agresywnych zachowań pojawia się spontanicznie. 

 

 

2.  OBSERWACJE Z INTERWENCJĄ 

 

Nierzadko  naukowcy  ingerują  w  naturę  w  celu  uzyskania  interesujących  ich  wyników 

bądź  weryfikacji  swoich  teorii.  Wśród  najczęstszych  powodów  ingerencji  podejmowanych 

przez naukowców należy wymienić: 



 

Przyspieszenie  lub  wywołanie  zdarzeń,  które  naturalnie  pojawiają  się  rzadko  lub 

wtedy, gdy nie możemy ich obserwować. 



 

Badanie  ograniczeń  reakcji  organizmów  poprzez  systematyczne  różnicowanie 

właściwości bodźca. 



 

Uzyskanie  dostępu  do  sytuacji  lub  zdarzenia  zwykle  zamkniętego  dla  naukowej 

obserwacji 



 

Zaaranżowanie  warunków  w  taki  sposób,  że  są  kontrolowane,  a  zachowania 

pojawiające się w odpowiedzi na nie – łatwo obserwowane. 



 

Umożliwienie porównań dzięki manipulacji jednej lub więcej zmiennych niezależnych 

celem określenia ich wpływu na zachowanie. 

 

W zależności od powodów ingerencji możemy wyróżnić: 

OBSERWACJĘ  UCZESTNICZĄCĄ  -  obserwacja  zachowania  przez  osobę,  która  również 

odgrywa  aktywną  i  znaczącą  rolę  w  sytuacji.  W  tak  zwanej  niezamaskowanej  obserwacji 

uczestniczącej  osoby  badane  wiedzą  o  obecności  obserwatora.  Metoda  ta  jest  często 

stosowana  przez  antropologów,  którzy  próbują  zrozumieć  daną  kulturę  i  zachowania  jej 

członków, żyjąc i pracując pośród nich. Kiedy tożsamość obserwatora nie jest znana osobom 

obserwowanym  mówimy  o  zamaskowanej  obserwacji  uczestniczącej.  Ludzie  nie  zawsze 

zachowują  się  we  właściwy  sobie  sposób,  wiedząc,  że  ich  zachowanie  jest  rejestrowane. 

Politycy  na  przykład  wypowiadają  różne  opinie  w  obecności  dziennikarzy  w  zależności  od 

tego, czy ich słowa są rejestrowane czy też nie.  Jeśli więc badacz obawia się, że badani z jego 

powodu  nie  będą  się  zachowywali  swobodnie  może  zdecydować  się  na  ukrycie  swej 

tożsamości. 

Przykład:  Obserwacja zamaskowana została wykorzystana przez Rosenhana w badaniu 

nad  warunków  diagnozy  w  szpitalach  psychiatrycznych.  Interesowało  go  również  ile  czasu 

zajmie zdrowej osobie opuszczenie szpitala. W tym celu osiem osób łącznie z psychologiem, 

psychiatrą i gospodynią domową, zgłosiło się do 12 różnych szpitali psychiatrycznych. Każdy 

z  nich  podawał  fałszywe  dane  osobowe  i  wymieniał  te  same  ogólne  objawy  (słyszenie 

głosów). Po  znalezieniu się na oddziale pseudopacjenci zaprzestawali zgłaszania objawów i 

zachowań odbiegających od normy. Co ciekawe długość hospitalizacji rozciągała się od 7 do 

52  dni,  a  przy  zwalnianiu  ze  szpitala  żadnego  z  pseudopacjentów  nie  zdiagnozowano  jako 

zdrowego – ich schizofrenia okazała się w fazie remisji. 

UWAGA!!!  Poprzez  identyfikowanie  się  z  osobami  badanymi  obserwator  może  utracić 

naukowy  obiektywizm,  wymagany  dla  prawidłowego  i  rzetelnego  badania.  Jednocześnie 

obserwator  uczestniczący  musi  zdawać  sobie  sprawę  z  tego,  na  ile  jego  udział  wpływa  na 

uczestników zdarzenia, a co za tym idzie na wyniki badania. 

 

OBSERWACJA USTRUKTUROWANA -  stosuje się w celu rejestrowania zachowania, 

którego  obserwacja  w  warunkach  naturalnych  byłaby  utrudniona.  Najczęściej  stosują  ją 

psychologowie  kliniczni  i  rozwojowi.  Badacz  stosujący  tę  metodę  wkracza  w  sytuację, 

wywołując interesujące go zdarzenie, co ułatwia jego zapis. 

Obserwację ustrukturowaną można prowadzić zarówno w warunkach laboratoryjnych jak 

i  naturalnych.  W  laboratorium  ten  typ  obserwacji  jest  często  wykorzystywany  przez 

psychologów  klinicznych  do  oceny  kontaktów  między  dziećmi  a  rodzicami.  Psycholog 

obserwuje  (często  przez  lustro  weneckie)  różne  zachowania  rodziców  i  dzieci  oraz  ogólną 

naturę  kontaktów  między  nimi.  Taka  ustrukturowana  obserwacją  często  stanowi  podstawy 

planowania strategii terapeutycznej. 

Psychologowie  rozwojowi  wykorzystują  ten  rodzaj  obserwacji  na  przykład  w  celu 

badania przebiegu procesów poznawczych u dzieci. 

 

EKSPERYMENT  NATURALNY  -  w  eksperymencie  naturalnym  badacze  manipulują  jedną 

lub  wieloma  zmiennymi  niezależnymi  w  warunkach  naturalnych,  by  określić  ich  wpływ  na 

zachowanie.  Jest  to  jedna  z  częściej  wykorzystywanych  metod  przez  psychologów 

społecznych.  W  większości  przypadków  badani  nie  zdają  sobie  sprawy,  że  biorą  udział  w 

eksperymencie.  Często  pojawia  się  w  nim  pozorant,  który  jest  osobą  poinstruowaną  przez 

badacza i zachowuję się w określony sposób, kreując sytuację eksperymentalną. Pozoranci są 

angażowani  przez  badaczy  na  przykład  do  odegrania  roli  złodzieja  w  badaniu  reakcji 

przechodniów  na  kradzież,  czy  mimicznych  reakcji  osób,  którym  ktoś  wepchnął  się  do 

kolejki. 

 

 

 

WYWIAD 

 

Przed przystąpieniem do wywiadu lub rozmowy psychologicznej należy odpowiednio 

przygotować  się  do  posłużenia  się  omawianymi  metodami.  Należy  zdobyć  możliwie  dużo 

informacji na temat osoby, która zostanie poddana temu badaniu. W tym celu można posłużyć 

się  odpowiednimi  dokumentami,  danymi  z  obserwacji,  w  pewnych  wypadkach  można 

zastosować krótką ankietę lub kwestionariusz. 

Dobrze jest wiedzieć: 

  jaki może być stosunek osoby badanej do spotkania z psychologiem, 

  ustalić,  jakie  informacje  trzeba  ustalić  w  trakcie  rozmowy  lub  wywiadu,  czego 

efektem powinno być opracowanie listy tematów, które zostaną podjęte przez psychologa 

(schemat wywiadu lub rozmowy), 

Należy  zadbać  o  warunki,  w  jakich  będzie  się  odbywało  spotkanie  z  osobą  badaną. 

Warunki te powinny zapewnić osobie badanej maksimum komfortu psychicznego. Rozmowa 

powinna  odbywać  się  bez  udziału  osób  trzecich,  bez  pośpiechu  w  miejscu  urządzonym 

estetycznie i wygodnie, gwarantującym ciszę. 

 

Celem wstępnej rozmowy/ wywiadu jest zachęcenie osoby badanej do uczestnictwa w 

badaniu  poprzez  zlikwidowanie  ewentualnych  lęków  i  oporu  w  związku  z  ujawnianiem 

niezbędnych  informacji,  zwiększenie  motywacji  do  współpracy  z  psychologiem  oraz 

wzbudzenie wzajemnego zaufania. 

Badany  powinien  być  poinformowany  o  celu  badania,  a  także  o  tym,  że  nie  musi 

udzielać  odpowiedzi  na  krępujące  go  pytania.  Powinien  być  przekonany,  że  przekazane 

informacje nie zostaną upublicznione. 

 

Pytania zawarte w zasadniczym etapie rozmowy/ wywiadu pełnią trojaką funkcję: 



 

Reprezentatywną – polega na przekazaniu informacji o obiektywnych faktach (wiek, 

liczba  rodzeństwa,  wyniki  w  nauce,  sytuacje  wywołujące  napięcia  emocjonalne, 

osiągnięcia zawodowe itp.) 



 

Ekspresywną  –  dotyczy  ustosunkowania  się  osoby  badanej  do  tych  faktów  (ocena 

rodziców, ocena wyników szkolnych, omówienie sukcesów i porażek życiowych, poziom 

zadowolenia z wykonywanego zawodu, zarobków, przyjaciół itp.). 



 

Impresywną  –  polega  na  próbach  celowego  kreowania  własnej  osoby  przed 

psychologiem  (dobry  kandydat  na  stanowisko  kierownicze,  niewinna  ofiara  oskarżeń  o 

używanie przemocy, zgubiony w rzeczywistości inwalida starający się o przyznanie renty 

itd.). 

 

Należy pamiętać, że w zależności od nasilenia funkcji impresywnej w wypowiedziach, 

dwie  pozostałe  funkcje  mogą  ulegać  zniekształceniu.  Osoba  badana,  która  pragnie  zrobić 

dobre  wrażenie  na  psychologu,  może  zniekształcać  lub  pomijać  w  wypowiedziach  pewne 

fakty,  lub  też  podawać  nieprawdziwe  informacje.  Dobrze  nawiązany  kontakt  we  wstępnej 

fazie  rozmowy/  wywiadu,  jasne  i  szczegółowe  pytania,  powracanie  w  rozmowie  do 

poruszonych już tematów oraz obserwowanie reakcji niewerbalnych badanego może pomóc 

w uniknięciu tych trudności. 

 

Końcowy  etap  następuje  po  uzyskaniu  od  badanego  informacji  na  wszystkie  podjęte 

tematy.  Ważne  jest,  żeby  psycholog  podsumował  wynik  przeprowadzonej  rozmowy,  nie 

dokonując jednak oceny badanej osoby.