MECHANIZMY OBRONNE TO METODY RADZENIA SOBIE Z WEWĘTRZNYMI KONFLIKTAMI W CELU OCHRONY OSOBOWOSCI (EGO), ZMNIEJSZENIA LĘKU, FRUSTRACJI I POCZUCIA WINY.
NA OGÓŁ SĄ ONE NAWYKOWE I NIEUŚWIADOMIONE.
W PEWNYM NASILENIU WYSTEPUJĄ U PRAKTYCZNIE KAŻDEGO CZŁOWIEKA I PEŁNIĄ ROLĘ PRZYSTOSOWAWCZĄ. MECHANIZMY OBRONNE SĄ JEDNAK ZAWSZE ZNIEKSZTAŁCENIEM ZACHOWANIA LUB OGLĄDU RZECZYWISTOŚCI, W DŁUŻSZYM OKRESIE CZASU MOGĄ UNIEMOŻLIWIĆ PRZYSTOSOWANIE, A ZAWSZE ZUBAŻAJĄ ŻYCIE.
WŚRÓD MECHANIZMÓW OBRONNYCH WYRÓŻNIA SIĘ:
1. MECHANIZMY OBRONNE EGO;
2. MORALNE MECHANIZMY OBRONNE.
DO PIERWSZYCH ZALICZA SIĘ :
TECHNIKI UNIKANIA DZIAŁANIA,, TECHNIKI PRZEMIESZCZANIA, TECHNIKI ZNIEKSZTAŁCANIA RZECZYWISTOŚCI, TECHNIKI PRZYJMOWANIA CUDZYCH ZACHOWAŃ, MECHANIZMY ZŁOŻONE, ŁACZĄCE KILKA Z POWYŻSZYCH.
MORALNE MECHANIZMY OBRONNE, CZYLI TAKIE, KTÓRE POZWALAJĄ WCIĄŻ UWAŻAĆ SIĘ ZA DOBREGO CZŁOWIEKA, POMIMO NARUSZANIA WŁASNYCH ZASAD MORALNYCH. MOŻNA TU WYRÓŻNIĆ : RACJONALIZACJĘ ZŁYCH CZYNÓW, JAKO ŚRODKA DO WYŻSZEGO CELU, PORÓWNANIE WŁASNYCH CZYNÓW Z JESZCZE GORSZYMI, ROZMYCIE ODPOWIEDZIALNOŚCI, WYPARCIE KONSEKWENCJI, DEHUMANIZACJĘ OFIAR SWOICH CZYNÓW, ZEWNĘTRZNA ATRYBUCJĘ WINY - OBWINIANIE OFIAR NA PRZYKŁAD O PROWOKACJĘ
MECHANIZMY OBRONNE - WYBRANE METODY BADAŃ
Mechanizmy obronne to trudna do mierzenia cecha zachowania, z powodu braku jednolitej teorii, definicji, czy wskaźników. Mechanizmami obronnymi zajmowała się najpełniej H. Grzegołowska, która wyróżniła trzy strategie stosowane w diagnozie mechanizmów obronnych i pokazała ich słabości. Pierwsza strategia polega na wywoływaniu w sytuacji testowej warunków do występowania mechanizmów obronnych ( podobnie jak to się dzieje w sytuacji eksperymentalnej), oraz na analizie wywołanego w ten sposób zachowania za pomocą odpowiednio zdefiniowanych wskaźników mechanizmów obronnych. Podstawową trudność w stosowaniu tej strategii stanowi ujednolicenie warunków wzbudzania zagrożenia „ja” i lęku; innym problemem jest tu znalezienie takiej puli wskaźników, która pozwoliłaby badać szerszy wachlarz mechanizmów obronnych.
Druga strategia polega na skonstruowaniu wskaźników specyficznych dla poszczególnych mechanizmów obronnych i na ocenie w jakim stopniu występują one u osób badanych ( podobnie jak w inwentarzach osobowości). Trudność polega tu na znalezieniu takich wskaźników, które byłyby jednoznaczne i specyficzne dla określonych mechanizmów obronnych, i tylko dla nich.
Trzecia strategia polega na stosowaniu skal mierzących poziom obronności osób badanych ( skal kontrolnych z MMPI). Jednak skale te mierzą nie tylko mechanizmy obronne.
Mimo tych trudności od lat podejmowane są próby skonstruowania narzędzi do pomiaru tych ważnych cech osobowości, lub próby zastosowania istniejących metod do badania tej zmiennej. Próby te obejmują wykorzystywanie metod projekcyjnych, kwestionariuszy, wywiadów. Jako przykłady metod projekcyjnych można wymienić Test H. Rorschacha (1921), Test Apercepcji Tematycznej H.A. Murraya (1943), Test Frustracji Rozenzweiga (1935), Test Blacky Defense Preference Inquiry G.S. Bluma ( 1956), DMT Kragha (1960). Skonstruowano wiele skal wykorzystujących stwierdzenia z MMPI np. Defense Mechanism Inventory (Inwentarz Mechanizmów Obronnych) G.C.Gleser i D. Ihilevicha (1956), który mierzy pięć grup mechanizmów obronnych. Kwestionariusz „Style Życia” (Life Style Index) R. Plutchika, H. Kellermana i H. Conte'a (1979) bada osiem mechanizmów obronnych. Defense Style Questionnaire (DSQ) M. Bonda z 1983 roku jest metodą pomiaru dojrzałych, niedojrzałych i neurotycznych mechanizmów obronnych. Jedynie niektóre z tych metod są stosowane w Polsce. Szerzej wspomnę o Inwentarzu Glesera i Kwestionariuszu Plutchika.
Charakterystyka i wybrane koncepcje mechanizmów obronnych
Według H. LAUGHLINA mechanizm obronny jest „ specyficznym obronnym procesem, operującym poza świadomością, z którego człowiek nie zdaje sobie sprawy. Jest to automatycznie i nieświadomie podejmowane działanie, zmierzające do rozładowania napięcia emocjonalnego, rozwiązania konfliktu oraz zmniejszenia lęku. Działanie to jest sterowane przez EGO z chwilą, kiedy człowiek znajdzie się w sytuacji, z której wyraźne zdanie sobie sprawy jest dla niego nie do zniesienia”
Według Sieka mechanizmy obronne są to siły działające w naszej osobowości, pobudzające nas w pewnych sytuacjach do specyficznych zachowań, które bronią nas przed wstydem, lękiem, poczuciem winy oraz przed obniżeniem dobrego mniemania o sobie we własnych oczach i w oczach innych ludzi. Mechanizmy obronne uruchomiane są wtedy gdy, gdy pojawiają się jednocześnie dwie sprzeczne tendencje.
H. Grzegołowska nazywa mechanizmem obronnym „ proces poznawczy charakteryzujący się zakłóceniem odbioru lub przetwarzania informacji w przypadku nadoptymalnej aktywacji o charakterze lękowym.
Przytaczane tu wybrane definicje mechanizmów obronnych należą do różnych koncepcji teoretycznych.
A teraz przedstawię te różne koncepcje mechanizmów obronnych.
1. Psychoanalityczne koncepcje mechanizmów obronnych.
Termin „mechanizmy obronne” wywodzi się z koncepcji psychoanalitycznej Z. Freuda, który używał początkowo określenia „ obrona” dla opisania walki EGO z bolesnymi lub zbyt trudnymi dla jednostki myślami lub uczuciami. Następnie pisał o wyparciu jako podstawowej, ogólnej tendencji obronnej. Wyparciu, czyli zepchnięciu do nieświadomości, ulegają nieakceptowane przejawy popędu seksualnego. W kolejnych pracach stwierdził, że wypierane są również impulsy agresywne. Lęk również uważał za skutek działania wyparcia. W pracach po 1926 roku Freud uznał lęk za przyczynę uruchomiania mechanizmów obronnych ) "Ego aby uniknąć lęku, niebezpieczeństwa, nieprzyjemności, stosuje rozmaite metody. Te metody nazywamy mechanizmami obronnymi”. Wyróżnił też większą ilość mechanizmów obronnych, wychodząc z założenia, że treści które zostały usunięte do nieświadomości przez podstawowy mechanizm obronny - wyparcie - mogą znajdować ujście w postaci regresji, reakcji upozorowanych (reaction formation), „anulowania” swoich działań, izolacji, identyfikacji, zwracania popędu przeciwko sobie, odwrócenia oraz sublimacji. Głównym czynnikiem wyzwalającym procesy obronne jest lęk. Są one uruchomiane gdy niemożliwe jest pogodzenie impulsów, popędów płynących z ID, z normami społecznymi, kulturowymi, narzucanymi przez SUPEREGO. Charakterystyczną cecha mechanizmów obronnych jest ich działanie bez udziału świadomości -- człowiek nie zdaje sobie sprawy, że je uruchamia. Ich funkcjonowanie może polegać na negowaniu, fałszowaniu lub zniekształcaniu rzeczywistości.
Kontynuatorką koncepcji funkcjonowania mechanizmów obronnych według Z. Freuda była jego córka Anna Freud. Dokonała analizy, klasyfikacji i opisała przyczyny pojawiania się mechanizmów obronnych. Za podstawowe uznała wyparcie. Polega ono „ na wycofaniu lub wyrzuceniu ze świadomości pewnej myśli lub uczucia”. Jest to najsilniej lub najskuteczniej działający mechanizm obronny. Prawdopodobnie pozostałe mechanizmy obronne jedynie uzupełniają, podtrzymują pracę wyparcia”. Mechanizmy obronne pojawiają się w miarę rozwoju osobowości. Kiedy ID i EGO są wyraźnie rozgraniczone, czyli kiedy wiadomo co mieści się w świadomości a co poza jej zasięgiem, pojawia się mechanizm wyparcia. Gdy EGO potrafi odróżnić się od otaczającego go świata może pojawić się mechanizm projekcji. Wiadomo wówczas jakie stany EGO rzutowane są na otaczającą ja rzeczywistość. Aby mógł pojawić się mechanizm obronny sublimacji czyli "„przemieszczenia popędowego celu w zgodzie z wyższymi wartościami społecznymi”, musi istnieć SUPEREGO, które będzie informować o wyższych wartościach społecznych. Są tez mechanizmy obronne, których pojawianie się nie jest jednoznacznie wyjaśnione : regresja, odwrócenie, zwrócenie popędu przeciwko sobie.
Według A. Freud celem działania wszystkich mechanizmów obronnych jest ochrona EGO. Mechanizmy obronne uruchamiają się w obronie przed lękiem oraz w sytuacji występowania dwóch przeciwstawnych impulsów. Lęk może być wywołany trzema przyczynami: nakazami SUPEREGO; rzeczywistym zagrożeniem płynącym ze świata zewnętrznego; działaniem popędów. EGO boi się popędów, ponieważ boi się SUPEREGO, stosowane przez EGO mechanizmy obronne wywołane są lękiem przed SUPEEGO. Zaspokajanie pragnień popędowych mogłoby spowodować karę i stąd mechanizmy obronne uruchamiane są ze strachu przed karą. Trzecia przyczyną powstawania lęku jest odczuwany przez EGO napór impulsów popędowych. Mechanizmy obronne pojawiają się gdy EGO „opuszczone” prze SUPEREGO, samo musi się bronić przed popędami. We wszystkich trzech przypadkach EGO broni się przed lękiem.
Mechanizmy obronne uruchamiają się nie tylko w celu obrony przed lękiem lecz również w sytuacjach konfliktowych - gdy pojawiają się dwie przeciwstawne tendencje np. bierność - aktywność. Rolą mechanizmów obronnych jest tu dopuszczenie do głosu właściwego impulsu lub doprowadzenie do sytuacji kompromisu.
Przedstawicielka neoopsychoanalizy Karen Horney uważa również, że człowiek stosuje mechanizmy obronne w celu obrony przed lękiem. Utrwalają się one jako określone schematy reagowania i, utrudniając prawidłowe funkcjonowanie osobowości, prowadzą do wytwarzania nowych mechanizmów obronnych. W ten sposób powstaje błędne koło neurotycznej obrony przed lękiem. Horney wskazuje na cztery główne sposoby ucieczki przed lekiem: racjonalizacja, zaprzeczanie, „odurzanie”, unikanie.
Racjonalizacja - zamiana leku w racjonalny strach, co zmniejsza poczucie bezradności wobec irracjonalnego lęku.
Zaprzeczanie - istnienie lęku może pojawiać się w postaci „ wymazania go ze świadomości” - uwidaczniają się wówczas fizjologiczne symptomy lęku i ogólne poczucie niepokoju. Zaprzeczanie może tez przybrać postać świadomego przezwyciężenia lęku - co przejawia się np. podejmowaniem brawurowych działań.
„ Odurzanie” to świadome i dosłowne zażywanie narkotyków lub picie alkoholu, oszałamianie się pracą, życiem towarzyskim itp.
Ostatni z wymienionych przez K. Horney mechanizmów ucieczki przed lękiem to unikanie myśli, uczuć, dążeń i sytuacji mogących wywołać lęk.
We współczesnych koncepcjach psychoanalitycznych zwraca się uwagę na różnorodne role jakie mogą pełnić mechanizmy obronne w służbie EGO.
Bronią EGO przed niebezpiecznymi impulsami instynktowymi i konfliktami psychicznymi.
Niektóre z nich pomagają w radzeniu sobie (coping) z rzeczywistością.
Takie mechanizmy obronne jak wypieranie czy zaprzeczanie chronią przed realistyczną ( zbyt obciążającą) oceną sytuacji trudnej.
4. Odgrywają tez rolę w radzeniu sobie w chorobach zagrażających życiu lub terminalnych : lęk przeradza się w strach związany z chorobą, dzięki czemu napięcie zostaje zredukowane.
2. Mechanizmy obronne w świetle teorii uczenia się
Jedną z ważniejszych teorii uczenia się jest teoria J. Dollarda i N. Millera. Przyjmowali oni, że zachowanie człowieka jest wyuczone. Akcentowali bardziej rolę uczenia się niż czynników rodzonych w wyjaśnianiu zachowania człowieka. Podobnie tłumaczyli tworzenie się cech osobowości. W swojej teorii posługiwali się czterema podstawowymi pojęciami: popędu, sygnału, reakcji i wzmocnienia. Popędem jest każdy bodziec, który popycha do działania. Istnieją popędy pierwotne - wrodzone np. ból, zimno, podniecenie seksualne, oraz wtórne - wyuczone, które są nabywane na podłożu popędów wrodzonych. Sygnał jest bodźcem, który decyduje o rodzaju reakcji. Reakcja jest odpowiedzią na sygnał, ale bodźcem popychającym jednostkę do reakcji jest sygnał. Wzmocnienie jest to każde specyficzne zdarzenie, które zwiększa siłę tendencji do powtórzenia reakcji.
Te cztery podstawowe elementy teorii posłużyły autorom do opisania funkcjonowania osobowości. Natomiast o kształcie owej struktury decydują nawyki. Nawyki to wg. tych autorów są to wyuczone skojarzenia bodźca (sygnału) z reakcją. O tym jakie nawyki będą charakterystyczne dla danej jednostki, decydują warunki, w jakich owe nawyki były wyuczone.
Jak w świetle teorii Dollarda Millera funkcjonują mechanizmy obronne? Autorzy wyróżniają mechanizm wypierania i tłumienia. Mówią także o przeniesieniu.
Wyparcie oznacza „automatyczną tendencje do zaprzestania myślenia i do unikania wspomnień „. Nie podlega ono kontroli słownej.
Stłumienie również oznacza „zaprzestanie myślenia i unikanie wspomnień, jednak wywołuje ono bodźce werbalne i dlatego może być selektywne i łatwo odwracalne”. Zarówno wypieranie jak i stłumienie podlegają procesom uczenia się. Bardzo silnym popędem, który łatwo wiąże się z nowymi sygnałami w procesie uczenia się, jest strach i dlatego odgrywa on ważna rolę w wypieraniu. Strach i jego pochodne, jak poczucie winy, wstyd, odraza, najsilniej motywują wypieranie. Zaprzestanie myślenia dotyczy zazwyczaj bodźców wywołujących strach i powoduje redukcje popędu strachu. Z kolei redukcja strachu jest silnym wzmocnieniem dla reakcji zaprzestania myślenia; człowiek ma tendencję do tego aby przestać myśleć zanim dojdzie do wspomnienia o traumatycznym wydarzeniu. Wyucza się unikania.
Autorzy wyróżniają trzy sposoby wypierania popędu:
Hamowanie reakcji werbalizującej popęd np. człowiek może być podniecony seksualnie, ale nie nazywa tego stanu odpowiednimi słowami.
Hamowanie reakcji wytwarzających popęd ( np. strachu), a tym samym zlikwidowanie popędu. Np. reakcja konkurencyjną dla strachu może być przyjemność jedzenia.
Hamowanie reakcji pośredniczących w wywoływaniu popędu - np. podniecenie seksualne wywoływane jest myślami. Zahamowanie myśli wpływa na zredukowanie popędu.
Trzem powyższym typom wypierania odpowiadają trzy typy tłumienia.
Poznawcze koncepcje mechanizmów obronnych
Autorzy tego nurtu przyjmują, że formy zachowania zależą nie tyle od samych działających bodźców, ile od rozumienia ich funkcji, czyli poznawczego odzwierciedlenia sytuacji przez podmiot. Zwracają uwagę na formalne aspekty funkcjonowania umysłu (niezgodność poznawcza, szerokość kategorii, abstrakcyjność i konkretność struktur poznawczych, złożoność poznawcza itd.). Teorie poznawcze nie tworzą jednolitego systemu, dlatego też mechanizmy obronne ujmowane są bardzo różnorodnie.
Zdaniem psychologów poznawczych, mechanizmy obronne wywołane są zewnętrznymi sytuacjami zagrożenia, czyli różnego rodzaju stresorami, lub sytuacjami trudnymi (ból, deprywacja, konflikty motywacyjne, zagrożenie, utrudnienie, nowe sytuacje i zaskakujące). Źródłem mechanizmów obronnych jest rozbieżność poznawcza, a ich zadaniem jest przywracanie zgodności poznawczej lub optymalnej rozbieżności. Rozbieżność poznawcza powoduje przykre napięcia emocjonalne. Funkcją mechanizmów obronnych jest redukcja nieprzyjemnych stanów emocjonalnych. Taka koncepcję mechanizmów obronnych prezentuje między innymi M. Kofta, Kolańczyk, Grzegołowska, E.Nęcka. W tym zakresie najwięcej pracowała Grzegołowska, która ujmuje mechanizmy obronne jako specyficzny rodzaj procesów poznawczych i w rozbieżności poznawczej upatruje źródła mechanizmów obronnych. Wyjaśnia ich funkcjonowanie posługując się teoria aktywacji Greya'a i Hebba.
Odwołując się do teorii aktywacji, przyjmuje następujące założenia: 1. Dla prawidłowego funkcjonowania potrzebny jest człowiekowi optymalny poziom aktywacji. 2.Potrzebny jest także w miarę stały dopływ informacji podtrzymujących istniejące struktury osobowościowe. 3. Rozbieżność między informacjami zakodowanymi w mózgu a informacjami napływającymi aktualnie do struktur poznawczych powoduje powstawanie emocji i motywacji do przywrócenia stanu optymalnego. Stanem optymalnym może być może być brak rozbieżności lub pewien optymalny poziom rozbieżności. 4.Emocje dodatnie powinny występować wtedy, gdy podmiot antycypuje redukcję rozbieżności do stanu optymalnego. Ujemne zaś wtedy, gdy antycypuje wzrost rozbieżności między stanem faktycznym a pożądanym lub oczekiwanym. Jedną z emocji odczuwanych w tym ostatnim przypadku będzie lęk.
Grzegołowska traktuje mechanizm obronny jako regulator poziomu aktywacji.
Strukturalna koncepcja mechanizmów obronnych (R. Plutchika, H. Kellermana i H. Conte'a).
Koncepcja ta wywodzi się z modelu emocji wg. R. Plutchika. Wyodrębnia on 8 podstawowych, pierwotnych emocji. Są one dwubiegunowe. Wg. Plutchika mechanizmy obronne są nieświadomymi sposobami, za pomocą których jednostka rozwiązuje konflikty emocjonalne. I w tym sensie można uważać, że mechanizmy obronne wywodzą się z emocji. Wspólnym elementem, występującym we wszystkich rodzajach konfliktów emocjonalnych jest strach. Poszczególne mechanizmy obronne są regulatorami odpowiadających im emocji; każdej z ośmiu wyróżnionych emocji odpowiada określony mechanizm obronny. Np. smutkowi - kompensacja; wstrętowi - projekcja; radości - reakcja upozorowana. Wg. tych autorów mechanizmy obronne działają poza świadomością człowieka.
Klasyfikacje mechanizmów obronnych
Jednym z najczęściej stosowanych podziałów jest wyodrębnienie dojrzałych i niedojrzałych mechanizmów obronnych. Stopień dojrzałości wydaje się odgrywać ważną rolę w funkcjonowaniu osobowości. Zazwyczaj uważa się , że niedojrzałe mechanizmy obronne to te, które pojawiają się we wczesnych etapach rozwoju, a dojrzałe - w późniejszych. Niedojrzałe mechanizmy obronne nazywa się prymitywnymi. Zalicza się do nich wypieranie, zaprzeczanie istnienia czegoś, regresja, bierna agresywność, konformizm, izolację. Dojrzałe pochodzą z wyższych etapów rozwoju osobniczego i są to: racjonalizacja, projekcja, kompensacja, intelektualizacja, sublimacja, antycypacja przyszłych trudności.
Rola mechanizmów obronnych w funkcjonowaniu osobowości
Przedstawiciele wszystkich wymienionych kierunków mówią, że podstawową funkcją mechanizmów obronnych jest obrona przed lękiem i jego pochodnymi: strachem, poczuciem winy, wstydem, odrazą. Podstawowym zadaniem mechanizmów obronnych jest chronienie osobowości przed negatywnymi uczuciami oraz utrzymywanie pozytywnego obrazu siebie. Umożliwiają lepsze przystosowanie, chroniąc człowieka przed szkodliwymi ekspresjami impulsów seksualnych, agresywnych, ekshibicjonistycznych. Umożliwiają kompromisowe formy zaspokajania tych impulsów i stanowią dla nich „klapę” bezpieczeństwa. Bronią dobrego obrazu siebie w sytuacji dysonansu poznawczego między mniemaniem o sobie a napływającymi informacjami. Tym samym działanie mechanizmów obronnych sprzyja integracji osobowości i ułatwia relacje interpersonalne jednostki.
Gdy jednak mechanizmy obronne działają zbyt silnie, ich skutki mogą być niekorzystne. Duża część energii zużywana jest wówczas na obronę zamiast na rozwój osobowości. Zachowanie staje się przesadnie sztywne. Ich działanie może doprowadzić do „błędnego koła”; uruchamianie zbyt silnych mechanizmów obronnych stwarza trudności w funkcjonowaniu jednostki i powoduje uruchamianie następnych. Dochodzi w ten sposób do wytworzenia się neurotycznego stylu życia.
Zbyt silne mechanizmy obronne upośledzają tez wgląd w siebie. Człowiek nie jest zdolny do realnej oceny samego siebie, celowości i skuteczności swego działania. Jego obraz siebie staje się wyidealizowany a działania pozbawione krytycyzmu.
Podsumowanie różnych koncepcji mechanizmów obronnych (folia)
Wybrane metody badania mechanizmów obronnych
Według strategii psychometrycznej na bazie Wieloobjawowego Inwentarza Osobowości (MMPI) w oparciu o skale kontrolne skonstruowano Inwentarz do pomiaru mechanizmów obronnych. Skale kontrolne MMPI apriori uważa się za miary jakiejś formy obronności. Szczególnie dotyczy to skal L i K.
Skala L została skonstruowana w celu wykrycia świadomych prób oszukiwania w teście, czyli miałaby pozbawiać mocy diagnostycznej testu. Na tej podstawie można postulować, że tendencja do świadomego zniekształcania wyników w teście jest przejawem głębszej tendencji obronnej tkwiącej w osobowości człowieka i polegającej na zaprzeczaniu niepożądanym właściwościom osobowości.
Z kolei twórcy skali K tj. Meehl i Hathaway (1956) wyszli z założenia, że ludzie rozwiązujący test mogą przejawiać dwie odmienne postawy - obrony lub nadmiernego samokrytycyzmu, co ma istotny wpływ na wynik testu. Tendencje takie mogą być świadome lub nieświadome. Skala K ma na celu wychwycenie bardziej nieświadomych tendencji do obronnego zaprzeczania versus nadmiernego samokrytycyzmu.
Mniej znane konstrukcje do badania mechanizmów obronnych to „Skala lęku -wyparcia Welsha”, „Skala Jawnego Niepokoju -Obronności Millimeta „; „ Skala Aprobaty Społecznej Growne'a i Marlowe'a”; „ Skala Pomiaru Mechanizmów Obronnych i Zaradczych” skonstruowana przez Haan.
Najbardziej znany jest Inwentarz Mechanizmów Obronnych ( Defense Mechanism Inventory) G.C. GLESERA i D. IHILEVICHA. Powstał w 1969 roku. Podstawą do skonstruowania inwentarza stanowiło założenie, że główną funkcją mechanizmów obronnych jest rozwiązywanie konfliktów pomiędzy tym co jednostka spostrzega a jej zinternalizowanym systemem wartości. Reakcje ego na sytuacje konfliktowe mogą polegać na atakowaniu, zniekształcaniu albo selektywnym niedostrzeganiu pewnych aspektów wewnętrznego lub zewnętrznego świata.
Autorzy wyróżnili 5 głównych mechanizmów obronnych, które stanowią skale testu:
Agresja wobec obiektu ( Turning against Object - TAO);
Projekcja ( Projection - P);
Odwoływanie się do zasad ( Principalization - PRN);
Zwracanie się przeciwko sobie ( Turning against Self - TAS);
Odwrócenie ( Reversal - REV).
W skład każdej skali testów wchodzi kilka mechanizmów obronnych.
Autorzy nie odwołują się wyraźnie do żadnej koncepcji teoretycznej mechanizmów obronnych, niemniej jednak założenia odnośnie tej metody bliskie są koncepcji poznawczej mechanizmów obronnych.
Ad.1. W skład TAO obok rozwiązywania konfliktu przez atakowanie, można zaliczyć także identyfikację z agresorem i przemieszczenie. Zmiana roli z atakowanego w atakującego zmniejsza lęk. Z identyfikacją mamy do czynienia wtedy, gdy jednostka przyjmuje za swoje ( nie zdając sobie z tego sprawy) elementy sposobów zachowania ludzi silnych, władczych, obdarzonych prestiżem.
Przemieszczenie z kolei polega na tym, że emocja jest przesuwana, odkształcana i przekierunkowywana z siebie na zastępczy obiekt zewnętrzny, a tym samym jednostka unika lęku, poczucia winy czy świadomości wewnętrznego źródła konfliktu. Rozładowanie następuje na obiekt mniej zagrażający ( dziecko zamiast rozładować agresję na matce - niszczy zabawkę).
Ad.2. Projekcja - przypisywanie innym ludziom tych cech, których osoba nie akceptuje u siebie. Nieświadomie rzutuje się niepożądane cechy i wady na innych. Projekcja zmniejsza lęk i poczucie winy i wpływa na wzrost samooceny.
Ad.3. Odwoływanie się do zasad- PRN jest to radzenie sobie z konfliktem przez odwołanie się do ogólnej „zasady” , idei, co powoduje oddzielenie zdarzenia, myśli od kontekstu emocjonalnego i tłumienie emocji. Do tej grupy należą mechanizmy intelektualizacji, izolacji, racjonalizacji. Zajmowanie się przykrym problemem na poziomie intelektualnym pozbawia ten problem przykrej emocjonalnej otoczki. Z kolei izolacja to proces oddzielenia uczuć od zachowań (psycholog izoluje się od emocjonalnego kontekstu przeżyć pacjenta). Racjonalizacja natomiast następuje wtedy, gdy próbujemy sobie dobudować ideologię do działań niezgodnych z aprobowanymi wzorcami zachowania. Jednostka dobiera sobie takie motywy które pozwalają jej utrzymać pozytywny obraz siebie i zmniejszyć jej napięcie emocjonalne.
Ad.4. Zwracanie się przeciwko sobie - kategoria ta obejmuje różne formy aż do masochizmu i autosadyzmu - czyli kierowaniu tendencji destrukcyjnych na samego siebie.
Ad. 5. Odwrócenie - konflikt zostaje rozwiązany przez neutralne lub pozytywne ustosunkowanie się do obiektu będącego źródłem frustracji. Ujawnia się to przez odwrócenie, zaprzeczanie, negację, wyparcie. Odwrócenie dotyczyć może emocji, postaw, celów, nastroju. Zaprzeczanie odnosi się do istnienia czegoś co wyzwala przykre napięcie emocjonalne (nie ma to odzwierciedlenia w świadomości ), natomiast przy negacji istnieje takie odzwierciedlenie. Reakcja upozorowana - wytwarzanie postawy przeciwnej w stosunku do rzeczywistych uczuć w stosunku do obiektu. Uczucia i tendencje będące wytworem reakcji upozorowanej charakteryzują się przesadą, są uporczywe, sztywne ( np. nadmierna usłużność jako reakcja upozorowana egoizmu; nadmierna grzeczność jako reakcja upozorowana agresji.
Inwentarz Mechanizmów Obronnych bada nasilenie owych pięciu grup mechanizmów obronnych (opisać dokładniej Inwentarz o ile będzie taka potrzeba ze strony studentów).
Inwentarz ten ma skomplikowaną formę, długą instrukcję i długi czas rozwiązywania stanowi uciążliwość. Brak jest polskich badań nad trafnością tej metody. Ma jednak zalety - pozwala wyodrębnić grupy mechanizmów obronnych a nie tylko tendencję do nastawień obronnych. Uzyskuje się wskaźniki liczbowe poszczególnych mechanizmów obronnych, co ułatwia interpretację.
Kwestionariusz „STYLE ŻYCIA” - Life Style Index (LSI) -
R. Plutchika, H. Kellermana, H.R. Conte'a.
Life Style Index opiera się na strukturalnej koncepcji emocji według Plutchika, Kellermana i Conte'a. Autorzy tej koncepcji przyjęli występowanie ośmiu podstawowych emocji : radość, akceptacja, strach, zdziwienie, smutek, wstręt, złość, oczekiwanie. Każdej z emocji przypisali jeden mechanizm obronny. Mechanizmy obronne wg. nich działają nieświadomie i służą rozwiązywaniu konfliktów emocjonalnych.
Oryginalny kwestionariusz składa się z 97 stwierdzeń. Polskiej adaptacji kwestionariusza dokonała M. Foltyn - Goszczyńska w 1982 roku. W ostatecznej wersji znalazło się 70 stwierdzeń.
Kwestionariusz składa się z 8 skal, reprezentujących osiem mechanizmów obronnych:
A - Zaprzeczanie (De)
B - Wyparcie (Rp)
C - Regresja ( Rg)
D - Kompensacja (Co)
E - Projekcja ( Pr)
F - Przemieszczenie (Dp)
G - Intelektualizacja ( In)
H - Reakcja upozorowana ( Rf).
( Podać studentom przykłady stwierdzeń dla poszczególnych skal).
Zaleta tej metody jest prosta i krótka forma kwestionariusza, jak również możliwość określenia zarówno występowania poszczególnych (ośmiu), jak i ogólnego nasilenia mechanizmów obronnych.
Jeszcze inna metoda jest DMT ( Defense Mechanism Test) opracowany przez KRAGH'A (1960) i rozwinięty przez NEUMANA w 1978 roku i rozwijany przez Kragha i wsp. do późnych lat dziewięćdziesiątych. Jest to test projekcyjny, w którym prezentuje się obrazy (jako dystraktory) za pomocą tachistoskopu. Czas ekspozycji jest krótki, zautomatyzowany. Głównym założeniem tej metody jest to, że aktywność obronna wyzwalana jest przez obrazki, na których przedstawiane są osoby główne łącznie z osobami peryferyjnymi, które istotnie zagrażają osobie głównej. Mierzy się subiektywny aspekt percepcji - tak jak w technikach projekcyjnych (obrazki są zamazane, postaci główne i peryferyczne). Odpowiedzi interpretowane są w terminach mechanizmów obronnych. Interpretacja ma charakter psychoanalityczny. Metoda ta znalazła zastosowanie w krajach skandynawskich i w Anglii, głównie w siłach zbrojnych. Test DMT bada następujące mechanizmy obronne: wyparcie, izolację, negacje, odwracanie, identyfikacje z agresorem, regresję.
15