STUDIUM PRZYPADKU W PSYCHOLOGII
D e f i n i c j e
Metoda studium przypadku najczęściej znana jest pod nazwą CASE STUDY, albo jako metoda kazuistyczna, albo metoda idiograficzna lub metoda kliniczna - stosowana w psychologii klinicznej lub psychoterapii.
Z metodologicznego punktu widzenia studium przypadku „ jest metodą badania, w której dążymy do możliwie wszechstronnego opisu zbiorowości czy jednostki z uwzględnieniem dosyć bogatego zestawu zmiennych; interesują nas zarówno wartości tych zmiennych, jak też zależności pomiędzy nimi.” Przedmiot badania ma wyraźnie charakter jednostkowy. W studium przypadku przystępujemy do poszukiwań badawczych bez wstępnych hipotez, z zamiarem dokładnego zbadania zjawiska w jego rzeczywistym kontekście (Nowak,1970s.324). Podobna definicję zaproponował także Wolman (1973).
Natomiast angielska „Encyclopedia of Psychology” podaje definicję znanego psychologa Allporta „ case study to metoda z psychologii osobowości która zmierza do określenia wyjątkowych właściwości charakteru człowieka”. Studium przypadku wymaga bardzo szczegółowych ( trwających długi okres) indywidualnego rozwoju, który zawiera wszystkie dane o osobie badanej. Te dane o jednostce pochodzą z psychodiagnostyki testowej, anamnezy - biografii szczegółowej, życiowych ról (Eysenck 1972, s.149).
Allport uważał zresztą, że osobę można poznać dokładnie tylko w indywidualnym badaniu, używając różnych metod a nie wyłącznie za pomocą średnich wartości w różnych wymiarach osobowości.
Szewczuk (1985s.43) tak określa case study „to metoda polegająca na zastosowaniu do badania przypadków indywidualnych szeregu metod i technik szczegółowych, umożliwiających wszechstronne spojrzenie na badane zjawisko; obejmuje analizę objawową zaburzeń oraz analizę ich przyczyn i mechanizmów, opartą na prześledzeniu czynników, które determinowały rozwój badanego w kolejnych stadiach „...
Najnowszy słownik psychologiczny z 2000 roku pod redakcją Rebera (s.716) definiuje studium przypadku jako „dokładny opis pojedynczej osoby, zebranie jak najbardziej kompletnego materiału o danej osobie (historii, wywiadów, efektów terapii)”.
Studium przypadku nie jest autobiografią, czyli opisem ważnych faktów z życia danej jednostki. Nie jest też biografią, czyli opisem faktów z życia danej osoby z perspektywy innej, czy też z perspektywy jakiejś teorii psychologicznej. Studium przypadku jest metodą w naukach społecznych, która opisuje i analizuje funkcjonowanie wyróżnionej osoby w różnych rolach i procesach, w określonym czasie i kontekście wydarzeń ( Bromley, 1986). Jest to naukowa rekonstrukcja i interpretacja najważniejszych faktów z życia danej osoby.
Reasumują te dane - studium przypadku można określić jako zbiór danych umożliwiających adekwatne postawienie diagnozy i udzielenie pomocy wyróżnionej osobie w określonym czasie i kontekście wydarzeń z uwzględnieniem określonej teorii psychologicznej.
Historia metody studium przypadku
Za ojca metody studium przypadku często uważa się Freuda, ale nie jest to całkowicie słuszne. Warto wspomnieć o wcześniejszych prekursorach jak Emil Kraepelin - twórca typologii zaburzeń psychicznych, Bechtariew - badacz funkcji systemu nerwowego, Ebbinghaus - badacz ludzkiej pamięci czy Witmer, który uważał, że potrzebna jest indywidualna diagnoza dzieci niepełnosprawnych i niedostosowanych społecznie (w 1908 roku założył czasopismo „ The Psychological Clinic”). Podaję za S.Ślaskim, że właśnie Witmerowi należy przypisać miano twórcy metody klinicznej, którą obecnie nazywa się studium przypadku.
Metodę tę szeroko stosowali między innymi Stern i Piaget jak również Jung, który uważał badanie indywidualnego rozwoju człowieka za najlepszą metodę poznania.
Nawet Skinner - twórca behawioryzmu - analizując zachowanie osoby i używając do tego eksperymentów, wykonywał je z jedną osobą badaną. Pokazał, że eksperymenty badawcze w psychologii mogą mieć zastosowanie w studium przypadku i pomagają zebrać materiał do uogólnień w postaci twierdzeń jakiejś teorii.
Zasady pracy w studium przypadku
Najważniejszym celem tej metody jest - na podstawie zebranych faktów - poznanie i zrozumienie obecnych problemów danej osoby i zaproponowanie jej adekwatnej pomocy. Pomoc ta służyłaby osiągnięciu przez tę osobę zakładanych celów w przyszłości.
Według S. Ślaskiego najważniejsze zasady pracy psychologa w studium przypadku są następujące:
Zebranie jak największej ilości danych ( faktów, wydarzeń nawet drobnych z życia osoby) po to aby mieć jak najlepszy obraz jej funkcjonowania. Informacje mogą pochodzić z różnych źródeł. Do interpretacji powinny być brane pod uwagę tylko te informacje, które są wspólne dla wszystkich źródeł ( a przynajmniej dla dwóch).
Problemy powinny być jasno sformułowane i adekwatnie zhierarchizowane, aby można było zrozumieć obecną sytuację badanej osoby.
Wśród wielu informacji i zmiennych zebranych w trakcie badań, trzeba przynajmniej opisać te zmienne, które maja istotny związek z zachowaniami znaczącymi danej osoby.
Ważna jest atmosfera przeprowadzania badań z daną osobą, z uwagi na to ,że pewne fakty z jej życia mogą wiązać się z negatywnymi emocjami (stosowanie mechanizmów obronnych), co istotnie utrudni postawienie adekwatnej diagnozy.
Konieczne jest zebranie informacji o badanej osobie i jej funkcjonowaniu w środowisku społecznym szeroko rozumianym. Dotyczyć to powinno funkcjonowania w rodzinie, wśród znajomych, przyjaciół, kolegów, sąsiadów, a jeżeli to możliwe - w zakładzie pracy lub szkole. Konieczne jest poznanie wyznawanych przez nich wartości, poglądów politycznych, zainteresowań czy sposobów spędzania wolnego czasu.
Studium przypadku powinno być opisane zrozumiałym językiem, powinno opisywać problemy badanej osoby jak również sposoby ich rozwiązania, oraz zaproponowaną pomoc. Ważna jest również diagnoza środowiska w którym osoba przebywa obecnie, ponieważ niejednokrotnie efekty pomocy w dużej mierze zależą od zmian jakie zaistnieją w jej aktualnym środowisku społecznym.
Aby uniknąć dowolności w zbieraniu danych w studium przypadku, Bromley (1986) skonstruował wywiad z konkretnymi pytaniami, co pozwala ujednolicić zasady zbierania danych i porównać problemy różnych osób. Stosowanie tego wywiadu poprawiłoby chociaż częściowo standaryzację przeprowadzanych badań, pod warunkiem, że będą przeprowadzane przez tę sama osobę.
Najczęstsze błędy w trakcie pracy metodą studium przypadku wg. Bromley'a były następujące:
brak pewnych faktów z życia badanej osoby, spowodowane np. niemożnością dotarcia do źródeł informacji - było fałszywą przesłanką do wyciągania wniosków;
budowanie wniosków tylko z przypuszczeń a nie z faktów dotyczących badanej osoby;
uogólnianie, czyli wyciąganie wniosków z pojedynczych faktów;
używanie do opisu zachowania badanej osoby pojęć i terminów niejasnych i dwuznacznych;
używanie ogólnych praw psychologicznych do opisu badanej osoby bez uwzględnienia jej specyficzności, odrębności;
stosowanie fałszywego związku przyczynowo - skutkowego (np. jeżeli dana osoba pochodzi z rodziny niewydolnej wychowawczo, to też w przyszłości założy taką rodzinę);
używanie do opisu badanych osób metafor literackich;
mylenie faktów z wnioskami i odwrotnie;
używanie argumentów emocjonalnych;
odwoływanie się do opinii większości;
odwoływanie się tylko do jednego autorytetu w danej dziedzinie;
unikanie poruszania pewnych problemów danej osoby np. natury seksualnej;
odwoływanie się do abstrakcyjnych historii, po to aby udowodnić swoją rację.
Część błędów zależy także od zachowania badanej osoby. Kreutz (1995) wymienia następujące motywy, które utrudniają analizę:
badany chce pokazać się w korzystnym świetle;
nie ujawnia intymnych faktów ze swojego życia ( wstyd);
z powodu niechęci do wysiłku udziela niedokładnych odpowiedzi;
podaje fałszywe informacje;
nie pamiętając pewnych szczegółów, uzupełnia je fantazjami.
Etapy procesu diagnozowania
Wstępne dane - dane osobowe i przekazanie problemu osoby np. dziecko boi się chodzić do szkoły, młoda dziewczyna ma obniżony nastrój itp.
Nawiązanie kontaktu z badanym - od jakości relacji między badanym a badającym, zależy ilość i jakość uzyskanych danych. Odpowiedzialność za jakość kontaktu między badanym i badającym leży po stronie psychologa.
Wstępna diagnoza - porządkowanie typów lub klas problemów wg. różnych kryteriów np.ICD-10 lub jakiejś teorii psychologicznej ( dziecko boi się chodzić do szkoły -co może być objawem fobii lub niedostosowania społecznego).
Wybór metod badawczych : rozmowa i obserwacja, wywiad, kwestionariusze, testy, wywiad z rodzicami, badanie postaw rodzicielskich, pedagogiem szkolnym lub zastosowanie techniki socjometrycznej do badania pozycji w klasie itp.
Zebranie danych o badanym i/lub jego otoczeniu - dotyczących funkcjonowania badanego w różnych obszarach życia a także pozycji materialnej, zdrowia fizycznego, motywów działania, postaw wobec interesujących nas spraw, zasad moralnych itp.
Diagnoza - po zebraniu danych dokonujemy analizy i klasyfikacji wg. przyjętych kryteriów np. prawdziwości lub użyteczności do dalszej analizy. Dokonujemy obliczania wyników kwestionariuszy, skal, testów i dołączamy do puli danych. Następnie dokonujemy opisu danych wg. wybranych kryteriów np. normy intelektualnej czy normy zachowań w danym środowisku. Opisujemy zachowania osoby od strony pozytywnej i negatywnej. Wyjaśniamy zachowania osoby co najlepiej uczynić w oparciu o wybraną teorię psychologiczną.
Niekiedy studium przypadku kończy się na etapie postawienia diagnozy (np. kiedy badany odmawia wzięcia udziału w psychoterapii).
Pomoc psychologiczna osobie badanej i/lub jej otoczeniu - mogą to być spotkania indywidualne, terapia grupowa. Czas i rodzaj pomocy wyznaczony jest przez rodzaj diagnozy. Ważne jest komunikowanie diagnozy, po to aby osoba ją zaakceptowała. Ważna jest umiejętność przekazania danych środowisku - aby uniknąć stygmatyzacji osoby badanej.
Literatura:
Bromley D.B. (1986) The case study method in psychology and related disciplines. John Wiley & Sons, Chichester.
Kreutz M.(1995) Introspekcja I jej obrona przed zarzutem niesprawdzalności. Tyszka T. (red) Czy powrót do introspekcji? PWN, Warszawa, 31 -58.
Ślaski S.(2000) Praktyczne zastosowanie metody „studium przypadku” w odniesieniu do osób uzależnionych od alkoholu. Studia Psychologica, 1,85 -96.
5