JULIUSZ SŁOWACKI

Poematy, powieści poetyckie

Jan Bielecki

Powieść poetycka oparta na historycznych źródłach. Jan Bielecki był polskim szlachcicem, który dostawszy się do niewoli tatarskiej przyjął islam, a równocześnie ratował Polaków porwanych w jasyr. Po powrocie za zasługi oddane na Krymie otrzymał królewskie nadania. Zostały one jednak odebrane przez bogatego magnata - Sieniawskiego. Brak reakcji władzy sądowniczej i króla spowodował wyjazd Bieleckiego na Krym, gdzie stanął on na czele najazdu tatarskiego na Polskę w 1589 r. Wkrótce potem zmarł. Słowackiego fascynowała bardzo ta postać o życiorysie jakby gotowym dla romantycznego poematu.

Streszczenie:

We wstępie mamy przytoczoną oskarżycielską mowę Sieniawskiego wygłoszoną na zamku w Brzezanach - powodem gniewu magnata jest zazdrość o królewską łaskę, która spłynęła na Bieleckiego. Tymczasem tytułowy bohater powraca ze świeżo poślubioną małżonką i w miejscu swego dworu zastaje tylko zgliszcza (Sieniawski wypełnił swoją groźbę). Zmuszony zostaje do ucieczki z kraju i porzucenia młodej żony. Rozgrywająca się w realiach pogranicza opowieść realizuje zatem schemat walterscottowski, który stał się ulubionym dla młodego Słowackiego. Sieniawski postanowił ostatecznie pogrążyć znienawidzonego wroga - wymusza na małżonce Bieleckiego Annie przybycie na bal wydany na swym zamku. Anna dostaje list z pieczęcią Jana, w którym dostaje jak gdyby instrukcje. Dostaje tez szaty, w które ma się ubrać, bardzo bogaty strój turecki.

W trakcie uczty ma miejsce najazd Tatarów pod wodzą głównego bohatera. Anna mdleje. Za zdradę, za postawienie prywatnej zemsty ponad dobrem kraju Bielecki zostaje obłożony klątwą przez prymasa. Dzień później umiera. Zrozpaczona Anna w nocy przekopuje grób i wydobywa zwłoki męża, aby pochować je w poświęconej ziemi. Nie brak tu oczywiście typowych chwytów charakterystycznych dla powieści poetyckiej - inwersji czasowej, anonimowości głównego bohatera aż do sceny śmierci, gotycyzmu, makabreski i scen na poły fantastycznych.

Cytaty:

- „ na twoim łonie dożyję siwizny, / Siwizny nieszczęść, zdrady i rozpaczy”.

- „ zniósłbym nieszczęście, lecz nie zniosę sromu”.

- „ Kraj zdradził, lecz zdrada zabija”.

Opracowanie: ( wstęp aut. E. Sawrymowicza)

Jana Bieleckiego ukończył Słowacki w lipcu 1830 roku podczas pobytu w Warszawie. Wyraża fazę początkową twórczości, fazę określoną rzeczywistością Polski przed powstaniem listopadowym. Słowacki uwielbiał Byrona. Uwielbienie dla tego twórcy bohaterów zbuntowanych przeciwko istniejącym warunkom życia, świadczy, że w świadomości naszego poety narastał bunt przeciwko otaczającej go rzeczywistości. Wybitne znaczenie dal świadomości ideowej miał pobyt w Warszawie w okresie ożywionej działalności spiskowców przygotowujących wybuch powstania. Słowacki w Bieleckim Słowacki wyraźnie zaznaczył społeczne i narodowe podłoże buntu.

• * *W poematach bardzo często występuje motyw regenta, zdrajcy, odstępcy od własnego narodu czy społeczeństwa. Przykłady: Mnich, Żmija, Bielecki, czy Wallenrod.

We wstępie Słowacki wyraźnie przeciwstawił się reakcyjnym teoriom historiozoficznym, które upadek Polski tłumaczyły w sposób nienaukowy- idealistyczny. We wstępie są wyraźne aluzje do sytuacji po upadku powstania, gdy poeta poddaje się żałobnemu nastrojowi. Końcowe wiersze wstępu stanowią rodzaj obrachunku poety z własną postawą podczas powstania: nie wziął udziału w walce, wyjechał z kraju przed rozstrzygnięciem losów powstania, toteż czuje się obco w Westminsterze, na cmentarzu prawdziwie wielkich ludzi.

Wstęp kompozycyjnie nie wiąże się z powieścią, wprowadza czytelnika w przeszłość, której oskarżeniem i ilustracją będą losy Bieleckiego. Źródłem tematyki historycznej był „ Obraz panowania Zygmunta III” aut. Franciszka Siarczyńskiego. Słowacki akcję poematu umieścił w końcu XVI wieku, w okresie panowania Stefana Batorego. Podkreślają to szczegóły, wzmianki o architekturze, o polityce. Jednak treść bliższa jest stosunkom typowym dla okresu „ złotej wolności”. Sieniawski to przecież magnacki warchoł bezkarnie łamiący prawo. Najazd magnata na dwór to zjawisko charakterystyczne dla zachowań magnackich.

W poemacie mamy opisy dwóch grup: dworu magnackiego i dworku szlacheckiego. Dwór Sieniawskiego to siedlisko samowoli, warcholstwa, klasowej polityki magnackiej. Środowisko Jana zaś to szlachta patriotyczna, gotowa walczyć w obronie ojczyzny- opis orszaku ślubnego, odznaczająca się uczciwością, przywiązaniem do ziemi ojczystej.

Piękno przeszłości Słowacki ukazuje poprzez obrazy podkreślające świetność, bogactwo, barwność dawnego życia: uczta, wymarsz szlachty, bal maskowy. Na plan pierwszy wysuwa się jednak historia Jana. Słowacki uzupełnił ją bogata treścią poetycką, nadał inną motywację. Dramatyczność wymowy potęguje fakt wyboru chwili ślubu na atak, zniszczenie nie tylko majątkowe ale i moralne. Prawy żołnierz ojczyzny wchodzi na drogę zdrady, szlachetny staje się zbrodniarzem, zakochany, porzuca miłość, unieszczęśliwia Annę. Życiem powoduje tylko jedna namiętność- żądza zemsty. W postawie Bieleckiego ukazuje Słowacki człowieka zbuntowanego przeciwko tej rzeczywistości, która go otacza, a wyrazem buntu jest wejście na drogę sprzeczną z uznanymi zwyczajami, moralnością. Bielecki nie potrafi żyć z ciężarem zdrady na sumieniu.

Słowacki ukazuje postać głównego bohatera nie jako człowieka złego, zdeprawowanego przez dokonaną zbrodnię ale człowieka zrozpaczonego, doprowadzonego do krańców cierpienia. Usprawiedliwieniem, bez aprobaty dla czynu, jest sprawa odpowiedzialności a ten czyn, Odpowiedzialność więc za wybór tej drogi spada nie na Bieleckiego, lecz na tych, którzy stworzyli w Polsce ustrój oparty na krzywdzie słabszych, ustrój, który nie dawał warunków szczęśliwego życia ludziom spokojnym, uczciwym. Zemsta Bieleckiego usunęła jednego magnata. Sytuacja przeciwko której bohater się buntował nie zmieniła się. Dlatego musi on umrzeć.

Kompozycja oparta jest na momentach szczytowanych akcji, przemówieniu Starosty, ślubie Jana, Najeździe na dom, balu i zemście, wreszcie śmierci. Powieść podzielona jest na pięć części zatytułowanych: Wyprawa nocna, Wesele, Bal maskowy, Zemsta, Kościół wiejski- odpowiadają one tematyce, miejscu akcji.

Poemat wyraża dobitnie buntowniczą postawę młodego poety.

Lambro

Powstańca grecki. Powieść poetyczna w dwóch pieśniach

Młodzieńcza powieść poetycka, wzorowana na modelu byronowskim, będąca swoistym melanżem historii i fikcji. Postać tytułowa - grecki powstaniec wyposażona została przez Słowackiego w cechy absolutnie fikcjonalne. Początek utworu złożonego z dwu pieśni przywołuje wspomnienia byronowskiego "Giaura" Aluzyjność takiego wstępu wydawała się współczesnym poecie, aż nadto czytelna. I jak to bywa w romantycznych powieściach poetyckich pojawia się postać pieśniarza, a z "pieśni Greka" dowiemy się o przeszłych losach greckiego bohatera. Utwór rozpoczyna motto z Miltona. Potem opis Grecji zdobytej przez Turków, wchodzi bard, widząc usługujących turbanom Grelów znajduje dźwięk w gitarze i śpiewa pieśń.

Gdy na zboczach klasztornej góry spotyka Lambro ukochaną Idę jest tylko cieniem dawnego bohatera - dziś to okrutny korsarz topiący smutek i strach w "makowym napoju". Dziewczyna określa go jako posiadającego na czole szatana, który miesza rozpacz ze śmiechem, śmiech z cierpieniem. Lambro przed ukochaną spowiada się niejako ze swego obecnego stanu, jest korsarzem, mordercą. Mówi by spotkali się rano, gdyż on płynie na pogrzeb ostatniego Greka. Oboje będą przebrani w tureckie szaty.

Prefiguracją przyszłych losów Lambra jest wzniosła śmierć ostatniego z greckich herosów - powieszonego w świetlisty poranek Rygi. Zanim umarł wzywał Greków do powstania, do broni. Gdy zginie główny bohater zauważymy zastosowaną przez Słowackiego poetykę kontrastu, który wytworzą te dwa obok siebie postawione zgony. Lambro zdobywa się na ostatni, desperacki czyn - pali sułtańską fregatę. Ryga spoczywa na morskim dnie. Ginie młoda dziewica, spłonęła. Lambro wyskoczył, dopłynął do korsarskiego okrętu. Osamotniony w swej kajucie domaga się narkotyku, kiedy wreszcie otrzymał go od wiernego sługi.

Rozpoczyna się oniryczna sekwencja utworu - pochody zmarłych, potępionych za swe zbrodnie, anioła zemsty i anioła zarazy. Wciąż wydaje mu się, że widzi dziewicę. Pojawiają się dwa hymny aniołów. Przeżarty narkotykiem Lambro w szale zabija swego sługę, którym okazuje się przebrana Ida. Ceremonia pogrzebowa Idy oraz samotna śmierć w kajucie dawnego bohatera są tym tragiczniejsze, iż tytułowy Lambro umiera w przeświadczeniu, iż zmarnował swą minioną chwałę. 

Opracowanie: ( ze wstępu aut. M. Janion)

Lambro został zamieszczony w III tomie Poezji datowanym na 1833 rok. Poeta powieść poetycką o powstańcu greckim traktował jako objaw i dowód „ nowej pieśni”, jak rzecz napisaną w nowym duchu. Utwór uznano za wykwit egotyzmu. Dlaczego w obliczu klęski polskiego powstania, poeta pisze o niepodległościowym powstaniu greckim? Wybrał powstanie grecki by nadać utworowi charakter bardziej ogólny, nie ciasno narodowy, a jednocześnie nie umiał się Słowacki wyzbyć polskiego podtekstu. Bo jego sąd o powstaniu greckim to raczej sąd o powstaniu polskim. Był to jednak swego rodzaju sprzeciw wobec polskiego kanonu powstańczego. Pisany po powstaniu listopadowym jako utwór powstańczy, ale oryginalnej, właściwej Słowackiemu tonacji. Przyjęła się taka postawa, która porównując Lambra i Konrada Wallenroda wybacza Konradowi wszystko, mówi, że wszystko co robił było koniecznością, podczas gdy Lambro pogrążał się w wizjach poetyckich, odurzony opium.

Zarówno Lambro jak i Kordian pytają o sens egzystencji i nie są zdolni do podjęcia działań, to różni ich od Konrada. Słowacki tak scharakteryzował Lambra: „ Lambro to człowiek będący obrazem naszego wieku, bezskutecznych jego usiłowań, jest to wcielone szyderstwo losu, a życie jego jest podobne do życia wielu teraz mądrych ludzi, o których przyjaciele piszą, czym być mogli, o których nieznajomi mówią, że nie byli niczym. Czyli bohater typowy, nie wyjątkowy. U Słowackiego nie występuje po prostu czyn lecz psychologiczny i etyczny dramat czynu, obudowanie go tym co go poprzedza, tym co następuje potem, traktowanie czynu jako niedopełnienie innych możliwości znajdujących się poza obszarem czynu, wyboru jednej z tych możliwości.

Lambro jest człowiekiem klęski, napiętnowanym szaleństwem. Morze wybiera jako sposób życia, gdyż tylko ono zapewnia mu samotność. Morze pociąga bohatera jako wielka mogiła stworzenia, jako domena śmierci i zagłady. Maski Lambra to kolejne warstwy jego osobowości. Odsłania się wobec śmierci wtedy, gdy u opiumistycznych wizjach rozmawia z poległymi bohaterami swego narodu i gdy zostaje sam na sam ze śmiercią. Morze staje się kolebka niezwykłych snów; kołysanie morza, izolacja pobudzają wizje. Lambro ma wiele wspólnego z dziećmi z Godziny myśli ( romantyzm wizyjny).

Wśród morskich epizodów onirycznych uderza obraz okrętu „ skrzydlatego widma” z Pieśni II, którym sterują anioł zarazy i anioł zemsty. Widmowy okręt jest figurą duszy korsarza. Morze jest oniryczne w dwojakim sensie: rodzi sny i je spełnia. Z morza wynikają wizje Lambra, realność na morzu staje się wizyjna. Wizje morskie cechuje zwierciadlaność, zwierciadło morza, zwierciadła w kajucie, odbijający się w wodzie księżyc tworzą tunel szaleństwa wyobraźni odbitej. Uwięzienie w egzystencji Lambro chce przełamać gestem samobójczym. Morze Słowackiego, które pochłania Lambra, jest nieskończone jak zwierciadło zwierciadeł i jak egzystencja- skończone, wieczne, zamknięte.

---