Rolnictwo - restrukturyzacja
Na początku lat 80-tych gospodarka polska znalazła się w głębokim kryzysie. Systematyczny spadek dochodu narodowego i pogłębiająca się luka inflacyjna spowodowały wprowadzenie reglamentacji na artykuły żywnościowe. Stan wojenny pogorszył sprawę, ponieważ państwa zachodnie odpowiedziały wstrzymaniem kredytów i bojkotem polskich towarów.
Mimo wprowadzonej od 1982 r. tzw. reformy gospodarczej, która miała wyprowadzić kraj z ekonomicznej zapaści, działania podjęte w tym kierunku okazały się nie wystarczające. Pogłębiły się braki towarów na rynku wewnętrznym, a jednocześnie Polska została zmuszona do zwiększenia eksportu, aby spłacić zagraniczne długi.
Po II wojnie światowej narzucono Polsce i stopniowo wprowadzano system gospodarki wzorowany na rozwiązaniach sowieckich. Główną jego cechą było podporządkowanie gospodarki celom politycznym. Proces ten zapoczątkowała nacjonalizacja różnego rodzaju przedsiębiorstw oraz wprowadzenie monopolu państwa w handlu zagranicznym. Równocześnie, w celu pozyskania przychylności chłopów dla przemian ustrojowych i politycznych przeprowadzono reformę rolną.
Zlikwidowano majątki obszarnicze, z których powstały państwowe gospodarstwa rolne oraz wzrosła liczba gospodarstw małych i średnich. W Polsce jest ponad 2 mln gospodarstw rolnych. W większości z nich produkcja nie może być ekonomicznie opłacalna, a fachowość produkcji jest niewielka. Produkują one na ogół na potrzeby rodzin. W gospodarstwach tych jest zatrudnionych 5 mln osób, dla których poza rolnictwem nie ma możliwości znalezienia pracy. Również kwalifikacje zatrudnionych w tym sektorze ludzi są niskie.
Państwowe gospodarstwa rolne od początku swego istnienia działały w scentralizowanym systemie zarządzania. Miały być one „w pełni dyspozycyjne wobec władz” oraz wspomagać przebudowę ustroju społeczno - gospodarczego wsi. Brak artykułów żywnościowych na rynku krajowym skłonił władze państwowe do rozwijania w PGR produkcji niezależnie od ponoszonych kosztów, a nawet wbrew logice efektywnego gospodarowania. W konsekwencji na tle słabej i anachronicznej gospodarki chłopskiej były jeszcze słabszą częścią polskiego rolnictwa.
Po zniesieniu barier celnych i urealnieniu kursu złotego wobec walut obcych okazało się, że z łatwością można importować wystarczającą ilość tańszej i jakościowo lepszej żywności. Nastąpiło obniżenie stopy życiowej ludności i co za tym idzie spadło spożycie deficytowych towarów takich jak: mięso, wędliny, mleko i jego przetwory i inne produkty rolne.
W zaistniałej sytuacji utrzymywanie PGR byłoby anachronizmem. Do ich likwidacji posłużono się argumentami ideologicznymi - chodziło o likwidację spuścizny „komuny”. Sprzyjało to rabunkowej procedurze likwidacyjnej. Za bezcen wyprzedawano majątki PGR, w tym zwierzęta hodowlane i sprzęt. W ciągu dwóch lat na terenie upadłych PGR pozostała tylko ugorująca ziemia i zdewastowane budynki.
W latach 1989 i 1990 PGR wykazywały dodatni wynik finansowy, ale był to tylko tzw. zysk papierowy, wynikający z przeszacowania wartości inwentarza żywego, zapasów środków obrotowych, produkcji w toku itp. Lawinowo wzrastała liczba PGR, które traciły zdolność kredytową. W 1991 r. nie udało się już wykonać „papierowego zysku”.
Pierwszą próbą zmiany sytuacji państwowych gospodarstw rolnych było objęcie ich przekształceniami prywatyzacyjnymi na podstawie ustawy z 13 lipca 1990 r. Działania te nie przyniosły jednak oczekiwanych efektów ze względu na bariery prawne oraz finansowe. Z pięciu przedsiębiorstw, które podjęły próbę prywatyzacji na podstawie przepisów tej ustawy, tylko dwa zdołały pomyślnie zakończyć ten proces.
W tej sytuacji Sejm uchwalił ustawę o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa. Ustawa ta powołała do życia Agencję Własności Rolnej Skarbu Państwa jako państwową osobę prawną.
Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa to instytucja rządowa utworzona 1991, podlegająca Ministerstwu Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Zajmuje się gospodarowaniem należącymi do skarbu państwa zasobami nieruchomości rolnych i in. składników majątku zlikwidowanych państwowych gospodarstw rolnych, dawnego Państwowego Funduszu Ziemi oraz przejętymi przez skarb państwa z in. tytułów. Jej zadania polegają w szczególności na: administrowaniu tymi zasobami, tworzeniu warunków ich racjonalnego wykorzystania, prowadzeniu obrotu nimi, w tym prywatyzacji powiązanej z restrukturyzacją, popieraniu organizowania prywatnych gospodarstw rolnych na gruntach skarbu państwa, tworzeniu nowych miejsc pracy w związku z restrukturyzacją państwowej gospodarki rolnej. Na czele Agencji stoi prezes, powoływany i odwoływany przez prezesa Rady Ministrów, organem doradczym i opiniodawczym jest Rada Agencji, której kadencja trwa 4 lata.
W realizacji zadań Agencja kieruje się zasadą racjonalnego gospodarowania powierzonym jej majątkiem Skarbu Państwa. Sprzyja temu znaczna swoboda wyboru form dysponowania mieniem Zasobu WRSP. Agencja może bowiem mienie to sprzedać w części lub całości, wydzierżawić osobom prawnym i fizycznym, wnieść do spółek, przekazać w zarząd lub powierzyć administratorowi w celu gospodarowania
Przekształcenia własnościowe obejmują trzy etapy:
przejęcie mienia do Zasobu WRSP,
przygotowanie projektu restrukturyzacji mienia , pod kątem jego właściwego zagospodarowania,
rozdysponowanie i zagospodarowanie mienia.
Rok 1995 zamknął etap przejmowania mienia Skarbu Państwa do Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa. Drugi etap został również zrealizowany. Trzeci jest mocna zaawansowany. Oznacza to, że przejęte mienie zostało zrestrukturyzowane, w dużej mierze zagospodarowane, natomiast nie w pełni sprywatyzowane.
Problemem hamującym tempo przekształceń byłego państwowego sektora rolnego jest niedostatek środków finansowych u nabywców i dzierżawców mienia Zasobu WRSP. Mimo funkcjonującego systemu kredytowania zakupu nieruchomości rolnych, w tym także preferencyjnych kredytów inwestycyjnych oraz dogodnych warunków wykupu mienia, oferta Agencji jest większa od efektywnego popytu.
W tym czasie rolnictwo w krajach Unii Europejskiej przeszło długą drogę. Przede wszystkim rozdrobnienie rolnictwa we Francji czy Niemczech nie osiągnęło takich rozmiarów jak w Polsce. Poza tym polityka rolna krajów Unii polega na planowaniu wielkości produkcji rolnej przy równoczesnym wzroście ekonomicznej efektywności produkcji i stałej poprawie jakości. Ograniczanie produkcji osiąga się przez wyznaczanie producentom limitów przy równoczesnym wspomaganiu finansowym produkcji rolnej. Zachęca to do obniżania kosztów przy zachowaniu odpowiedniej jakości.
Aby Polska mogła podążać podobnym torem, konieczny jest pewien okres przejściowy, który umożliwi przejście młodzieży ze wsi do pracy w usługach, a starszym rolnikom zakończenie aktywności zawodowej.
22.07.1999r. rząd opracował założenia Paktu dla wsi. Ustalił, że na jego realizację przeznaczy około 7 mld zł. Pieniądze będą pochodzić z budżetu państwa, rządowych agencji i funduszy, środków pomocowych z Unii Europejskiej oraz pożyczki z Banku Światowego. Poza tym rząd liczy na wsparcie ze strony samorządów, organizacji pozarządowych i podmiotów prywatnych.
Pakt dla rolnictwa i obszarów wiejskich przygotowany przez rząd we współpracy z partnerami społecznymi reprezentującymi różne środowiska polskiej wsi, obejmuje działania średnio- i długookresowe na rzecz rolnictwa i innych dziedzin istotnych dla poprawy warunków życia na obszarach wiejskich: tworzenie miejsc pracy, rozwoju edukacji, infrastruktury technicznej i inne.
Przemiany lat 1989-1991, wprowadzenie systemu demokratycznego, państwa prawa i społecznej gospodarki rynkowej otworzyło przed obywatelami RP perspektywę indywidualnego rozwoju i życia w dobrobycie w europejskiej wspólnocie narodów. Niestety, nie wszyscy mieszkańcy Polski w równym stopniu zyskali możliwość korzystania z szans, które daje gospodarka rynkowa. W latach 90-tych inwestycje i źródła dochodów coraz bardziej koncentrowały się w dużych aglomeracjach miejskich. Obszary wiejskie - wieś i małe miasta - rozwijały się znacznie wolniej. Uznano, że należy przeciwdziałać pogłębianiu się różnic pomiędzy miastem i wsią, a Polska powinna swym obywatelom stwarzać podobne szanse indywidualnego rozwoju bez względu na miejsce zamieszkania.
Pakt dla rolnictwa i obszarów wiejskich ma na celu wyrównanie szans mieszkańców obszarów wiejskich tak, by mogli oni w podobnym stopniu do mieszkańców miast korzystać z możliwości, jakie stwarza gospodarka rynkowa - uzyskiwania dobrych dochodów i poprawy standardu życia.
Pakt dla rolnictwa i obszarów wiejskich to umowa społeczna, która zostanie zawarta między rządem a partnerami społecznymi. Ten pierwszy zobowiąże się do podjęcia i współfinansowania określonych w nim działań. Założenia paktu zgrupowane zostały w 4 główne bloki tematyczne, zwane filarami:
wspieranie rolnictwa i jego otoczenia,
rozwój przedsiębiorczości i tworzenie pozarolniczych miejsc pracy,
kompleksowa polityka społecznej wobec wsi i rolnictwa oraz rozwój otoczenia cywilizacyjnego obszarów wiejskich,
instytucjonalizacja partnerstwa i dialogu społecznego w sprawach wsi i rolnictwa.
W sumie składa się nań 45 inicjatyw, które precyzują planowane działania, wskazują na instytucję odpowiedzialną za przygotowanie danej inicjatywy oraz na podmioty współpracujące i źródła finansowania prac.
Pakt przenosi na polski grunt wiele rozwiązań Unii Europejskiej w dziedzinie rolnictwa i obszarów wiejskich. Pierwszy filar paktu ukierunkowany jest na rozwój polskiego rolnictwa powiązanego z integracją z UE oraz udział rolników we Wspólnej Polityce Rolnej. Wspieranie rolnictwa obejmuje m.in.: interwencje na rynku wybranych produktów rolnych i stabilizowanie ich cen, wspieranie produkcji żywności ekologicznej, dostęp do kredytów obrotowych, przekształcanie, powiększanie i unowocześnianie gospodarstw oraz tworzenie rynku hurtowego produktów rolnych. Zakłada też wsparcie z budżetu państwa dla grup producenckich, wsparcie eksportu produktów rolnych, zwalczanie nieuczciwej konkurencji, przetwórstwo rolno-spożywcze i tworzenie rozwiązań podatkowych dostosowanych do specyfiki rolnictwa.
Priorytety zawarte w pakcie będą wprowadzane w życie poprzez politykę rolną i politykę rozwoju obszarów wiejskich. Rząd zapowiada, że podstawowymi kierunkami działań wobec rolnictwa w najbliższych latach będzie poprawa sytuacji dochodowej rolników, zwiększenie konkurencyjności polskich produktów rolno-spożywczych na rynku krajowym i na rynkach międzynarodowych oraz działania na rzecz poprawy struktury gospodarstw rolnych, a także wzrostu efektywności produkcji rolnej. Kolejnym krokiem będzie rozwój systemu instytucji otoczenia rolnictwa, przyspieszenie modernizacji przemysłu przetwórczego oraz zapewnienie rolnictwu należnego znaczenia i korzyści w procesie integracji z UE.
W działaniach na rzecz rolnictwa i wsi rząd za priorytety uznał wzrost zatrudnienia w sektorze pozarolniczym, podniesienie poziomu edukacji, poprawę stanu infrastruktury technicznej, wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw na wsi, wspieranie ochrony środowiska.
W pracach nad paktem uczestniczą partnerzy społeczni, do których należą samorządy wojewódzkie, powiatowe i gminne, izby rolnicze, związki zawodowe rolników i pracownicze związki zawodowe, organizacje pracodawców i przedsiębiorców oraz organizacje działające na rzecz rozwoju regionalnego. Ich rola polega na wspieraniu rządu i uczestnictwie w realizacji paktu.