Rola ćwiczeń ortofonicznych w stymulowaniu rozwoju językowego dziecka.
Kształtowanie się umiejętności językowych u dziecka jest jednym
z największych fenomenów w rozwoju jednostki ludzkiej. Ważne jest, by tak pokierować procesem kształtowania się umiejętności językowych, by rozwój mowy przebiegał prawidłowo. Jest to niezwykle istotne dla kompleksowego rozwoju dziecka. Jak zauważa E. Sachajska „Prawidłowe kształtowanie się
i rozwój mowy dziecka stanowi podstawę kształtowania się i rozwoju jego osobowości w ogóle. Dzięki rozumieniu mowy poznaje ono otaczający go świat; dzięki umiejętności mówienia jest w stanie wyrazić swoje uczucia
i spostrzeżenia.”
Mowa jest atutem w nawiązywaniu kontaktów społecznych, ułatwia komunikacje, stanowi narzędzie w zdobywaniu informacji, pozwala na wyrażenie własnych sądów, uczuć i upodobań. Mowa, czyli porozumiewanie się językowe najintensywniej rozwija się u dzieci w wieku przedszkolnym. Kształtuje się wówczas wymowa, struktury językowe, bogaci słownictwo.
Pomimo częstych kontaktów werbalnych dziecka z otoczeniem
w ostatnich latach coraz częściej dostrzega się u dzieci brak swobody
w posługiwaniu się mową, oraz liczne wady wymowy. Dziecko - ogląda, słucha, powtarza, ale samo mówi coraz mniej lub niepoprawnie.
K. Błachnio pisze, że „Statystyki różnych krajów poddają zgodnie stały wzrost liczby zarówno wrodzonych zaburzeń mowy, jak i nabytych, powstałych na skutek wystąpienia w dzieciństwie chorób mózgowych oraz urazów czaszkowych”. Sytuację taką można zaobserwować również w naszym kraju.
Za rozwój dziecka, w tym także za rozwój mowy odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice, a później nauczyciele.
Należy pamiętać, że pierwsze lata, gdy jest ono całkowicie zdane na dorosłych, decydują o tym, jak będzie wyglądał sposób jego językowego funkcjonowania. Sposób komunikowania się wyznaczy jego możliwości edukacyjne oraz kontakty z innymi ludźmi.
Nieskoordynowane w okresie przedszkolnym zaburzenia mowy utrudniają następnie pełnienie roli ucznia i funkcjonowanie w zespole klasowym. Obniżają osiągnięcia szkolne i zakłócają rozwój osobowości. Nie „leczone” pogłębiają się z wiekiem, prowadząc do zaburzeń wtórnych, polegających na unikaniu kontaktów z ludźmi, wybieraniu zawodów niezgodnych z aspiracjami.
Istotne jest zatem by rozwój mowy przebiegał bez zakłóceń, a jeśli takowe pojawią się, by w porę je dostrzec i podjąć próby ich usunięcia.
Dzieci przedszkolne mające od 3 do 7 lat znajdują się w okresie swoistej mowy dziecięcej. Często poziom ich mowy jest bardzo zróżnicowany. Są wśród nich dzieci, których wymowa jest prawidłowa i są takie, które wymawiają wadliwie część lub nawet wszystkie głoski.
Jak pisze E. Sachajska „ Zadaniem nauczycieli przedszkoli jest więc obok prawidłowego kształtowania wymowy, także zapobieganie tym wadom, których przyczyną jest wadliwe funkcjonowanie aparatu mownego np. nieprawidłowy oddech, trudności z wydobywaniem głosu, mała sprawność narządów mownych, zaburzony słuch fonematyczny oraz nieprawidłowy wzór do naśladowania
w domu.”
Opieką logopedyczną należy objąć wszystkie dzieci, jednak szczególną uwagę należy zwrócić na dzieci z zaburzeniami mowy i wadami wymowy.
Zwraca uwagę na to E. Sachajska, która pisze że ćwiczenia należy prowadzić ze wszystkimi dziećmi, zarówno:
przy prawidłowym rozwoju mowy jako utrwalanie prawidłowej wymowy,
przy opóźnionym rozwoju mowy jako zapobieganie wadom wymowy,
w przypadku zaburzeń mowy, by pomóc logopedzie ćwiczącemu z dzieckiem w poradni przy korekcie tych zaburzeń.
Rozwijaniu i kształtowaniu prawidłowej wymowy służą ćwiczenia ortofoniczne. Jak podaje L. Weselińska są to „Specjalnie organizowane ćwiczenia zmierzające do doskonalenia u dzieci akustycznej percepcji
i kinestetycznej produkcji słowa, co wymaga dobrze wygimnastykowanych narządów mowy.”
E. Sachajska wśród ćwiczeń ortofonicznych wyróżnia:
Wstępne ćwiczenia ortofoniczne:
oddechowe;
fonacyjne;
logorytmiczne
kształcące słuch fonematyczny;
usprawniające narządy mowne;
Ćwiczenia związane bezpośrednio z procesem mówienia:
ćwiczenia artykulacyjne.
Ćwiczenia oddechowe mają przede wszystkim na celu nauczenie różnicowania fazy wdechowej i wydechowej oraz wydłużanie fazy wydechowej. Dzieci przedszkolne mają jeszcze duże problemy z różnicowaniem tych faz czego skutkiem jest wypowiadanie zdań, czy też recytowanie wierszy podczas wydechu. Powoduje to, że wygłaszany tekst jest mówiony ciszej, mniej wyraźnie, gdyż wymowie towarzyszy dobieranie powietrza.
Ćwiczenia oddechowe poprawiają zdrowotność dziecka. Rozwija się pojemność płuc, kształcą się ruchy przepony. Zapobiegają jąkaniu, działają uspokajająco przy silnym zdenerwowaniu, po dużym wysiłku psychicznym
i fizycznym. Wspaniale rozładowują napięcie emocjonalne i psychiczne.
Przykłady ćwiczeń: wdech nosem (usta zamknięte) wydech ustami; dmuchanie na płomień świecy; zdmuchiwanie kawałków papieru z gładkich
i szorstkich powierzchni; nauka krótkich wierszyków, rymowanek z przerwami w odpowiednich miejscach na zaczerpnięcie powietrza.
Ćwiczenia fonacyjne mają za zadanie nauczenie dzieci właściwego posługiwania się głosem. Ich zadaniem jest zlikwidowanie u dzieci głosów piskliwych, krzykliwych, które utrudniają odbiór mowy. Powodzenie tych ćwiczeń zależy w znacznej mierze od regularnego oddechu i umiejętności wydłużania fazy wydechowej, dlatego należy je wykonywać po przeprowadzeniu podstawowych ćwiczeń oddechowych, a potem łącznie z tymi ćwiczeniami oddechowymi, które wydłużają fazę wydechową. Mają za zadanie zniesienie napięcia mięśni krtani i gardła.
Przykłady ćwiczeń: mruczenie- przedłużona wymowa spółgłoski m, długa wymowa samogłosek np. usypianie laleczki- aaaaaaa, łączenie wymowy samogłosek ze spółgłoskami i odwrotnie spółgłosek z samogłoskami.
Ćwiczenia logorytmiczne są to ćwiczenia usprawniające całe ciało przez co pośrednio wpływają na usprawnienie narządów mowy. Podczas ćwiczeń tego rodzaju wykorzystuje się elementy gimnastyczne, które usprawniają koordynację ruchowo-przestrzenną, orientację przestrzenną, lokalizację oraz elementy muzyczne, szczególnie rytmiczne, które uwrażliwiają na muzykę, kształcą słuch muzyczny. Są to ćwiczenia dla dzieci z trudnościami w sprawnym poruszaniu się, z dziećmi nadmiernie ruchliwymi, z zaburzeniami emocjonalnymi. Podczas ćwiczeń logorytmicznych należy wykorzystywać umiejętności zdobyte podczas wstępnych ćwiczeń oddechowych i fonacyjnych.
Przykłady ćwiczeń: klaskanie w rytm mówionych wierszyków, śpiewanych piosenek, ilustracje ruchowe piosenek, łączenie tekstu z elementami ryuchowymi i rytmicznymi naśladowanie w czasie zabaw ruchowych dźwięków wydawanych przez pojazdy, zwierzęta.
Ćwiczenia słuchu fonematycznego są to ćwiczenia wyrabiające zdolność różnicowania głosek opozycyjnych np. dźwięcznych i bezdźwięcznych, twardych i zmiękczonych. Kształtują również umiejętność wyodrębniania głoski na początku i na końcu wyrazu oraz wyodrębniania kolejnych głosek w wyrazie.
Przykłady ćwiczeń: rozpoznawanie kolegów po głosie, wskazywanie źródła dźwięku, powtarzanie rytmu, wyodrębnianie wyrazów w zdaniu, analiza
i synteza sylabowa wyrazów, przeliczanie sylab, analiza i synteza głoskowa wyrazów.
Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy są kontynuacją ćwiczeń usprawniających całe ciało. Mają na celu usprawnianie narządów mowy, a w szczególności zdobycia umiejętności układania narządów mowy
w sposób charakterystyczny dla danej głoski. Ćwiczenia te mają bezpośredni związek z ćwiczeniami artykulacyjnymi. Początkowo ćwiczenia przeprowadza się w poszczególnych zespołach : dolna szczęka, wargi, język, podniebienie miękkie, a dopiero jeśli dzieci opanują poszczególne układy, należy przejść do ćwiczeń koordynujących ruchy dwu narządów mowy np. warg i języka.
Przykłady ćwiczeń: ziewanie, opuszczanie i podnoszenie szczęki dolnej, żucie, zabawa w wesołe miny, uśmiechy, parskanie, cmokanie, oblizywanie, rysowanie w powietrzu językiem, dotykanie językiem zębów, podniebienia,
Ćwiczenia artykulacyjne dotyczą wymowy głosek w izolacji, w grupach głosek, w wyrazach, zdaniach, tekstach. Ćwiczenia artykulacyjne bazują na umiejętnościach zdobytych w trakcie ćwiczeń oddechowych, fonacyjnych, logorytmicznych, słuchu fonematycznego oraz usprawniających narządy mowy. Celem tych ćwiczeń jest wzmacnianie mięśni narządów mowy, kształcenie precyzyjności ich ruchów. Ćwiczenia prowadzone na głoskach i zgłoskach mają charakter ćwiczeń gimnastycznych polegających na dobitnym nieco nawet przesadnym wymawianiu dźwięków, natomiast ćwiczenia prowadzone przy użyciu wyrazów, tekstów musi cechować naturalna, pozbawiona sztuczności ale wyraźna i wyrazista mowa.
Przykłady ćwiczeń: zabawy ułatwiające powstawanie nowych głosek, utrwalanie wymowy samogłosek, utrwalanie prawidłowej wymowy głosek,
i spółgłosek w zestawach głosek, nauka wierszyków.
W literaturze logopedycznej jest dostępnych wiele ćwiczeń, które może wykorzystać nauczyciel w czasie zajęć. Metodyka postępowania ortofonicznego z dziećmi obejmuje wszystkie grupy ćwiczeń: oddychanie, fonację, logorytmikę, słuch fonematyczny, sprawność narządów mowy i artykulację. Ćwiczenia każdej następnej grupy są trudniejsze od poprzedniej: fonacyjne są trudniejsze od oddechowych, logorytmiczne od fonacyjnych, słuchowe od logorytmicznych, usprawniające motorykę narządów mownych od słuchowych, choć w tym przypadku mogą występować różnice. Niektórym dzieciom większą trudność sprawiają ćwiczenia słuchowe. Najwięcej kłopotów sprawiają ćwiczenia artykulacyjne. Nie znaczy to, że ćwiczenia następnej grupy można rozpocząć dopiero po zakończeniu ćwiczeń z poprzedniego zestawu.
Ćwiczenia w grupie przedszkolnej powinny być przeprowadzane głównie w formie zabawowej, co znacznie ułatwia pracę i przyspiesza osiągnięcie zamierzonych efektów. Niektóre są tylko elementem pracy, obowiązku, jaki dziecko ma wykonać, aby nauczyć się poprawnie mówić. Mają być inspiracją do powstawania nowych ćwiczeń w formie zabaw, powinny dać początek wielu interesującym pomysłom, które wprowadzone w życie pomogą dzieciom
w nauce poprawnej wymowy.
Oddziałują na psychikę dzieci, powodują odprężenie umysłowe, budzą wiarę we własne siły w wyniku osiąganych postępów. Dają lepsze samopoczucie na skutek możności łatwiejszego nawiązania kontaktu werbalnego z otoczeniem, braku skrępowania wynikającego z nieprawidłowej wymowy.
Niezależnie jednak od grup ćwiczeń w czasie pracy z dziećmi obowiązuje zasada: wszystkie mają pomóc w rozwoju mowy, należy przeprowadzać je dokładnie i systematycznie, w razie potrzeby powtarzając wielokrotnie. Na wymowę dzieci należy zwracać uwagę podczas swobodnych wypowiedzi, przy zabawie, czy rozmowie z kolegami.
Bibliografia:
Balejko Antoni: Jak usuwać wady wymowy, Orthdruk, Białystok, 1993.
Błachnio Krystyna: Vademecum logopedyczne, Wydawnictwo naukowe UAM, Poznań 2001.
Demelowa Genowefa: Elementy logopedii, WSiP, Warszawa 1979.
Podstawy pedagogiki przedszkolnej. Pod red. Kwiatowskiej Marii, WSiP, Warszawa 1988.
Rocławski Bronisław: Poradnik fonetyczny dla nauczycieli, WSiP, Warszawa 1986.
Sachajska Elżbieta: Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa1987.
Wychowanie i nauczanie w przedszkolu. Pod red. Dudzińskiej Ireny, WSiP, Warszawa1983.
Sachajska Elżbieta: Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1981, s. 5.
Błachnio Krystyna:Vademecum logopedyczne, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2001, s.68.
Sachajska Elżbieta: Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1981, s. 11.
Sachajska Elżbieta: Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1981, s. 11.
Podstawy pedagogiki przedszkolnej. Pod red. Kwiatowskiej Marii, WSiP, Warszawa 1988, s. 385.
Sachajska Elżbieta: Uczymy poprawnej wymowy, WSiP, Warszawa 1981, s. 9.
5