System demokratyczny, autorytarny, totalitaryzm.

Demokracja (gr. δημοκρατία demokratia "rządy ludu", od wyrazów δῆμος demos "lud" + κρατέω krateo "rządzę") to ustrój polityczny, w którym źródło władzy stanowi wola większości obywateli. Gwarantem istnienia demokracji jest konstytucja (wyjątkami
są Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej i Izrael, nie posiadające spisanej konstytucji). Obecnie powszechną formą ustroju demokratycznego jest demokracja parlamentarna.

We współczesnej teorii demokracji liberalnej, wywodzącej się z prac John Locke'a
i Johna Stuarta Milla zakłada się, że faktyczny ustrój demokratyczny powinien charakteryzować się:

• możliwością wyboru władzy przez wolne i uczciwe wybory

• możliwością kandydowania do ciał tworzących władzę przez wszystkich obywateli

• rządami prawa i jawnością stanowienia prawa

• przestrzeganiem humanistycznej idei praw człowieka takich jak:

• wolność głoszenia swoich poglądów - nawet jeśli nie są one w danym momencie popularne

• wolność zrzeszania się i tworzenia politycznych grup nacisku

• wolność od dyskryminacji (rasowej, religijnej, seksualnej itp.)

Demokracja może być stopniowana - tzn. w danym ustroju politycznym faktyczny udział we władzy ogółu obywateli może być większy albo mniejszy. Np: w monarchii konstytucyjnej władza należy formalnie do króla, jednak rzeczywiste stosunki między królem a jego poddanymi reguluje konstytucja, która może w praktyce oddawać niemal całą władzę poddanym. Współcześni demokraci uważają, iż demokracja jest jedynym możliwym gwarantem istnienia wolnej konkurencji w gospodarce, na rynku pracy oraz możliwości wprowadzenia koniecznych reform po debacie i dojściu do porozumienia. Z drugiej strony systemy, które są z formalnego punktu widzenia demokracjami, mogą w rzeczywistości dawać rzeczywistą władzę wąskiej grupie oligarchów, którzy praktycznie sprawują ją
w sposób skrajnie niedemokratyczny.

Zagadnienie stworzenia ustroju, w którym z jednej strony wszyscy obywatele mają rzeczywisty wpływ na rządy, a z drugiej strony jest on technicznie sprawny, stanowi jeden
z najważniejszych i wciąż nierozstrzygniętych problemów w teorii demokracji.

Jedno z najsłynniejszych stwierdzeń, podsumowujących nieustającą debatę na ten temat zostało wypowiedziane przez Winstona Churchila:

"Stwierdzono, że demokracja jest najgorszą formą rządu, jeśli nie liczyć wszystkich innych form, których próbowano od czasu do czasu."

Oczywiście, biorąc pod uwagę rzeczywiste, statystyczne dane demokracja w historii ludzkości przytrafia się od czasu do czasu w porównaniu do innych form rządów.

Inne słynne stwierdzenie, opisujące demokrację w sposób jednoznaczny zostało wypowiedziane przez Arystotelesa:

"Demokracja jest najgorszym z możliwych ustrojów, gdyż są to rządy hien nad osłami."

Demokracja rozumiana jest w normalnych warunkach jako taki system, w którym podejmuje się decyzje wolą większości przy poszanowaniu praw mniejszości.

Systemy polityczne demokratyczne występują w 3 postaciach:
a) w postaci systemu prezydenckiego;
b) w postaci systemu parlamentarnego (parlamentarno-gabinetowy);

c) w postaci systemu mieszanego

System prezydencki
Dwa typy systemów prezydenckich:
a) I wariant systemu prezydenckiego to taki, w którym istnieje ścisły podział władzy.
b) II wariant systemu prezydenckiego to taki, w którym Prezydent jest szefem władzy wykonawczej ale równocześnie zdecydowanie dominuje nad całym systemem.

Przykładem państwa typu systemu prezydenckiego są Stany Zjednoczone.

System parlamentarny

Parlamentaryzm (demokracja parlamentarna) - występuje we wszystkich demokratycznych systemach politycznych. To oznacza, że podstawową (główną) formą (instytucją) stanowienia prawa jest Parlament. Najważniejszym aktem prawnym państwa jest Konstytucja.

Istotą demokracji parlamentarnej jest to, że prawo stanowione jest przez wybraną reprezentację, czyli Parlament. Jest to demokracja parlamentarna, dlatego gdyż Parlament tworzy prawo.

Istotą systemu parlamentarno - gabinetowego jest to, że władza wykonawcza od poczęcia
do śmierci jest zależna od władzy ustawodawczej. W systemie parlamentarno- gabinetowym rząd nie żyje dłużej niż Parlament ale może żyć krócej. Rząd jest emanacją Parlamentu. Rząd może być odwołany przez Parlament. Parlament kontroluje rząd. Ten system został ukształtowany w Wielkiej Brytanii. Występuje tam w klasycznej sytuacji. Został ukształtowany w XVII w. System parlamentarno - gabinetowy taki jak dziś (obecny) istnieje od pierwszej połowy XVIII w. Parlament tworzy ramy politycznego funkcjonowania rządu.

System mieszany

System mieszany łączy elementy systemu prezydenckiego i systemu parlamentarno - gabinetowego. System mieszany powstał we Francji. Polega on na tym, że rząd jest
w trudnym położeniu, ponieważ istnieje podwójna władza wykonawcza. Władzą wykonawczą jest Prezydent i rząd republiki francuskiej. Istnieje podwójne podporządkowanie rządu. Jest on podporządkowany Parlamentowi i Prezydentowi. Rząd może upaść zarówno przez Prezydenta jak i przez większość Parlamentu. Prezydent może mianować tylko Premiera. W systemie mieszanym szefem władzy wykonawczej jest tylko Premier. Rząd powstaje i istnieje dzięki Prezydentowi i woli Parlamentu. Parlament powołuje do życia rząd.
Tu istnieje instytucja wotum zaufania i instytucja wotum nieufności.
Prezydent i Parlament może być wybrany różną wolą wyborczą. Może być prawicowy Prezydent i lewicowy Parlament. Życie rządu kończy się z końcem Parlamentu, ale nie Prezydenta, który jest wybierany na 7 lat przez społeczeństwo.

Autorytaryzm to system rządów bezpartyjnych, opartych na autorytecie charyzmatycznego przywódcy, a często także na armii. Szczególnie rozpowszechniony
w Europie w I połowie XX w., powstawał najczęściej wskutek nieefektywnego funkcjonowania systemów demokratycznych. W przeciwieństwie do systemów totalitarnych, nie opiera się na uniwersalnej ideologii, ani na masowym terrorze, a ogranicza się
do represjonowania tych, którzy otwarcie go krytykują i dążą do jego obalenia.

Autorytarny system rządów często zachowuje pewne cechy i instytucje demokracji jak
na przykład wybory, które jednak - podobnie jak w totalitaryzmie - nie mają większego znaczenia prawnego i politycznego. Z drugiej strony brak tu charakterystycznej
dla totalitaryzmu ścisłej kontroli państwa nad wszystkimi aspektami życia społecznego, kulturalnego i gospodarczego obywateli.

Warto zwrócić uwagę, że wielu ludzi błędnie utożsamia autorytaryzm z totalitaryzmem (choć ten drugi system musi nosić cechy pierwszego). Jako swego rodzaju forma pośrednia między demokracją a totalitaryzmem, jest krytykowany za łatwość, z jaką może przerodzić się w ten ostatni.

Geneza słowa autorytaryzm nie pochodzi od auto- (samemu-, osobiście-, samodzielnie-),
ale od słowa autorytet.

Przykładami reżimów autorytarnych były rządy Kumala Paszy (Atatürka) w Turcji, Józefa Piłsudskiego i jego następców w Polsce, Antonio Salazara w Portugalii, Juana Perona
w Argentynie, gen. Francisco Franco w Hiszpanii, gen. Augusto Pinocheta w Chile i "rządy pułkowników " w Grecji.

Autorytatywne rządy uzasadniają często swe powstanie „zgubnymi przerostami demokracji”, a w rzeczywistości świadczą o niedorozwoju demokracji w danym państwie. Autorytaryzm kieruje się pragmatyzmem i w odróżnieniu od totalitaryzmu rzadko opiera się na uniwersalnej ideologii, tajnej policji, terrorze i monopolu gospodarczym. Rządy autorytarne występują
w społeczeństwach mniej rozwiniętych: Iran, powstały one również w wielu krajach Europy w okresie międzywojennym (II Rzeczpospolita, Rumunia), w Hiszpanii (1939-75),
a po II wojnie światowej w krajach Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej.

II Rzeczpospolita - rządy Józefa Piłsudskiego (lata 1926-1935):

Zamach majowy 1926 roku Oddał rządy w Polsce w ręce Józefa Piłsudskiego i jego najbliższych współpracowników. W pierwszym okresie, tj. w latach 1926-1930, ekipa rządząca nie posiadała przewagi w Sejmie. Starała się więc współpracować z różnymi grupami politycznymi i zachowywać pozory legalizmu i liberalizmu. Równocześnie prowadziła wytrwałą walkę o stopniowe ograniczenie roli ciała przedstawicielskiego.
Od 1929 roku nastąpił okres jawnych rządów autorytarnych („rządy pułkowników”). Znacznie ograniczono rolę opozycji, obniżona została ranga Sejmu.

Z jakim programem przychodził do władzy obóz piłsudczykowski. Jest rzeczą zdumiewającą, ale Piłsudski nie miał jasnego programu politycznego. To, co mówił, pisał, zalecał współpracownikom, był to zbiór myśli niespójnych, często sprzecznych ze sobą, nawet anachronicznych. Najogólniej myśli te da się wyrazić w formule „uzdrowienia moralnego”. Publicysta piłsudczykowski Wojciech Stpiczyński ukuł jej nazwę „sanacja”.

Piłsudski mówił, że to co jest najważniejsze to moralność życia publicznego, a on sam wydał wojnę szujom, łajdakom, mordercom i złodziejom. Jego programem było zmniejszenie łajdactw i utorowanie drogi uczciwości. Mówiąc o łajdactwie
i złodziejstwie, Piłsudski niedwuznacznie wskazywał na posłów, urzędników, nawet ministrów.

Piłsudski wierzył w swój autorytet osobisty w społeczeństwie. Był przekonany, że może być przywódca, który skupi wokół siebie społeczeństwo, wezwie je do pracy, do zaprzestania sporów. Obok moralizatorstwa, właśnie idea solidaryzmu dźwięczy najmocniej w jego przemówieniach i pismach. Siebie widział w centrum sił społecznych w Polsce i jakby ponad układami partyjnymi. Tworząc w następnych latach dość oryginalny, polski model rządów autorytarnych Piłsudski pragnął jednak zachować instytucje demokratyczne. W wywiadzie dla gazety francuskiej stwierdzał: „Jestem człowiekiem silnym, lubię decydować sam, należy zrobić wszystko aby skończyć ze złymi zwyczajami sejmowymi”. Oświadczenia Piłsudski składał publicznie ponieważ bardzo pragnął, aby jego rządy były przez społeczeństwo akceptowane, aby odbywały się w majestacie prawa, aby były legalne.

W rozmowie z Wincentym Baranowskim w sierpniu 1926 roku Piłsudski wyłożył metodę, którą będzie się posługiwała nowa, majowa władza: „Niech Polacy, którzy tak łatwo
i pokornie dawali się prać po twarzy każdemu stupajce rosyjskiemu i byli szczęśliwi, gdy mogli mu się przypodobać, przekonają się, że w razie czego może prać po twarzy i polska władza. I będzie tak, i gorzej, jeżeli do tej zasady nie przyzwyczaję Polaków”.

Rozwój wydarzeń po maju 1926 r. zdaje się wskazywać, że dzięki konsekwencji w realizacji owej filozofii politycznej Piłsudski stworzył system, w którym na drodze zmian prawnych
i poprzez praktykę polityczną ograniczona została znacznie rola parlamentu, wzrosło zaś znaczenie rządu, Prezydenta i Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych. Piłsudski sterował wszystkimi trzema organami władzy (był członkiem rządu, szefem armii i miał przemożny wpływ na Mościckiego), a nadto uznawany był przez obóz rządzący i znaczną część społeczeństwa za niekwestionowany autorytet moralny. Wkrótce po zamachu majowym przystąpiono do prac nad nową ustawą, mającą na celu wzmocnienie władzy wykonawczej
w państwie.

2 sierpnia 1926 roku została uchwalona tzw. „nowela sierpniowa”. Miała ograniczyć znienawidzoną prze Piłsudskiego „sejmokrację” i bardziej uniezależnić rząd od parlamentu. Uprawniała ona Prezydenta do rozwiązywania Sejmu i Senatu na wniosek rządu. Prezydent otrzymał także nowe prawo wydawania niektórych rozporządzeń z mocą ustawy, w okresie gdy Sejm był rozwiązany ( między kadencjami) lub w okresie kadencji, na podstawie ustawowego pełnomocnictwa. Podsumowując ustawa ta wzmacniała znacznie rolę rządu
i prezydenta. W praktyce dawała Piłsudskiemu ogromną władzę, tym bardziej że Prezydent Mościcki był powolnym narzędziem w jego ręku. Szybko zresztą wprowadzono zwyczaj,
że gabinety powoływano, nie bacząc na układ sił politycznych w Sejmie, a nawet bez konsultacji z nim.

Drugim aktem - wzmacniającym autorytarną władzę Józefa Piłsudskiego był dekret
z 6 sierpnia 1926 roku „ O organizacji najwyższych władz wojskowych” w Polsce. Powoływał on do życia instytucję Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych, niezależnego
od Sejmu, a także od rządu i podlegającego jedynie Prezydentowi. Generalnym Inspektorem, a także zwierzchnikiem Sztabu Głównego został Piłsudski. On także był nieprzerwanie ministrem spraw wojskowych od maja 1926 roku aż do swej śmierci w maju 1935 roku (w 14 kolejnych gabinetach).

Nowa władza przeprowadziła „czystki” nie tylko w wojsku, lecz także w administracji państwowej. Ważniejsze stanowiska (wojewodów, starostów, naczelników departamentów
i szefów policji) obsadzono starymi piłsudczykami. W stosunku do osób niepokornych
i niewygodnych dopuszczano się aktów przemocy. W noc z 30 września na 1 października 1926 roku grupa oficerów wdarła do mieszkania posła Zdziechowskiego i dotkliwie
go pobiła, tylko dlatego, że ośmielił się proponować w Sejmie obcięcie budżetu wojskowego. Szczególnym instrumentem tłumienia krytyki skierowanej pod adresem rządu stał się „dekret prasowy”, który pozwalał na kary pieniężne, bądź areszt do 3 miesięcy, redaktorów pism „szerzących plotki”.

Ważnym i konsekwentnie realizowanym elementem przygotowania przez Piłsudskiego gruntu dla przyszłych zmian systemowych było wykazanie nieudolności Sejmu, a co za tym idzie pomniejszanie jego autorytetu.

Hiszpania pod rządami generała Franco:

18 VII 1936 bunt części garnizonów wojskowych przeciw rządowi republiki rozpoczął hiszpańską wojnę domową 1936-1939. Na czele rebelii stanął generał F. Franco. Pomocy w ludziach i sprzęcie wojskowym udzieliły mu państwa faszystowskie: Niemcy i Włochy.
Od wewnątrz osłabiało republikę znaczne zróżnicowanie polityczne prowadzące nawet
do otwartych konfliktów. III 1939 wojna zakończyła się zwycięstwem nacjonalistów i ustanowieniem w Hiszpanii autorytarnej dyktatury Franco, który przybrał tytuł caudillo,
tj. wodza Hiszpanii. Oparł on swą władzę na podporządkowanych mu: armii oraz Falandze Hiszpańskiej, rozbudował systemie kontroli i represji, poparciu Kościoła i konserwatywnej części społeczeństwa. Zniesione zostały swobody obywatelskie, zakazane partie polityczne (poza Falangą). W miejsce związków zawodowych wprowadzono tzw. wertykalne syndykaty, jednoczące pracodawców i pracowników. Przywrócone 1942 Kortezy (z nominacji lub wyboru przez organizacje zawodowe) miały charakter doradczy. Rząd był powoływany przez szefa państwa, przez cały okres dyktatury (1939-75) Franco dbał o zachowanie roli arbitra, tak w strukturze władzy państwowych, jak i w zakresie stosunków między wspierającymi
go grupami klasy rządzącej. Generał Franco był zdecydowanym przeciwnikiem liberalnych demokracji zachodnich Franco jako szef państwa powoływał rząd, on też nieprzerwanie
do 1973 roku był premierem. W 1939 Hiszpania przystąpiła do paktu antykominternowskiego. Podczas II wojny świat., mimo bliskich kontaktów z Niemcami i Włochami, zachowała neutralność (po stronie niemieckiej walczyła na froncie wschodnim ochotnicza tzw. błękitna dywizja). Po 1945 znalazła się w izolacji politycznej i gospodarczej. Nie uzyskała członkostwa w ONZ i powiązanych z nią organizacjach międzynarodowych. 1946-48 była zamknięta granica francusko-hiszpańska. Franco był zmuszony prowadzić politykę autarkii, a w płaszczyźnie politycznej — podjąć działania mające świadczyć o społecznym poparciu dla reżimu. 1947 w referendum zaakceptowano przywrócenie monarchii z caudillo jako dożywotnim szefem państwa. Okres „zimnej wojny” w stosunkach międzynarodowych umożliwił Hiszpanii rozpoczęcie wychodzenia z izolacji poprzez zbliżenie z Zachodem. 1953 zawarto konkordat z Watykanem oraz układ wojskowy
ze Stanami Zjednoczonymi w sprawie utworzenia amerykańskich baz na terytorium Hiszpanii. 1955 Hiszpania została członkiem ONZ. 1956 niepodległość uzyskało Maroko — Hiszpania zatrzymała Ceutę i Melillę. W połowie lat 50. i na początku 60. doszło do fali protestów studenckich oraz strajków robotników. od końca lat 50. powstawały (formalnie nielegalne) Komisje Robotnicze. Trwało napięcie w Baskonii, gdzie nakładały się problemy narodowe i społeczne (ETA) oraz w Katalonii. Mimo terroru istniały nielegalne ugrupowania opozycyjne (wśród których za najsilniejsze uchodziła Komunistyczna Partia Hiszpanii), działała też emigracja polityczna. Na przełomie lat 50. i 60. Hiszpania zapoczątkowała politykę liberalizacji gospodarki oraz ożywiania kontaktów ekonomicznych z Zachodem. Kierowanie gospodarką objęli w dużym stopniu technokraci z Opus Dei. Hiszpania przystąpiła do międzynarodowej organizacji finansowych i zabiegała o członkostwo w EWG. umożliwiono zwiększanie inwestycji zagranicznych, wspierano rozwój handlu zagranicznego i turystyki. W latach 60. nastąpiła przyspieszona modernizacja gospodarki i jej szybki rozwój (ok. 10% rocznie). W 1966 przeprowadzono reformę konstytucji, mającą przygotować Hiszpanię do sukcesji po Franco. 1969 jego następcą został proklamowany wnuk Alfonsa XIII, Jan Karol I. 1973 Franco ustąpił z funkcji premiera, którą objął L. Carrero Blanco (zamordowany wkrótce przez ETA), a po nim C. Arias Navarro. Po śmierci Franco 1975 tron objął król Jan Karol I. nastąpiła aktywizacja krajowej i emigracyjnej opozycji oraz ugrupowań regionalnych (zwłaszcza baskijskich i katalońskich), wobec zbyt ograniczonego zakresu liberalizacji prowadzonej przez Ariasa Navarro, 1976 król powołał na premiera A. Suáreza Gonzáleza. 1976 dokonano reformy konstytucji, umożliwiającej demokratyzację życia politycznego.

Chile pod rządami generała Pinocheta:

We wrześniu 1973 roku został przeprowadzony wojskowy zamach stanu, w czasie którego prezydent Allende zginął, broniąc pałacu prezydenckiego. Władzę w Chile
po lewicowej koalicji „Jedność Ludowa” przejęła junta wojskowa z generałem A. Pinochetem na czele, wprowadzając autorytarny system rządów, zinstytucjonalizowany w konstytucji z 1981. Zdelegalizowano partie tworzące Jedność Ludową, zawieszono wiele swobód obywatelskich, wprowadzono cenzurę, bezwzględnie rozprawiano się z przeciwnikami politycznymi - około 3 tyś. osób zabito. Ofiarami terroru padły tysiące osób, aresztowanych lub skazanych na emigrację. W polityce gospodarczej junta dążyła do wprowadzenia modelu wolnorynkowego, zgodnie z doktryną ekonomiczną amerykańskiej „szkoły chicagowskiej” i udało się jej osiągnąć stosunkowo wysokie tempo wzrostu gospodarczego, zwłaszcza
w 2 połowie lat 80. Narastanie w latach 80. oporu przeciwko rządom junty zmusiło Pinocheta do liberalizacji rządów i zorganizowania 1989 wyborów prezydenckich, wygrał je kandydat opozycji. Tym samym mieszkańcy Chile opowiedzieli się przeciw rządom autorytarnym.

Rumunia:

Władzę w Rumunii, po zaprowadzeniu przez partię komunistyczną na przełomie 1947 i 1948 systemu monopartyjnego, sprawowali jej przywódcy: G. Gheorghiu-Dej (do 1965)
i N. Ceauşescu (od 1967). Posługując się terrorem policyjnym obaj narzucili społeczeństwu kolektywizację rolnictwa (1949-62) i forsowne uprzemysłowienie kraju.

Iran za Raza Chana:

W 1919 układ z Wielką Brytanią o pomocy militarnej i finansowej — faktyczny protektorat brytyjski. Spowodował silny opór społeczeństwa i wzrost nastrojów antybrytyjskich (sprzeciw wyraziły też USA i Francja), założenie Irańskiej Partii Komunistycznej, powstania zbrojne (m.in. w Azerbejdżanie Irańskim i Chorasanie) kierowane przez komunistów, proklamowanie sowieckiej republiki w Gilanie. 1921 przewrót wojskowy wyniósł do władzy oficera Rezę Chana, który 1925 (po obaleniu dynastii Kadżarów) ogłosił się szachem, przybierając imię Reza Szah Pahlawi (zapoczątkował dynastie Pahlawi). 1921 układ irańsko-brytyjski został anulowany; zawarto układ irańsko-sowiecki (rząd sowiecki zrzekał się wszystkich przywilejów w Iranie uzyskanych przez cara i anulował irańskie długi, zachował prawo wysłania swych oddziałów do Iranu w „pewnych okolicznościach”). Reza Szah zaczął wprowadzać reformy zmierzające do budowy nowoczesnego państwa, wzmocnienia władzy centralnej i konsolidacji kraju, jednocześnie tłumił ruchy separatystyczne.

Turcja za Ataturka (1927-1935):

Atatürk był pierwszym prezydentem Republiki Tureckiej(1923-38), założyciel (1927) i przywódca Partii Lud.-Republ. Sprawował rządy autorytarne, dążąc do europeizacji Turcji inicjował i realizował reformy modernizujące państwo (m.in. zniesienie kalifatu, wielożeństwa, tytułów feudalnych, reformy ustawodawstwa, wprowadzenie kalendarza gregoriańskiego, alfabetu łacińskiego i powszechnego nauczania, nadanie kobietom prawa wyborczego), zabiegał o rozwój przemysłu, gospodarkę oparł na zasadach etatyzmu.
W polityce zagranicznej dążył do pokojowych stosunków z sąsiadami (układ o neutralności z ZSRR 1925, ententa bałkańska 1934), 1934 parlament Turcji nadał mu nazwisko Atatürk („ojciec Turków”).

Portugalia za: A. Salazara (1932-1968)

Mimo zmiany ustroju Portugalii pozostała krajem ubogim, o wysokim stopniu analfabetyzmu, gospodarczo zacofanym i nieudolnie rządzonym. Rządy republikańskie nie podjęły kwestii reformy rolnictwa zdominowanego przez wielką własność ziemską, chaos polityczny (podziały wśród republikanów, przewroty, częste zmiany rządów) przerwał
w 1926r. wojskowy zamach stanu, w którego wyniku do władzy doszedł generał
A.O. Carmona. W 1928r. powierzył on funkcję ministra finansów, a 1932r. premiera
A. Salazarowi, który przejął pełnię władzy (do 1968). System autorytarny usankcjonowała 1933r. konstytucja modyfikująca dyktaturę wojskową i proklamująca utworzenie tzw. Nowego Państwa (Estado Novo), opierającego się na zasadach solidaryzmu narodowego, korporacjonizmu, rządów elit, dominacji władzy wykonawczej, prawie państwa do kierowania gospodarką, nierozerwalności imperium kolonialnego. Salazar przywrócił równowagę budżetową i przez cały okres rządów dbał o jej utrzymanie oraz stabilizację waluty. Organizowane przez państwo roboty publiczne miały zapobiegać bezrobociu i rozwijać infrastrukturę. 1953 wprowadzono centralne planowanie. Ceną za stabilizację państwa i rozwój gospodarczy było poważne ograniczenie swobód obywatelskich i politycznych. W miejsce związków zawodowych utworzono kontrolowane przez państwo syndykaty branżowe grupujące robotników i pracodawców. 1935 zakazano działalności partii politycznych oprócz rządowej Unii Narodowej, rozbudowano system kontroli społeczeństwa i mechanizmy represji (cenzura, policja polityczna PIDE, zsyłanie do kolonii i więzienie w obozach działaczy opozycji). Częściowo przywrócono pozycję Kościoła (wpływ
na szkolnictwo, w 1940r. konkordat). Opozycja była rozbita ideowo i organizacyjnie. Choć szykanowana, ale dopuszczana do udziału w kampaniach przedwyborczych do parlamentu (od 1945r., nigdy jednak nie zdobyła mandatu) i prezydenckich (1949r., 1951r., 1958r.).
W 1958r. uzyskała 25% głosów (kandydatura gen. H. Delgado, wg danych oficjalnych), po czym odstąpiono od bezpośredniego trybu wyborów prezydenta. Kilkakrotnie wybuchały nieudane próby puczów w wojsku.

W polityce zagranicznej Portugalia utrzymała dobre stosunki z Wielką Brytanią. W latach 1936-1939 poparła antyrepublikański bunt generała F. Franco w Hiszpanii (w 1939r. portugalsko-hiszpański pakt przyjaźni). W czasie II wojny światowej neutralna, w 1943r. udostępniła zachód aliantom bazy na Azorach (są nadal użytkowane przez USA), uniknęła izolacji międzynarodowej. W 1949r. została członkiem NATO, w 1955r. — ONZ, w 1960r. — EFTA. Nie utrzymywała stosunków z ZSRR i krajami bloku sowieckiego. Od lat 50 nasilał się problem zachowania kolonii traktowanych oficjalnie jako integralna część Portugalii. W 1961r. Indie zajęły enklawy Goa, Diu i Daman, w latach 1961-64 wybuchły wojny niepodległościowej w Angoli, Gwinei Portug. i Mozambiku. Jako ostatnie państwo kolonialne Portugalia była potępiana na forum międzynarodowym (w 1963r. rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ). W 1968r. władzę od chorego Salazara przejął M. Caetano.

Po nieudanej próbie ograniczonej liberalizacji politycznej (1969) nastąpił powrót
do dyktatorskich metod sprawowania władzy.

Totalitaryzm - charakterystyczny dla XX-wiecznych reżimów dyktatorskich system rządów dążący do całkowitego podporządkowania społeczeństwa państwu za pomocą monopolu informacyjnego i propagandy, ideologii państwowej, terroru tajnych służb
i masowej monopartii. Termin został utworzony przez włoskiego filozofa Giovanniego Gentile, ideologa Włoch faszystowskich - samych faszystowskich Włoch nie uważa się jednak przeważnie za państwo totalitarne. Głównymi teoretykami genezy totalitaryzmu są, np.: Hannah Arendt i Karl Popper.

Totalitaryzm charakteryzuje państwa, w których ambicje modernizacyjne i mocarstwowe idą w parze z brakiem tradycji demokratycznej lub - jak w przypadku Niemiec - rozczarowania demokracją, jej kryzysem lub niedostatkiem. Przykładami państw totalitarnych były narodowo- socjalistyczna III Rzesza, stalinowski Związek Radziecki lub Chiny. Totalitarny system rządów istnieje do chwili obecnej w Korei Północnej.

W systemach totalitarnych władze wymagają od jednostki nie tylko podporządkowania się, ale również zaakceptowania ideologii i publicznego manifestowania tej akceptacji. Władzę zaś sprawują otaczane kultem "nieomylne" jednostki (Hitler, Stalin).

Istnieje pogląd, że jednym z prekursorów idei państwa totalitarnego był Platon. Wśród filozofów, którzy mieli mieć znaczenie dla kształtowania się totalitaryzmu, wymienia się także Marksa i Hegla. Jedną z najbardziej znanych prezentacji poglądu o wpływie filozofii na kształtowanie się totalitaryzmu jest książka Karla Poppera „Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie”.

Charakterystycznymi cechami państw totalitarnych są autokratyzm, kontrolowanie przez aparat władzy wszystkich dziedzin życia i ingerencja w przekonania, poglądy, zachowania obywateli, a także rozbudowana propaganda i pełna kontrola nad siłami zbrojnymi, policją
i wymiarem sprawiedliwości.

Dwaj współcześni politolodzy, Zbigniew Brzeziński i Carl Friedrich, wyróżnili kilka cech, które występując jednocześnie w danym państwie, świadczą o jego totalitaryzmie. Są to:

• jedna ideologia

• jedna partia

• kult jednostki otaczający wodza

• aparat przymusu politycznego i represji

• gospodarka centralnie sterowana

• brak wolnych mediów wobec ich podporządkowania władzy

• militaryzacja i tzw. państwo policyjne

Istnieje jeszcze jeden zbiór cech totalitaryzmu stworzony przez Hiszpana Juan Linza, uzupełniony przez Erica Voegelina i Alaina Besançona. Upatrują oni istoty totalitaryzmu w:

• monizmie decyzyjnym partii nowego typu.

• gnozie politycznej

• sterowanej masowej mobilizacji społecznej

Przemiany pod koniec XIX wieku i początku XX wieku przyczyniły się do rozwinięcia się systemów totalitarnych w państwach, faszyzmu i komunizmu. Powstały dwie nowe grupy społeczne: robotnicy i kapitaliści. Pogłębiły się przez to różnice ekonomiczne między klasami ludności. Przemysł spowodował migracje ludności wiejskiej do miast. Byli słabo opłacani i źle traktowani, zwiększał się niedostatek ich rodzin. Rozpoczął się rozwój komunizmu jako nowego modelu społecznego. Po zakończeniu I wojny światowej w Traktacie Wersalskim niektóre państwa straciły wiele terytoriów i zostały osłabione. Sytuacja w tych krajach stała się niestabilna. To właśnie ona, a także istniejąca hiperinflacja, bezrobocie, spadek produkcji rolnej i przemysłowej były czynnikami powstania faszyzmu. Oba te systemy totalitarne oparte były na różnych ideologiach oraz wiele rzeczy je łączyło.
Rozpocznę od różnic. Faszyzm wywodzi się ze skrajnej prawicy, zaś komunizm z lewicy. Faszyści odrzucali klasowy kolektywizm komunizmu. W jednym chodziło o dobro jednej rasy, jednego narodu, zaś w drugim o zbawienie całego świata poprzez ogólną rewolucję. Po II Wojnie Światowej faszyzm skompromitowany zbrodniami hitlerowskimi nie odrodził się już w dawnej formie, chociaż w wielu krajach istnieją partie, które w swoich programach nawiązują do tradycji faszyzmu. Komunizm przetrwał po dzień dzisiejszy. Tylko parę państw posługuje się tą dyktaturą. Jednak przez pół wieku stanowił duże zagrożenie dla ludzi. Żaden z tych systemów nie mógł występować w tym samym państwie.
Różniąc się dyktatury totalitarne posiadają jednak podobieństwa. Faszyzm był kierunkiem politycznym głoszącym hasła nacjonalistyczne. Skupiał w swoich szeregach warstwy średnie oraz grupy klasy robotniczej. Komunizm posiadał program zbudowania społeczeństwa bezklasowego, którego podstawę stanowiłaby państwowa własność środków produkcji i sprawiedliwy podział dóbr. Polityka wewnętrzna i zagraniczna obu tych krajów była podobna, rządy obu tych krajów stosowały ogólny terror, zastraszenie społeczeństwa, ograniczenie możliwości kulturalnych narodu. W państwie komunistycznym i faszystowskim tajna policja czuwała nad spokojem społecznym usuwając w sposób dyskretny wszelkich przeciwników systemu. Metodami terroru i donosicielstwa wytwarzano atmosferę strachu, zarówno wśród przeciwników, jak i zwolenników systemu. W Niemczech Gestapo (Geheime Staatspolizei) i SS (Schutzstaffel) zajmowały się unieszkodliwianiem przeciwników systemu, mordując lub zabierając do obozów pracy, później znanych jako obozy koncentracyjne. W Związku Radzieckim NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych) i „Czeka” (Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem) realizowały politykę terroru, zwalczały wrogów władzy. Wrogów ludu skazywano na lata niewolniczej pracy w łagrach. Władze faszystowskie przywiązały szczególną uwagę do wychowania młodzieży, tworząc w tym celu specjalne organizacje. Przykładem tego jest niemieckie „Hitlerjugend”. Tak jak i faszyzm, komunizm posiadał organizacje młodzieżowe. Uczyły, iż ich naród jest najlepszy oraz tłumaczyły ideologie totalitarne. Było to wielkim atutem partii, ponieważ młodzież była ich przyszłością. Obje te dyktatury posiadały system monopartyjny. Zakazane było istnienie innych partii niż rządząca: NSDAP (Narodowosocjalistuczna Niemiecka Partia Robotników) w Niemczech i SDPRR (Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji) w ZSRR. Przeciwników partii wysyłano do obozów pracy. Interes państwa był ważniejszy od życia człowieka. Cały aparat władzy w państwach takich został zbudowany w oparciu o zasadę skrajnego centralizmu. Stworzone zostały w Niemczech i ZSSR obozy pracy. Wysyłano tam wrogów politycznych. Później podczas II Wojny Światowej przekształciły się w obozy koncentracyjne. Setki tysięcy ludzi zostało zamordowanych w nich. System totalitarny ograniczając prawa człowieka, hamował rozwój kultury, oświaty i wartości duchowych. Spowodował masowe zbrodnie i wyginięcie milionów ludzi. Propaganda jest bardzo ważna w państwie totalitarnym. Stosując ją można przekształcać świat. O obu systemach totalitarnych wiele dyskutowano. Na przykład dostały miano najbardziej represyjnych systemów rządu. Także literatura się do nich odnosi. Chociażby „Medaliony” Zofii Nałkowskiej są relacjami świadków nazizmu. Oskarżają o zbrodnie ludobójstwa. Opierając się na zeznaniach, pisarka daje świadectwo okrucieństw, jakich hitleryzm dokonał na ludziach. Niemcy sprawili, że życie stało się koszmarem. Codziennie człowiek był poniżany, traktowany brutalnie, cierpiał z głodu, bólu. Motto „Medalionów”, „Ludzie ludziom zgotowali ten los” uświadamia, iż człowiek wobec drugiego człowieka jest w stanie popełnić wielkie okrucieństwa. W literaturze polskiej także został opisany komunizm. W „Imperium” Ryszarda Kapuścińskiego przedstawiony jest Związek Radziecki jako kraj biedny i źle zagospodarowany. Ukazuje nieład i bałagan. Ludzie żyli w ciągłym stresie, obawiając się NKWD, tajnej policji, która wywoziła niektórych do łagrów. Odsłania siłę kraju, który w rzeczywistości był zacofany.
Totalitaryzm ograniczając elementarne prawa człowieka hamował rozwój kultury, oświaty i wartości duchowych narodu, jednocześnie spowodował masowe zbrodnie i wyginięcie milionów ludzi. W tych dziesięciu dekadach ludzkość doświadczyła ogromu wyrzeczeń i cierpień, które zmieniły nasze całkowite pojęcie o człowieku i stworzonej przez niego cywilizacji. Głównym sprawcą tego stały się dwa systemy totalitarne faszyzm i komunizm. Wywarły duży wpływ na historię i życie ludzi. Głównym powodem tego było to, iż interes państwa był ważniejszy od życia człowieka.

---