LIBERALIZM

Istota i Źródła Liberalizmu

Źródła liberalizmu:

• śladowe elementy  sofiści, epikurejczycy, stoicy

• chrześcijaństwo przejęło niektóre elementy stoików

• XVII w. podstawy dla liberalizmu: z jednej strony szkoła prawa naturalnego (Huig de Groot i Samuel Pufendorf), z drugiej filozofia Thomasa Hobbesa i Barucha Spinozy

• pierwszą pełną doktryną liberalną myśl Johna Locke'a (Dwa traktaty o rządzie, 1689)

• XVIII w. oświecenie francuskie (Charles Louis de Montesquieu, O duchu praw - instytucjonalny wymiar liberalizmu; Denis Diderot i Marie Jean Condorcet - wiara w postęp) i oświecenie szkockie (David Hume, Adam Smith, Adam Ferguson - podstawy liberalnej ekonomii politycznej + zależność między rozwojem gospodarczym a liberalną strukturą polityczną)

• rewolucje amerykańska i francuska wprowadziły liberalizm do politycznej i konstytucyjnej praktyki obu kontynentów (Deklaracja Niepodległości, 1776 i Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela, 1789; konstytucje amerykańska, 1787 i francuska, 1791)

• nazwa liberalizm partia wolności liberales, zawiązana w hiszpańskich Kortezach w 1812 r.

Filozoficzna perspektywa liberalizmu:

• przekonanie o indywidualizmie

• przekonanie o egalitaryzmie

• przekonanie o uniwersalizmie

• przekonanie o postępie

Liberalna konstrukcja teoretyczna:

• jednostka jest podmiotem praw/uprawnień naturalnych

• spośród tych praw najistotniejsza jest własność

• władza polityczna w społeczeństwie i państwie pochodzi od wyposażonej w te uprawnienia jednostki

• władza polityczna w społeczeństwie i państwie ma ograniczony charakter

• legitymacja władzy rządzących i zobowiązanie do posłuszeństwa rządzonych opiera się na zgodzie tych ostatnich

• społeczeństwo i państwo stanowią dobrowolne organizacje

• struktura rządu odzwierciedla zasadę podziału władz, jaka ma służyć najskuteczniejszemu zabezpieczeniu uprawnień rządzonych

• rządzonym przysługuje wobec rządzących prawo oporu w sytuacji, gdy uprawnienia rządzonych są przez nich systematycznie gwałcone

Nie każdy autor doktryny liberalnej zgadzał się ze wszystkimi powyższymi założeniami, aczkolwiek wszyscy traktowali je jako podstawowe elementy swojej argumentacji.

W zależności od okoliczności historycznych, politycznych etc. zmieniał się sposób doboru poszczególnych założeń i balans akcentu między nimi.

1. Liberalizm XIX wieku

2.1. Liberalizm klasyczny

2.1.1. Klasyczny liberalizm w Wielkiej Brytanii - JEREMY BENTHAM

Wprowadzenie:

• trzy nurty brytyjskiego liberalizmu:

• wigowski

• mieszczański (William Gladstone)

• utylitarystyczny, radykalny zdominował liberalizm brytyjski XIX w.

• Jeremy Bentham (1748-1832) - twórca i najwybitniejszy przedstawiciel utylitaryzmu

• w swoich pracach krytykował istniejące idee/instytucje polityczne i prawne

• Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa, 1789

• Fragment o rządzie, 1776

• Katechizm reformy parlamentarnej, 1817

• Kodeks konstytucyjny, 1830

• autor schematu wzorowego więźnia, tzw. Panopticum (1791)

Psychologiczna i moralna teoria utylitaryzmu:

• każde ludzkie działanie ma swoją przyczynę natura poddaje nas „rządom przykrości i przyjemności”

• poszukiwanie przyjemności czyni człowieka zdolnym do działania

• przyjemność i dobro są koncepcyjnie tożsame

• nie ma znaczenia, czy powodujemy własną przyjemność czy przyjemność innych

• zasada użyteczności: zasada największego szczęścia największej ilości ludzi

Koncepcja funkcjonowania państwa:

• Bentham opiera się na konkretnych faktach życia politycznego

• władza rządu to „suma fizycznych władz wszystkich tych, których cechuje dyspozycja do wspierania go”

• ten, któremu większość nie przejawia dyspozycji do posłuszeństwa nie jest suwerenem/nie ma władzy suwerennej

• władza ta jest zmienna

• b. słaba zapewnia posłuszeństwo poddanych wzbudzanym w nich strachem

• silna posłuszeństwo wynika z całkowitego utożsamiania się z suwerenem

• władza rządu sprowadza się do zdolności podporządkowania sobie poddanych rząd czyni to wpływając na ich wolę lub ich ciało (przyjemność za posłuszeństwo etc.)

• władza rządu jest ograniczona jest sprawowana nad podanymi, którzy posiadają własne moralne, religijne czy społeczne przekonania

• kierując się tymi przekonaniami, poddani ograniczają działania suwerena; rząd nie może podejmować działań przeciw przekonaniom - groźba rebelii

• działania rządu, tak jak działania każdego człowieka, motywowane są interesem własnym

• inaczej może postąpić tylko w wypadku oczekiwanej przyjemności/kary

• nagrody zbyt kosztowne, więc jedynie kara przegrana w następnych wyborach

• Bentham za możliwie najszerszym prawem wyborczym

• poza tym konieczna silna opinia publiczna ukształtowana przez wolną prasę, która cieszy się dostępem do urzędów państwowych w celu uzyskania niezbędnych informacji o działaniach rządu

Realizacja zasady użyteczności:

• istota realizacji jej przez rząd sprowadza się do stworzenia warunków, w których ludzie świadczą sobie wzajemnie usługi

• usługa - „każde działanie, przez które człowiek powoduje przyjemność po stronie innych”

• większość usług ludzie świadczą sobie wzajemnie na skutek społecznego instynktu (części natury ludzkiej)

• są usługi niezwykle ważne dla życia publicznego rząd musi wymóc ich świadczenie (kara za zaniechanie)

• 
  leżą one u podstaw zobowiązań i uprawnień

• zobowiązanie powinność zachowania, które jest wymuszone zagrożeniem doznania przykrości, wynikającej z perspektywy wymierzenia kary; kreuje ona u drugiej osoby uprawnienie: zobowiązanie jednej osoby do zaniechania naruszenia życia i mienia powoduje powstanie uprawnienia do życia i mienia drugiej osoby

• rząd jest instytucją zapewniającą społeczeństwu kompleks usług, sprowadzających się do precyzowania i wymuszania wzajemnych zobowiązań i uprawnień

• rząd:

• winien zapobiegać utracie życia, zdrowia, czci, mienia, warunków życia (stosunki z innymi)

• winien przezwyciężyć nędzę poprzez zapewnienie każdemu utrzymania, które sprowadza się do „wszystkiego, czego brak powoduje fizyczne cierpienie”

• tam, gdzie nie każdy potrafi sobie zapewnić utrzymanie, konieczna interwencja rządu

• unikanie prawnego i społecznego chaosu, co nakłada zobowiązanie wymuszania dotrzymywania umów

• rząd powinien realizować zasadę użyteczności, podejmując wielorakie wysiłki także poza bezpośrednim oddziaływaniem powyższego systemu normatywnego:

• I grupa nie tylko ochrona własności czy wymuszanie poszanowania umów, ale stanowcza interwencja w procesy rynku (wspieranie ruchu wynalazczego etc.)

• II grupa inżynieria społeczna - ograniczanie nierówności, ale w sposób selektywny (bo np. nierówności polityczne są konieczne dla sprawowania władzy w państwie)

• nierówności moralne i intelektualne winny pozostać poza oddziaływaniem rządu, natomiast polityczne i ekonomiczne wymagają jego interwencji

• III grupa celem stworzenie atmosfery życzliwości, w której wszyscy czują się zachęceni do świadczenia sobie wzajemnych usług, wykraczających daleko poza zobowiązania wynikające ze stosunków prawnych

Liberalizm Benthama:

• radykalne ujęcie równości postulat demokracji opartej na powszechnym prawie wyborczym oraz promocja republikańskiej formy rządów we własnym kraju

• kwestionował koncepcję uprawnień naturalnych jednostki i ograniczonego zakresu władzy państwowej:

• rząd aktywnym partnerem całego społeczeństwa i każdego jego członka, który przejmuje na siebie trud jego pomyślności, a więc szczęścia (rząd już nie jest aktywnym stróżem naturalnych uprawnień)

• ALE: uprawnienia jednostek (pomimo pochodzenia od państwa) nie pozwalają temu państwu na ich pogwałcenie, nawet w sytuacji, która wydawałaby się konieczna dla zapewnienie szczęścia społeczeństwu

• kontynuatorzy myśli Benthama James Mill (1773-1836) i John Austin (1790-1859)

2.1.2. Klasyczny liberalizm we Francji - BENJAMIN CONSTANT

Wprowadzenie:

• impulsem dla rozwoju liberalizmu we Francji rewolucja francuska, przedmiotem krytyki - myśl Rousseau

• Abbe Sieyes - wyprowadzał z suwerenności narodu zasadę rządu przedstawicielskiego udział w sprawowaniu władzy nie jest obowiązkiem obywateli, ale następstwem upoważnienia jednych do reprezentacji interesów drugich

• Anne-Louise-Germaine de Staël (Rozważania o rewolucji francuskiej, 1818) pierwsza liberalna analiza rewolucji; I okres rewolucji położył kres absolutyzmowi, terror jakobinów narzucił egalitaryzm; z tej anarchii wyłonił się liberalizm proponujący monarchię konstytucyjną opartą na solidnych zasadach moralnych, wynikających z silnych przekonań obywateli

• Benjamin Henry Constant de Rebecque (1767-1830):

• traktował Rousseau jako swojego przeciwnika, był pod wpływem szkockiego i francuskiego oświecenia (Voltaire), później myśli niemieckiej (Schelling)

• bronił wolności jednostki wymaga ona ograniczonego charakteru władzy państwowej

• wprowadzanie etosu klasycznego republikanizmu w czasach nowożytnych stanowi anachronizm (jednostka będzie kompletnie podporządkowana państwu) (O duchu podboju i uzurpacji, 1814)

• stworzył nowoczesną teorię monarchii konstytucyjnej (Wykłady z polityki konstytucyjnej, 1814)

Wolność starożytnych a nowożytnych:

Wolność starożytnych

Wolność nowożytnych

udział w rządach możliwa w krajach słabo zaludnionych, zwartych terytorialnie, homogenicznych religijnie i wykorzystujących pracę niewolniczą „aktywna partycypacja w kolektywnej władzy” całkowite podporządkowanie jednostki wspólnocie starożytni przekładali przyjemności aktywne nad biernymi, czynne nad refleksyjnymi (chodzi o uczestnictwo w życiu publicznym) „pełnia młodości życia moralnego” poświęcenie wolności indywidualnej dla wolności publicznej

sfera ludzkiej aktywności poza zakresem oddziaływania państwa w społeczeństwach zajmujących rozległe i niekiedy odległe od siebie terytoria, wolne od podziałów stanowych, otwartych kulturowo i religijnie pluralistycznych, rozwijających przemysł i handel zwielokrotnienie i zróżnicowanie sposobów szczęścia jednostkowego niezależność od ingerencji innych, przede wszystkim od państwa uczestnictwo w życiu publicznym jest dla nich wartością tylko, gdy stanowi gwarancję wolności indywidualnej, czyli „gwarancji swych przyjemności” „dojrzałość, starość życia moralnego” brak absolutnej pewności prawd moralnych człowiek dąży do szczęścia jednostkowego (odmienna od starożytnych kondycja moralna i intelektualna entuzjazm nie cechuje ludzkiego doświadczenia)

• natura ludzka nie jest stała - nie ma więc uniwersalnej koncepcji wolności, ani uniwersalnego ustroju politycznego, będącego realizacją owej koncepcji

• konstruowanie ustroju w oderwaniu od historycznie określonych preferencji ludzkich zawsze prowadzić będzie do pogwałcenia wolności konkretnych ludzi

Krytyka suwerenności ludu i uzurpacji:

• nie chodzi o podmiot suwerenności ale jej zakres

• władza suwerenna - jak każda władza - musi być ograniczona

• żaden podmiot suwerenności nie może w sposób wszechwładny dysponować egzystencją jednostek

• „suwerenność istnieje jedynie w sposób względny i ograniczony”, bo „tam, gdzie zaczyna się niezależność egzystencji jednostkowej, ustaje jurysdykcja suwerenności”

• doktryna suwerenności ludu prowadzi do uzurpacji

• uzurpacja pozoruje ochronę wolności, sztucznie stymuluje przychylne sobie sentymenty, organizuje deklaracje społecznej akceptacji i poparcia dla siebie samej

• doktryny suwerenności ludu (w ujęciu Rousseau) nie można pogodzić z wolnością nowożytnych

• zawsze będzie ona tylko próbą uzasadnienia nieograniczonego podporządkowania jednostki państwu

Konstytucjonalizm liberalnego państwa:

• oparty na podziale władz, ale koncentracja przede wszystkim na ich funkcjach

• 6 władz Constanta:

• władza króla

• władza ministrów

• trwała władza przedstawicielska (izby wyższej parlamentu)

• władza przedstawicielska opinii (izby niższej parlamentu)

• władza sądów

• silna władza lokalna

• podstawowe znaczenie - władza monarchy:

• neutralna, stojąca ponad pozostałymi władzami i dominującymi w państwie podziałami politycznymi, gotowa do arbitrażu w sporach między nimi, ale sama niezdolna do rządzenia

• król mianuje i odwołuje ministrów, sankcjonuje akty prawne parlamentu, rozwiązuje parlament lub odracza jego sesje, mianuje sędziów, posiada prawo łaski i decyduje o zawieraniu pokoju/wypowiadaniu wojny

• ministrowie mają władzę wykonawczą, są odpowiedzialni politycznie (przed parlamentem) i konstytucyjnie (przed trybunałem); mają nie tylko inicjatywę ustawodawczą, są też członkami parlamentu

• władza ustawodawcza należy do obu izb parlamentu, również mających inicjatywę ustawodawczą

• izba wyższa - dziedziczna arystokracja (stanowi instytucjonalizację wpływów elity niezależnej od króla; zapewnia wolność od tyranii jednostki i stabilizację ustroju)

• izba niższa - pochodzi z wyboru (na bieżąco odzwierciedla nastroje opinii publicznej)

• władza sądownicza należy do mianowanych przez władzę wykonawczą nieusuwalnych sędziów oraz wyłanianych w drodze losowania wśród obywateli sędziów przysięgłych

• władza lokalna, samorządowa - forum oddolnych inicjatyw obywatelskich

• dwie zasady:

• polityczna odpowiedzialność rządu przed parlamentem

• ministrowie sprawują swój urząd tak długo, jak długo cieszą się poparciem parlamentu

• zasada praworządności

• obywatel podlega tylko ustawie; żaden organ władzy państwowej nie może decydować o jego postępowaniu, jeżeli ustawa go do tego nie upoważnia

Liberalizm Constanta:

• twórcze połączenie wolności starożytnych i nowożytnych

• ochrona prywatności nakazuje udział w życiu publicznym, a ten udział wzbogaca z kolei ludzką osobowość

• obydwie wolności wymagały ograniczonego charakteru władzy państwowej

• kontynuatorzy: Pierre-Paul Royver-Collard (1763-1845)

• rewolucja francuska przyniosła prawa i wolności jednostki, które jednak natychmiast stały się zagrożone w wyniku kolejnych konsekwencji rewolucji

• i François Guizot (1787-1874)

• historia nowożytna polem ścierania się impulsów narodowego (francuski absolutyzm wspierał go) i liberalnego (wspierała go rewolucja francuska)

• rewolucja pozwoliła na powstanie liberalnego społeczeństwa, któremu przyszło czekać na dobrodziejstwo liberalnego państwa aż do czasu monarchii lipcowej; tam jednak nie mógł się rozwijać ze względu na brak zagrożenia przez masową demokrację zasada „suwerenności ludu” została tam zastąpiona „suwerennością rozumu” (prawo wyborcze dla mieszczańskiej elity, pozostali mogli zyskać dostęp do władzy dopiero w wyniku własnych wysiłków na drodze intelektualnego i moralnego samodoskonalenia)

2.1.3. Klasyczny liberalizm w Niemczech - WILHELM von HUMBOLDT

Wprowadzenie:

• liberalizm w niemieckiej myśli politycznej - koniec XVIII w. (odpowiedź na paternalistyczną wersję oświeconego absolutyzmu)

• Immanuel Kant, Friedrich Schiller, F.H. Jacobi, Georg Foster władza państwowa powinna być ograniczona, celem życia politycznego - samorealizacja jednostki

• Wilhelm von Humboldt (1767-1835) - reformator pruskiego systemu szkolnictwa, założyciel Uniwersytetu Berlińskiego

• O granicach działania państwa radykalna obrona maksymalnej wolności jednostki i minimalnego zakresu działania państwa

W poszukiwaniu celu państwa:

• państwo starożytne rozwijało charakter, państwo nowożytne zapewnia szczęście

• wyższość państwa starożytnego „prawdziwym celem człowieka, jaki nakazuje mu realizować wiecznie niezmienny rozum, a nie zmienne pragnienia, jest najwyższy i najbardziej harmonijny rozwój jego energii zmierzającej do osiągnięcia zupełnej i spójnej całości” każde państwo powinno zapewnić człowiekowi warunki do kształtowania jego charakteru

• wstępnym warunkiem jakiegokolwiek kształtowania charakteru człowieka jest jego wolność

• „to, co nie jest wynikiem wolnego wyboru człowieka a jest rezultatem przyjmowania wskazówek bądź instrukcji przekazywanych z zewnątrz, nie może sięgać do głębi jego jaźni, a więc nadal pozostaje obce jego prawdziwej naturze”

• nie jest to wolność pozytywna (jako możliwość/władza zdobywania doskonałości) a wolność negatywna (nieobecność przymusu, typowa dla nowożytnego państwa liberalnego)

Samodoskonalenie jednostki:

• sprowadza się do najpełniejszego, najbardziej bogatego rozwoju człowieka w twórczej akceptacji wielorakiego doświadczenia

• samodoskonalenie wymaga życia wypełnionego nieustannymi przedsięwzięciami; jest to proces, za którym stoi nieustanny wysiłek jednostki, zmierzający do zachowania harmonii swej osobowości w obliczu różnorodności wzbogacających ją doświadczeń

• Humboldt przedstawia istotę życia zdeterminowanego przez samodoskonalenie za pomocą dwóch metafor:

• metafora organiczna: ludzka osobowość organizmem, rozwijającym się z własnej potrzeby - sam decyduje o swoim rozwoju, nie jest ani pasywny ani wyobcowany wobec otoczenia

• metafora artystyczna: człowiek samokształcący się tworzy swoją osobowość tak, jak artysta dzieło sztuki; na początku osobowość ma postać tylko surowca

• osobowość wyłaniająca się z procesu samodoskonalenia charakteryzuje się zmysłowością, entuzjazmem, zamiłowaniem do eksperymentu, akceptacją ryzyka i otwartością

• człowiek taki unika wszelkich jednostronności, cechuje go powszechna tolerancja wobec wszystkiego

Społeczeństwo:

• związek narodowy jest wspólnotą, do której człowiek należy, pozostając jednak od niej oddzielony

• sztuką wzajemnego oddziaływania w takim związku jest nieustanne poznawanie osobowości drugiego człowieka i przejmowanie jej części do osobowości własnej

• wzajemne otwarcie na moralne i intelektualne osobowości innych, jak też otwarcie się przed nimi samemu (jak moralny i intelektualny wolny handel, w którym nikt nie traci a wszyscy zyskują)

Zakres działania państwa:

• państwo powinno zapewnić zewnętrzne i wewnętrzne bezpieczeństwo, nigdy dobrobyt (gdyż zapewnienie dobrobytu pozbawiłoby jednostkę możliwości samodoskonalenia, co jest istotą społeczeństwa)

• zapewnienie dobrobytu doprowadziłoby do:

• pozbawienia obywateli możliwości rozwoju ich własnego potencjału

• człowiek uczy się na podstawie konsekwencji własnego działania

• upodobnienia ich indywidualnych charakterów, czym pozbawiłoby możliwości nauki płynącej z porównywania różnych osobowości

• „Im większa interwencja państwa, tym bardziej podobni do siebie stają się nie tylko ci, którzy interweniują, ale także ci, którzy są przedmiotem interwencji”

• osłabienia własnej inicjatywy jednostek, ich niezależności, w dalszej perspektywie niezależności całego społeczeństwa

• państwo powinno zaniechać ingerencji w życie gospodarcze, społeczne i religijne obywateli

• nie powinno nawet zwalczać nędzy czy panujących w społeczeństwie przesądów to też należy pozostawić jednostkom i ich własnym wysiłkom w procesie samodoskonalenia

Liberalizm Humboldta:

• jest to liberalizm ułomny (nie ma stanu natury czy umowy społecznej, nie ma koncepcji ustrojowej państwa ani elementów teorii ekonomicznych)

• wszystko to zastąpione postulatem samodoskonalenia jednostki państwo powinno uszanować to samodoskonalenie przez zaniechanie większości swych działań

• brak politycznej i konstytucyjnej struktury liberalizmu doprowadził w Niemczech do jego odwrotu; z jednej strony filozofia Hegla, z drugiej nacjonalizm Fichtego

• Hegel zupełne podporządkowanie indywidualistycznego społeczeństwa obywatelskiego holistycznie pojmowanemu państwu (odrzucenie umowy społecznej i wolności jednostki poza zakresem władzy państwa)

• Fichte wolność jednostki to rozwój jej wyższego „ja” w strukturach etycznego państwa; racja stanu to przymusowe wychowanie do nacjonalizmu

2.1.4. ALEXIS de TOCQUEVILLE

Wprowadzenie:

• Alexis de Tocqueville (1805-1859) myślicielem liberalnym i konserwatywnym zarazem

• O demokracji w Ameryce (1835 i 1840) amerykańskie stosunki społeczne czystą (bo nigdy nie obarczoną arystokratyczną przeszłością) formą społeczeństwa demokratycznego

• łączy on dorobek Bodina i Monteskiusza z Arystotelesem i Cyceronem oraz Machiavellego i Rousseau

• taka perspektywa pozwala jego myśli z jednej strony wymknąć się wszelkim próbom ostatecznej klasyfikacji, a z drugiej potraktować takie podstawowe pojęcia, jak wolność, równość, demokracja czy pokój jako dalekie od wzajemnej harmonii i zawsze dopuszczające aksjologiczny sceptycyzm

Między arystokracją a demokracją:

• punktem wyjścia przekonanie o życiu w chwili przełomu cywilizacyjnego - przeciwstawienie schodzącej ze sceny arystokracji wchodzącej na nią demokracji

• podstawową cechą różniącą społeczeństwo demokratyczne od arystokratycznego jest postępująca izolacja jednostki

• „Nasi ojcowie nie znali jeszcze stworzonego przez nas na nasze potrzeby słowa indywidualizm, bo też w ich epoce rzeczywiście nie było jeszcze indywiduum, jednostki, która by nie należała do żadnej grupy i mogła uważać, że jest naprawdę sama”

• pozbawiona więzi społecznych jednostka zajmuje się sprawami sobie najbliższymi, szukając najczęściej spełnienia w pogoni za dobrami materialnymi ta pogoń prowadzi jednostkę na rynek, gdzie jest ona zmuszana do konkurencji i w związku z tym odczuwa lęk; poza tym obsesja dobrobytu prowadzi jednostkę do permanentnego wyrzeczenia się wpływu na życie społeczne (!)

• w porządku arystokratycznym przynależność do wspólnoty zapewnia jednostce własną tożsamość i wynikające z niej trwałe poczucie własnej godności; w demokratycznym - obie zależą od zmieniających się opinii innych

• jednostka traci wszelkie namiętności, również intelektualne („trzeba silnych przekonań, by ruszyć z posad ludzką inteligencję”)

• w porządku demokratycznym nie można znaleźć samodzielnych przekonań, bo są one kształtowane przez opinię publiczną

• jednostka (każda) czuje się bezsilna w konfrontacji z innymi

• w tej sytuacji polityka też nie może zmienić ludzkiej kondycji potwierdza tylko status quo, bo albo „stanowi grę, w której każdy chce wygrać” albo jest dramatem, w którym „aktorzy nie są nawet zainteresowani w sukcesie sztuki, a tylko w swoich w niej poszczególnych rolach”

• demokracja zapewnia wszystkim równość, jakiej nie było w arystokratycznym systemie; niepostrzeżenie jednak pozbawia jednostki wolności, jaką poprzednio się cieszyły

• demokracja rozwiązując jeden problem, tworzy następny, którego sama nie jest już w stanie rozwiązać

Koncepcja wolności i sposoby jej realizacji:

• niezależnie od ułomności demokracji, nie jest możliwy powrót do demokracji

• nie ma definicji wolności; są dwa warunki jej istnienia:

• istnienie stowarzyszeń, do których przynależność pozwala jednostkom na udział w życiu publicznym (wymóg kolektywny)

• nakaz uniezależnienia się jednostki, należącej do takiego stowarzyszenia, od swych drobnych, egoistycznych pragnień (wymóg indywidualny, jednostkowy)

• stowarzyszenia to instytucje pośrednie między jednostką a państwem (związki do celów politycznych, przemysłowych, handlowych, naukowych czy artystycznych)

• najbardziej dynamiczne są na szczeblu lokalnym - tam największe zaangażowanie jednostki

• przynależność do stowarzyszeń i udział w ich pracach zapewnia przezwyciężenie izolacji jednostki

• w miarę jej współdziałania z innymi zanika jej indywidualizm a odradza się własna intelektualna i moralna osobowość

• przezwyciężając izolację, jednostka wyzbywa się właściwych jej egoistycznych pragnień chwili

• wówczas może się delektować „przyjemnością sumienia” „istnieje tylko jeden wielki cel na tym świecie, który zasługuje na wysiłki człowieka - dobro ludzkości”

• jest to arystokratyczny ideał wolności, jaki jednostka może zrealizować w demokratycznym porządku

• wybór między realizacją arystokratycznego ideału wolności a jego demokratycznym zaprzeczeniem jest wyborem całego społeczeństwa

• realizacja ideału arystokratycznej wolności nie sprowadza się tylko do promocji instytucji arystokratycznych w demokratycznym porządku; konieczne jest zapewnienie sprzyjającej mu zarówno kultury moralnej i politycznej, jak też religijnej atmosfery oraz odpowiedniego etosu narodowego, wywodzącego się z arystokratycznego dziedzictwa

• zasadnicze są tradycja i zwyczaj przekazują sprawdzone przez pokolenia metafory i sposoby postępowania, jakie informują o organicznym charakterze społeczeństwa i które cementują panujące w nim zwyczaje

• prawo odgrywa rolę 2-rzędną „jest niestabilne tak długo, jak nie opiera się na (wynikającej ze zwyczaju) moralności”. Postanowienia prawa mogą jednak niekiedy zastąpić zwyczaj w krzewieniu moralności „w tych okresach czasu, gdy umysł ludzki zajęty jest czym innym - wtedy instytucje publiczne zapewniają wolności pewien rodzaj wegetacji”

• prawo nie jest w stanie stworzyć wolnego społeczeństwa - nie może zapewnić mu moralnej podstawy

• przestrzeganie praw człowieka zagwarantowane jest przez wysokie standardy moralne społeczeństwa, podział władz zastąpiony powszechnym udziałem w sprawowaniu władzy i odpowiedzialnością za dobro publiczne

• ideał arystokratycznej wolności kształtuje też religia:

• ogranicza obsesyjne pragnienie bogacenia się „umieszcza przedmiot pragnień człowieka ponad dobrami ziemskimi i unosi jego duszę ku rejonom znacznie wyższym od świata zmysłowego”

• „każda religia narzuca człowiekowi obowiązki wobec innych ludzi oraz, co za tym idzie, nie pozwala poświęcać zbyt wiele uwagi własnej osobie”

• moralna i polityczna kultura oraz religia winny być wsparte poczuciem dumy narodowej, która ma wiele źródeł:

• wszystkie źródła cechuje podporządkowanie dobra jednostki dobru wspólnemu, jakie społeczeństwo widzi w celach wspólnych i wizji narodowej przyszłości

• konieczne kontrolowanie konkurencji gospodarczej, konfliktów społecznych i sporów politycznych po osiągnięciu tego naród będzie zdolny do wspólnych pragnień i wynikających z nich wysiłków (francuska kolonizacja, prowadzenie wojen etc. uszlachetniają one ducha i charakter narodu)

• wojna gwarantuje wolność, która „rodzi się zwykle wśród burz, utrwala z trudem wśród waśni”; niekiedy jest lekarstwem na „choroby trawiące społeczeństwa demokratyczne”

Nowy despotyzm:

• zapanuje, gdy zabraknie arystokracji będącej personifikacją wolności jak również woli kultywowania tego ideału przez demokratyczne społeczeństwo

• wynika on z klasy średniej, dominującej w społeczeństwie demokratycznym, cechującej się „namiętnością do materialnego dobrobytu”

• demokracja opierając się na takich ludziach odwraca się od wolności i zmierza ku dalszej, wszechobecnej równości

• by osiągnąć wolność, należy współdziałać z innymi, równość nie wymaga żadnych wspólnych działań, można delektować się nią w izolacji

• wycofując się z życia publicznego jednostka zostawia po sobie wielką próżnię, którą w demokracji może wypełnić tylko nowy despota - państwo

• jednostka zachowując bierność i pozostając w izolacji, nie uwolni się od wszechogarniającej zależności od państwa, którą procedury demokratyczne utrwalają i pogłębiają

• chwilowa wolna wola nie może skutecznie przeciwdziałać stopniowemu zanikaniu umiejętności samodzielnego myślenia, odczuwania i działania, a tym samym utracie ludzkiej godności

• wracając w system demokratyczny jednostka nie dostrzega swojej zależności od państwa, tym bardziej nie chce jej przeciwdziałać

• „Ponad wszystkimi panuje na wyżynach potężna i opiekuńcza władza, która sama chce zaspokoić ludzkie potrzeby i czuwać nad losem obywateli. (…)Otacza ludzi opieką, uprzedza i zaspokaja ich potrzeby, ułatwia im rozrywki, prowadzi ważniejsze interesy, kieruje przemysłem, zarządza spadkami, rozdziela dziedzictwo. Że też nie można zaoszczędzić im całkowicie trudu myślenia i wszelkich trosk żywota!”

Liberalizm Tocqueville'a:

• ostrzeżenie przed katastrofą, jaką jest zniewolenie przez państwo

• ognisko tejże w indywidualizmie

• ubolewanie nad załamaniem się tradycyjnych więzi ludzkich jednostka pozbawiona naturalnego zakorzenienie w społeczeństwie

• jednostka realizuje możliwości moralnego doskonalenia przez uczestnictwo w życiu prywatnym, a nie kultywację swej prywatności

• zasady życia publicznego muszą być oparte na promocji dobra wspólnego, do którego środkiem jest praktykowanie przez jednostkę cnót obywatelskich

• głęboki niesmak dla klasy średniej

2.1.5. JOHN STUART MILL

Wprowadzenie:

• (1806-1873), jego doktryna uchodzi za zwieńczenie dorobku klasycznego liberalizmu

• System logiki, 1843; Zasady ekonomii politycznej, 1848; O wolności, 1859; O rządzie reprezentatywnym, 1861; Utylitaryzm, 1863; Poddaństwo kobiet, 1869

• doktryna oparta na utylitarnych zasadach w etyce i wolnym rynku w gospodarce, broniąca wolności jednostki przed dominacją opinii publicznej i praw mniejszości przed większością, postulująca szeroki dostęp do praw publicznych i powszechne korzyści z dobrodziejstw postępu gospodarczego

Utylitaryzm:

• każda dziedzina życia „ma przesłankę większą ogólną, której nie zapożycza od nauki; tę która wskazuje to, do czego się zmierza, i która stwierdza, że to jest przedmiot godny pożądania

• „wszelka sztuka jest łącznym wynikiem praw natury, odkrytych przez naukę, oraz zasad ogólnych tego, co nazywano dawniej teleologią albo teorią celów”

• teoria celów promocja szczęścia

• zasada największego szczęścia, jaka pozwala ocenić wszystkie aspekty naszego życia i sformułować wszelkie reguły naszego postępowania

• tylko szczęście jest pożądane jako ostateczny cel wszelkiej ludzkiej aktywności

• należy oddzielić kwestię użyteczności od moralności

• moralność stanowi część użyteczności ale nie odwrotnie!

• skoro sama zasada użyteczności nie nakłada na ludzkie działanie automatycznie obowiązków moralnych, to zaniechanie w dążeniu do szczęścia lub jego maksymalizacji nie powoduje jeszcze, iż działanie takie jest moralnie niesłuszne

• moralności nie należy identyfikować ze sprawiedliwością

• moralność zbiorowy sentyment, w którym ludzie szukają odwetu za doznane przez siebie krzywdy i szkody, jak też okazują sympatię innym, którym także wyrządzono krzywdy

• sprawiedliwość najistotniejsza część moralności - jej najbardziej podstawowe zobowiązania

• głównym celem dążenie do szczęścia, ale nie bezpośrednio, raczej poprzez cele drugorzędne utylitaryzm Milla ma charakter pośredni

• realizacja zasady użyteczności możliwa tylko przez jednostkę oddaną realizacji własnych ideałów, planów czy projektów oraz podejmowaniu wynikających z nich działań, traktowanych zawsze jako cele same w sobie

• wymagana osobowość jednostki, jaka ceni sobie cele dla nich samych; konieczne poczucie szacunku wobec samej siebie i innych (ma być wartością, wg której jednostka ocenia samą siebie i innych) wykluczenie działania mającego u podstawy dążenie do przyjemności/unikanie przykrości

• u podstaw każdego działania ma leżeć formowanie charakteru jednostki

• te pojedyncze cele są komponentami szczęścia, będącego konkretną całością

Zasada wolności:

• każda jednostka ma sferę ważnych własnych interesów, które winno chronić zarówno prawo pozytywne, jak i konwencje moralne (jako moralne uprawnienia jednostki)

• najbardziej jaskrawe wypadki bezprawnej agresji czy nadużycia władzy oraz wypadki pozbawienia kogoś tego, co mu się należy

• „obowiązkiem każdego jest sprowadzenie realizacji swoich własnych celów do granic wyznaczonych przez istotne interesy pozostałych”

• dwa rodzaje istotnych interesów jednostki:

• bezpieczeństwo

• niezbędne wszystkim; „od niego zależy cała nasza odporność na zło i wartość wszystkich naszych dóbr trwających więcej niż chwilę”

• zapewnienie bezpieczeństwa wymaga działania lub zaniechania ze strony innych

• autonomia

• wymaga samodzielnego wysiłku jednostki

• zdolność i możliwość samodzielnego, a więc wolnego od nacisków zewnętrznych, pokierowania procesem własnego myślenia i działania

• ma miejsce wtedy, gdy myślenie i działanie jednostki ma charakter zamierzony i oddaje jej unikatową osobowość

• zasada wolności wolność jednostki może zostać ograniczona wyłącznie w celu zapobiegania wyrządzeniu szkody, a więc naruszeniu istotnych interesów innych, czyli ich bezpieczeństwa i autonomii

• podstawa współdziałania jednostek w społeczeństwie i państwie

• „mieć prawo do czegoś, to mieć coś, czego posiadanie winno być bronione przez społeczeństwo. (…)dlaczego społeczeństwo ma ten obowiązek - powołanie na ogólną użyteczność”

Wizja jednostki:

• realizacja zasady użyteczności w życiu publicznym jest możliwa tylko za pośrednictwem zasady wolności

• możliwa tylko wtedy, gdy dominują autonomiczne jednostki (natura predysponuje każdego do uzyskania autonomii)

• to, czy każdy wykorzysta ten potencjał, zależy od woli i zdolności podjęcia koniecznych dla uzyskania autonomii wysiłków

• jeśli jednostka je podejmie będzie w stanie ukształtować swój własny charakter (zasadniczy warunek autonomii)

• jeśli nie nie ukształtuje charakteru

• istota autonomii jednostka jest autorem swojego życia

• ludzkość dzieli się na tych, którzy zdołali wypracować autonomię i na tych, którym się nie udało

• warunkiem autonomii ciągła aktywność jednostki (potrzeba i zdolność dokonywania wyboru)

• autonomiczna jednostka nigdy nie stanowi ostatecznie uformowanej osobowości

• autonomia zakłada pluralizm jako formę życia społecznego i politycznego

• bo w społeczeństwie dominuje zasada wolności

• zasada ta promuje pośrednio postęp społeczny nieustanne przekształcanie życia społecznego, jakie jest wynikiem ciągłego kwestionowania jego zastanych form

• jednostka (jej wola i charakter) kluczem do osiągnięcia własnej autonomii i postępu społecznego

• społeczeństwo i państwo stwarzają warunki do rozwoju jednostki, ale nie mogą jej w nim zastąpić

Społeczeństwo i państwo wobec jednostki:

• realizacja przez państwo zasady wolności nakłada na państwo zobowiązania:

• zaniechanie paternalizmu (zapobieganie wyrządzaniu szkód przez jednostkę sobie samej i skłanianie jej do działań, jakie są dla niej korzystne)

• są wyjątki od reguły uzasadniają tzw. słabszą wersję paternalizmu; chodzi o to, by ignorancja, brak dostępu do informacji czy inne sytuacje czyniące jednostki nieautonomicznymi nie mogły mieć miejsca (zawrócenie z drogi faceta idącego na most grożący zawaleniem)

• jednostka nie może dobrowolnie doprowadzić do sytuacji, jaka w przyszłości nieodwołalnie uniemożliwi jej podejmowanie autonomicznych decyzji („zasada wolności nie może wymagać, aby jednostce wolno było nie być wolnym”)

• granice autonomii jednostki wyznacza samo istnienie jej autonomii (jest ona dobrem indywidualnym jednostki/wspólnym społeczeństwa i państwa - kiedy jednostka chce się jej pozbawić, państwo musi interweniować uciekając się do paternalizmu)

• zaniechanie narzucania jednostce jakiejkolwiek dominującej w społeczeństwie/państwie moralności

• „Obowiązek jednostki wobec siebie samej, o ile oznacza coś więcej niż roztropność, to znaczy tyle co szacunek dla siebie lub samodzielny rozwój; a nikt nie jest za te obowiązki odpowiedzialny przed bliźnimi, ponieważ dobro ludzkości bynajmniej tej odpowiedzialności nie wymaga”

• zapewnienie wolności słowa

• konieczne ze względu na ludzką omylność, której ma zapobiegać, z wartości prawdy, którą odkrywać pozwala, z wartości racjonalnych postaw i zachowań, do których kształtowania się przyczynia i z wartości posiadania własnych przekonań, które pozwala ujawniać (formułują się w debacie nacechowanej sprzecznością postaw i poglądów)

• wszystkie te okoliczności kształtują autonomiczną osobowość jednostki

• wolność słowa musi ulec ograniczeniu w kontekście braku deliberacji lub racjonalnych zachowań, wtedy bowiem rodzić będzie niepożądane konsekwencje

Rząd reprezentatywny i prawdziwa demokracja:

• „Rząd reprezentatywny znaczy to, że naród cały (…) wykonywa za pośrednictwem deputowanych wybieranych okresowo władzę najwyższej kontroli (…).Tę najwyższą władzę naród powinien posiadać w zupełności.”

• koncepcja rządu reprezentatywnego oznacza suwerenność ludu

• suwerenność delegowana sprowadza się do samego aktu wyboru, po nim lud nie sprawuje kontroli nad parlamentem/innymi organami państwa, bo nie są one związane jego instrukcjami

• organem suwerennym jest wtedy parlament, który sprawuje kontrolę nad rządem i pozostałymi organami państwa

• rząd reprezentatywny wyłaniany jest w procesie demokratycznym

• dwa niebezpieczeństwa niski stopień inteligencji w ciele reprezentatywnym i opinii powszechnej oraz prawodawstwo w większości liczebnej, będącej jedną klasą

• Mill odrzuca znane mu koncepcje ustroju demokratycznego, formułuje własną koncepcję demokracji „W prawdziwej demokracji każda partia powinna być reprezentowana w stosunku odpowiednim do swej liczby - nie większym, ani mniejszym. Mniejszość powinna być równie kompletnie reprezentowana jak większość”

• prawdziwa demokracja ma mieć taki system wyborczy, który stanowi zaporę dla rządów miernoty

• analfabeci (nie umieją rozpoznać należycie sytuacji politycznej) i osoby pozbawione środków do życia (nie potrafią poradzić sobie w życiu prywatnym, tym bardziej nie poradzą sobie w życiu publicznym) bez praw wyborczych

• ludzie zamożni i wykształceni winni dysponować więcej niż jednym głosem

• wybory winny być jawne, by zapobiec korupcji wyborców

Funkcje rządu reprezentatywnego:

• podstawowym kryterium sukcesu działalności rządu zasada użyteczności

• w sprawach gospodarczych i społecznych należy traktować zasadę nieingerencji rządu w sposób znacznie bardziej elastyczny niż w sprawach bezpieczeństwa czy autonomii jednostki

• funkcje konieczne (albo nieoddzielne od pojęcia rządu, albo wykonywane zwykle i bez sprzeciwów przez wszystkie rządy):

• zapewnienie bezpieczeństwa, ochrona i regulacja własności, zarządzanie instytucjami państwowymi, sprawowanie nadzoru prawnego nad zawieraniem umów, organizowanie funduszy publicznych przez nakładanie podatków i udzielanie pożyczek oraz bicie monety, ustanawianie miar i wag, budowa gmachów użyteczności publicznej, czyszczenie ulic

• funkcje fakultatywne (co do których uważa się za wątpliwe, czy rządy winny je wykonywać):

• autorytatywne interwencje rządu nakazy lub zakazy określonego działania, musza cieszyć się aprobatą społeczeństwa i nie mogą naruszać sfery bezpieczeństwa i autonomii jednostek

• nieautorytatywne interwencje rządu równoległa działalność rządu w dziedzinach, w których dominuje inicjatywa jednostek; nie wymagają aprobaty społeczeństwa zwalczanie monopolu, ochrona konsumenta, promocja nauczania początkowego, ochrona dzieci i kobiet (wsparcie nieprzygotowanych i słabych w walce konkurencyjnej dyktowanej przez wolny rynek)

• Mill podzielał wiele poglądów leseferystów (sprzeciw protekcjonizmowi w handlu zagranicznym i kontroli przez państwo stopy %, cen i płac) nigdy działania rządu nie przynosiły w tej dziedzinie dobrych rezultatów

Liberalizm Milla:

• pełen sprzeczności (np. wiara w postęp oparty na autonomii jednostki ≠ w masowym społeczeństwie następuje wyczerpanie się energii jednostki i wzrasta jej zależność od społeczeństwa)

• liberalizm dojrzały, zapowiadający jego kryzys

• aktywna, twórcza, autonomiczna jednostka, która zdoła udoskonalić lub nawet odbudować społeczną, gospodarczą czy ustrojową infrastrukturę liberalizmu element przezwyciężający kryzys w obliczu socjalizmu i nacjonalizmu w XIX w./totalitaryzmu w XX w.

2.2. Liberalizm konserwatywny

2.2.1. Liberalizm konserwatywny w Wielkiej Brytanii

• wigowscy liberałowie konserwatywni znaleźli aparat pojęciowy w pracach Edmunda Burke'a, utylitaryści zrywali z teorią Benthama i zwrócili się ku ewolucjonizmowi Darwina

• myśl Burke'a indywidualizm, wolny rynek, angielski model rządu reprezentatywnego; prawa i wolności wyprowadzone z tradycji, dobrodziejstwo ewolucyjnych (a nie radykalnych) zmian społecznych, szacunek dla religii

• Thomas Macaulay (1800-1859) - wigowski historyk

• zasadnicze przemiany konstytucyjne wpisane w ewolucyjny proces historyczny

• ostrożne reformy (stopniowo poszerzające zakres prawa wyborczego) były uprawnione tak długo, jak nie naruszały ewolucyjnej ciągłości dziejów

• Henry Maine (1822-1888) - prawnik

• Starożytne prawo, 1861 koncepcja zmian „od statusu do kontraktu”

• całościowa ewolucja prowadząca od społecznych i politycznych stosunków państwa średniowiecznego (pozycja jednostki zależy od statusu - raz na zawsze ustalone miejsce w hierarchii) do państwa nowożytnego (jednostka dysponująca własnością stroną dobrowolnych umów, określających każdorazowo jej miejsce w tych relacjach)

• niebezpieczeństwem dla ciągłości i harmonii tego procesu socjalizm

• John Dalberg, baron Acton (1834-1902) - historyk, arystokrata

• połączenie religii, wolności i tradycji najlepiej funkcjonowały w średniowieczu, współcześnie zagrożenie w dogmacie o nieomylności papieża, nacjonalizmie i masowej, niekontrolowanej demokracji

• zagrożeniom tym może zapobiec federalizm dzięki wielości ośrodków władzy będzie je kontrolował

• Walter Bagehot (1826-1877) - bankier i publicysta; darwinista (!)

• stabilność ≠ innowacje życia społecznego i politycznego

• stabilność stagnacja wynikająca z bezmyślnego poddawania się sile zwyczaju, bezwolnej akceptacji istniejących instytucji, moralnej i materialnej korupcji i powszechnej manipulacji

• procesy demokratyczne tylko umocnią powyższy stan

• na takim demokratycznym postępie ucierpi wolność jednostki przetrwanie najsilniejszych w walce o byt

• ta wolność prowadzi do wszelkich innowacji i jest motorem postępu (o ile nie napotyka barier stabilności)

• Herbert Spencer (1820-1903) - najbardziej wpływowy teoretyk socjaldarwinizmu

• myśl Spencera wynikiem widocznej ewolucji jego stosunku do utylitaryzmu

• w młodości szukał uzasadnienia dla swojego stanowiska w opozycji do Benthama

• istnieją naturalne uprawnienia jednostki, poprzedzające wszelkie prawodawstwo państwa

• zasada użyteczności jest niemożliwa do realizacji w praktyce społecznej i politycznej

• przeciwko utylitarystycznemu programowi inicjowanych przez państwo reform - nieuniknienie prowadzą do powiększenia władzy państwowej

• naturalnymi uprawnieniami jednostki: wolność, własność, udział w wolnej grze sił rynku, powszechne prawo wyborcze i ogólna niezależność od państwa

• państwo ma tylko zapewniać obywatelom wewnętrzne/zewnętrzne bezpieczeństwo

• socjaldarwinizm pojawił się u niego później Jednostka przeciw państwu, 1884

• rozrastające się brytyjskie prawodawstwo zasadniczym odwrotem od liberalnej tradycji i prowadzi do wszechobecnego przymusu państwa, w dalszej perspektywie do despotyzmu

• popularność tezy o dopuszczalności/potrzebie przymusu państwa dla zapewnienia obywatelom pomyślności materialnej (w przeciwieństwie do pomyślności duchowej - powszechnie odrzucana)

• ta „uzurpacja państwa” prowadzi do demoralizacji i korupcji - jest zaporą przed ewolucyjnym procesem naturalnego doboru w każdej dziedzinie życia

• naturalny dobór wyłania najlepszych, najsprawniejszych, najbardziej odpowiadających danemu miejscu i sytuacji; na pozostałych działa mobilizująco i dyscyplinująco

• naturalny dobór motorem wszelkiego postępu; aby cywilizacja mogła się rozwijać, musi stworzyć wszelkie warunki jego swobodnego funkcjonowania

• w związku z tym Spencer przeciw powszechnemu prawu wyborczemu, jak i zasadzie rządów większości

2.2.2. Liberalizm konserwatywny we Francji

• masowa demokracja zagrożeniem liberalnych wartości + stosunek do wielu specyficznie francuskich idei i zjawisk życia politycznego (np. ocena rewolucji francuskiej albo traktowanie idei republikańskiej)

• zgoda z ujęciem Mme de Staël rewolucja w 1789 przyniosła prawa obywatelskie, w 1793 terror, który prawa te pozbawił wszelkiego znaczenia

• Jules Michelet (1798-1874) - historyk; Historia rewolucji francuskiej, 1847-1853

• brak jego poparcia dla monarchii lipcowej (zbyt mało liberalna) oraz głęboka nieufność wobec ówczesnej lewicy politycznej - zbyt mocno przypominała jakobinów

• Edgar Quinet (1803-1875) - historyk; Rewolucja francuska, 1865

• przeciw Napoleonowi III autokrata, który (podobnie jak Napoleon I) wykorzystuje powolność stanu trzeciego, by definitywnie pozbawiać go jego praw

• istotnym zwrotem pragmatyczna akceptacja idei republikańskiej i powszechnego prawa wyborczego

• Charles de Remusat (1797-1875)

• republika francuską formą narodowej suwerenności zerwanie liberalizmu z monarchią konstytuc.

• uwolnienie idei republikańskiej od jakobińskich konotacji

• Edouard Laboulaye (1811-1883)

• poparcie obok idei republikańskiej koncepcji powszechnego prawa wyborczego oraz daleko idącej decentralizacji władzy państwowej

• Ernest Renan (1823-1892) - pisarz, humanista i wolnomyśliciel

• Reforma intelektualna i moralna, 1871 dwa źródła upadku Francji - demokracja i materializm

• demokracja ma radykalny, rewolucyjny charakter; nie uznaje dyscypliny ani żadnej formy hierarchii; otwiera drogę do socjalizmu, który jest zawsze wynikiem egoizmu i zazdrości

• demokracja wymaga kontroli, tak by jej siła służyła republice, nie zaś nawróciła na rewolucję

• koniec wieku XIX pod znakiem faktycznego sojuszu liberalizmu z demokracją, który otworzył środowiska liberalne na problematykę społeczną

2.2.3. Liberalizm konserwatywny w Niemczech

• liberalizm w trudniejszej sytuacji niż w Wielkiej Brytanii czy Francji przeciwnikami Fichte i Hegel, konserwatywne społeczeństwo i autokratyczne państwo pruskie

• liberalizm albo musiał ulec marginalizacji albo też musiał zawierać kompromisy, prowadzące go daleko na pozycje konserwatywne

• I poł. XIX w. walka przeciw paternalistycznemu charakterowi państwa

• Rechtstaat (państwo prawa) - zawierało zasady konstytucyjne pozwalające na ciągłość i spójność systemu prawa, gwarantowanie praw jednostki przez postanowienia prawa pozytywnego, rządy prawa określające i ograniczające postępowanie rządzących i rządzonych oraz pośredni udział obywateli w sprawowaniu władzy

• Robert von Mohl (1799-1875) - czołowy teoretyk państwa prawa

• podzielił prawo państwowe na konstytucyjne i administracyjne, zapewniając szczególne, konstytucyjne zabezpieczenie praw jednostki przed ingerencją państwa, jakiej nie mogą nigdy usprawiedliwiać postanowienia prawa administracyjnego (niższego rzędu)

• kontynuatorzy: Karl von Rotteck i Karl Welcker (Słownik polityczny, 1848)

• Rudolf von Gneist (1816-1895), Państwo prawa, 1872

• pojęcie państwa prawa między zachodnim liberalizmem a niemieckim konserwatyzmem

• liberalizm - system parlamentarny we Francji polityzacja prawa

• konserwatyzm - pruskie junkierstwo nadmierne, feudalne przywileje

• Heinrich von Treischke (1834-1896)

• rozwijał koncepcje Gneista; za wolnością wewnątrz państwa, przeciw wolności od państwa

• Paul Laband (1838-1918) - nie istnieją żadne prawa jednostek poza państwem (nie pochodzące z jego nadania)

• Georg Jellinek (1852-1911) - rozwinął myśl Labanda dwa rodzaje praw jednostek:

• prawa prywatne zezwalające na określone postępowanie (łac. licere)

• prawa publiczne bycie władnym postępować w określony sposób; posiadanie określonej władzy (łac. posse); są jednocześnie prawami i obowiązkami = nie zezwalają na uznanie jakichkolwiek bezwarunkowych praw jednostki w sferze życia publicznego

• zupełne oderwanie niemieckiego liberalizmu od pierwszeństwa jednostki wobec państwa i prawa pozytywnego

• Max Weber (1864-1920)

• krytyka struktury władzy II Rzeszy (społeczna hierarchia z uprzywilejowaniem junkrów oraz instytucje polityczne ubezwłasnowolnione przez autokratyzm Bismarcka) czynniki pozbawiające Rzeszę kadry przywódczej, wyselekcjonowanej przez dobrze działający system parlamentarny

• o dobrym przywództwie decydują też czynniki niezależne od niemieckiego kontekstu społeczno-politycznego a będące wspólnym doświadczeniem nowoczesności)

• stopniowy zanik racjonalności podporządkowanej wartościom absolutnym, tradycji, sentymentom a pojawienie się racjonalności instrumentalnej (środki dominują nad celami)

• racjonalność instrumentalna rozrost reguł postępowania (ich stosowanie wymaga szczególnej wiedzy zawodowej) biurokratyzacja życia społecznego i politycznego, zniewalająca ludzką inicjatywę

• lekarstwem na taki stan jest przywództwo nieprzeciętnych osobowości, odznaczających się powołaniem i charyzmą

• powołanie - pasja systematycznego, uporczywego działania

• charyzma - szczególne kwalifikacje oddziaływania na innych własną osobowością

• demokracja zakładająca takie przywództwo ma charakter plebiscytowy; powszechne prawo wyborcze pozwala masom wspierać przywódców o unikatowych kwalifikacjach

• konstytucyjny system silnej prezydentury

• elitarny liberalizm władzy; demokracja procedurą potwierdzającą obiektywną wartość znakomitej jednostki; nie ma podporządkowania i kontroli rządzących przez rządzonych

2.2.4. Włoska i hiszpańska wersja konserwatywnego liberalizmu

• Włochy Benedetto Croce (1866-1952) - historyk i filozof

• odrzucał pozytywizm, jak i prawie cały racjonalistyczny dorobek oświecenia

• demokracja jako fakt społeczny i mechanizm gry politycznej

• uproszczona, sztuczna koncepcja zakorzeniona w pozytywizmie i racjonalizmie

• demokracja „pozytywistyczną prakseologią”, mistyfikującą życie indywidualne i społeczne, ale też abstrakcyjną wizją, opartą na arbitralnie założonym, oświeceniowym egalitaryzmie

• istotą liberalizmu w ujęciu Crocego wolność

• wolność pół mistyczna kategoria, kształtująca i rozwijająca ducha dziejów

• liberalizm formą historyzmu, będącego świecką teologią wolności

• zasada etyczna, sprowadzająca się do moralnego konsensusu dotyczącego wartości

• stał się zwycięską formacją ideową dzięki swoim wartościom i woli ich stanowczej obrony przez tych, którzy te wartości wyznawali

• liberalizm konstrukcyjnie ułomny - brak analizy władzy państwowej i jej granic

• Hiszpania Jose Ortega y Gasset (1883-1955)

• krytyka masowej demokracji jako zjawiska współczesności

• współczesność pierwszą epoką, która odrzuciła zasadę przywództwa najlepszych - arystokratów

• arystokracja zawsze fundamentalną wartością tak społeczeństwa, jak i państwa; wskazywała i nadawała z jednej strony wartości stanowiące zasady życia społecznego, z drugiej wspólny cel instytucji państwa (np. hiszpańska rekonkwista)

• współcześnie wyparto znakomitość przez przeciętność

• współczesna cywilizacja charakteryzuje się gorsetem kulturowym, jaki nie pozwala na autonomię wartości indywidualnego życia ludzkiego

• krytyka utopijnego kultu rewolucji (podstawowy kult demokratycznej epoki)

• mąż stanu (podporządkowuje się rzeczywistości; dysponuje pragmatyczną, realistyczną wizją stosunków społecznych i politycznych) ≠ rewolucjonista (odrzuca rzeczywistość wierząc w możliwość eksperymentu; jest ideologicznie zaślepionym intelektualistą, którego działalność w ostatecznym rachunku prowadzi do społecznych i politycznych konstelacji, przeciwko którym występował)

2.3. Liberalizm społeczny

2.3.1. Liberalizm społeczny w Wielkiej Brytanii

• reakcja na filozoficzne założenia klasycznego liberalizmu Benthama i Milla oraz liberalizmu konserwatywnego, przede wszystkim Spencera

• Francis Charles Montague (1858-1935)

• liberalizm społeczny jako zasadniczy sprzeciw wobec klasycznego liberalnego pojmowania wolności jako niezależności od państwa

• takie jej ujęcie pozwala na pozostawienie losu słabych i bezbronnych wolnej grze sił rynku

• słabi i bezbronni nie znikną (jak w przyrodzie), staną się ciężarem dla pozostałych

• Thomas Hill Green (1836-1882), Wykłady o zasadach politycznego zobowiązania, 1886

• elementy myśli Hegla (historia zmaganiem o doskonalenie ludzkości) z Kantowską koncepcją autonomii jednostki

• odrzucenie empiryzmu, utylitaryzmu; społeczeństwo wyłącznie sumą tworzących jej jednostek

• zmiana rozumienia wolności wolność pozytywna, do określonych działań i poczynań

• rewizja stosunku do państwa powinno ingerować w życie gospodarcze i społeczne, aby wyeliminować przeszkody dla realizacji przez jednostkę jej moralnego potencjału

• obok własności prywatnej czy wolnej gry sił rynku należy wzmocnić siłę więzi społecznych, jakie czynią zamożnych odpowiedzialnymi za ubogich

• równe uprawnienia jednostek trzeba wzmocnić gwarancjami równych szans ich wszechstronnego rozwoju

• John Hobson (1858-1840) - kontynuator myśli Greena

• odszedł od heglowskiego ujęcia dziejów; podkreślał organiczny rozwój i charakter społeczeństwa

• przeciwko wolnej grze sił rynku; prowadzi do bezrobocia strat ludzkiego twórczego potencjału

• rynek nie umie rozwiązać problemów, jakie sam kreuje konieczna interwencja państwa

• sprawiedliwa redystrybucja dóbr, zapewnienie sieci publicznej komunikacji i edukacji, państwowy system budownictwa mieszkalnego na gruntach państwowych

• indywidualizm uprawnioną kategorią politycznego myślenia; wiara w zasadniczą konieczność utrzymania skorygowanych przez państwo mechanizmów rynkowych jako gospodarczo najbardziej efektywnych

• Leonard Hobhouse (1864-1929)

• permanentną cechą ewolucji społecznej jest takie przechodzenie od niższych do wyższych form życia społecznego, w którym walka o byt zastąpiona zostaje przez współpracę, a egoizm przez altruizm

• jej rezultatem jest organiczne społeczeństwo, w którym każdy posiada wiele autentycznych możliwości rozwoju, ciesząc się tym samym pozytywną wolnością (Green)

• w społeczeństwie tym działają wyspecjalizowane instytucje redystrybucji dóbr, finansowane przez państwo

• odrzucenie indywidualistycznej własności, raczej jej społeczny charakter własność nie może służyć wyłącznie właścicielowi, ale też tym, którzy umożliwiają mu władanie nią i korzystanie z niej

• opodatkowanie własności przez państwo wyrazem jej służebnego charakteru wobec tych, którzy nie są jej właścicielami

2.3.2. Liberalizm społeczny we Francji

• początkowo forma umiarkowanego republikanizmu

• Jules Ferry (1832-1893) republika zarówno porządkiem konstytucyjnym, jak i politycznym i społecznym ideałem

• republika utożsamiana z postępem materialnym i duchowym, będącym wynikiem wszechstronnej ewolucji społeczeństwa

• republika zapewnia świecką edukację obywateli i stwarza gospodarcze i społeczne warunki, w których powstają instytucje zapewniające bezpieczeństwo socjalne

• Jules Simon (1814-1896) ingerencja rządu w gospodarkę uprawnioną ostatecznością, siła władzy rządu sprowadza się do rzadkich interwencji o ograniczonym zakresie; tylko wówczas jest skuteczna

• powszechne prawo wyborcze, rząd odpowiedzialny przed parlamentem, silna władza lokalna

• Charles Renouvier (1815-1903) - filozof, publicysta

• etyka sprowadza się do zobowiązań, obowiązki są istotniejsze niż prawa (made in Kant)

• człowiek podlega dwóm fundamentalnym zobowiązaniom:

• wewnętrzne wobec samego siebie, określające zasady postępowania człowieka

• zewnętrzne określa stosunki człowieka z innymi; nie należy traktować innych jako środków do realizacji własnych celów, ale jako cele same w sobie

• odrzucał jakąkolwiek postać socjalistycznej organizacji społęczeństwa/państwa

• wyróżnił dwie filozofie:

• rzeczy naturalizm i konieczność

• świadomości moralna osobowość i wolność (podst. elementy społecznego liberalizmu)

• Emile Durkheim (1858-1917) społeczny solidaryzm; społeczny system wartości ma zdecydowanie indywidualistyczny charakter

• Celestin Bougle (1870-1940) - uczeń Durkheima

• ekspansja wolności niesiona przez dynamikę egalitarnych procesów liberalnego społeczeństwa

• wolność wtedy udziałem coraz szerszych warstw społecznych

• wolność taka nie prowadzi do rozpadu liberalnego społeczeństwa (wbrew Durkheimowi), bo społeczny podział pracy cementuje tak różne wartości, jak i wynikające z nich różne cele jednostek

• różne cele są realizowane przy pomocy tych samych środków

• indywidualizm, jaki najpełniej wyraża się w wolności, szczególnie wolności wyboru, umacnia jedność społeczeństwa jako całości

2. Liberalizm XX wieku

• I poł. XX w. głęboki kryzys i spektakularny sukces liberalizmu

• dominacja totalitaryzmów - liberalizm niezdolny do samodzielnego rozwoju; przetrwał ze względu na próby łączenia go z elementami socjalizmu (Dewey, Kelsen, Keynes)

• okres powojenny fundamentalna opozycja do totalitaryzmu (wyższość liberalizmu dzięki fundamentom: społeczeństwo otwarte i pluralizm wartości oraz powrót do klasycznej formuły, zwanej neoliberalizmem - łączenie politycznej doktryny z wolną grą sił rynku); Popper, Berlin, Mises, Hayek

• lata 70-te centrum dyskursu w USA; spór o zakres oddziaływania państwa liberalnej demokracji:

• zakres szeroki (Rawls i zwolennicy) państwo winno zapewnić obywatelom sprawiedliwość; wizja zbliżona do „welfare-state”

• zakres wąski (Nozick, Buchanan, Gauthier) państwo ma tylko chronić wolność obywateli

• upadek komunizmu i koniec zimnej wojny liberalizm nie ma przeciwnika; stoi wobec problemów samodzielnego zidentyfikowania i rozwiązania nowych problemów zmieniającego się świata

3.1. Lewicowy liberalizm okres międzywojennego

• prawie zupełny zanik nurtów klasycznych czy konserwatywnych

• lewicowy kierunek liberalizmu próbował wypracować pewną alternatywę dla społecznych obietnic totalitaryzmu

3.1.1. JOHN DEWEY (1859-1952)

• połączenie idei liberalnych z socjalistycznymi w sposób nie ideologiczny lecz czysto pragmatyczny

• pragmatyzm oparty na założeniu, iż prawda sprowadza się do skuteczności

• miarą wszelkiej rzeczywistości jest człowiek, cele są immanentne

• ludzkie postępowanie/wiedza to tylko instrumenty, jakimi posługuje się jednostka w procesie przystosowywania do swego środowiska. Dzięki nim odczytuje ona i interpretuje doświadczenie, by na jego podstawie wypracować moralne i polityczne zasady, które z kolei umożliwią skuteczne postępowanie w przyszłości

• rzeczywistość kategorią dynamiczną działanie zmierzające do wykorzystania w przyszłości własnego doświadczenia zapewnia możliwość kształtowania rzeczywistości

• zasady moralne i polityczne częścią takich reguł postępowania

• najwyższym moralnym i politycznym dobrem zapewnienie powszechnego, wspólnego kształtowania rzeczywistości

• w społeczeństwie (będącym pluralistyczną zbiorowością) jednostka jest w stanie rozwijać swą indywidualną osobowość

• zasadnicza krytyka komunizmu

• wyzwolenie ludzkości w niczym nie może usprawiedliwiać rewolucji społecznej

• moralność ma społeczne, a więc zmienne źródła; środki, po jakie należy sięgać w życiu społecznym i politycznym, są usprawiedliwione przez społeczne i polityczne cele; należ jednak uważnie rozważyć relacje między środkami a celami (marksizm i komunizm nie czynią tego, bo nie są w stanie dostarczyć jakichkolwiek dowodów, że walka klas poprzez zniszczenie liberalnej demokracji doprowadzi do polepszenia kondycji ludzkości)

3.1.2. HANS KELSEN (1881-1973)

• państwo stanowi specyficzną instytucję wewnątrz szerszej całości - społeczeństwa

• służy ono określonemu celowi, jakim jest panowanie (jest zatem stowarzyszeniem na rzecz panowania)

• państwo konstrukcją normatywną stanowiącą system obowiązującego prawa

• reguluje swoje powstanie i działanie za pomocą norm prawnych tworząc kolejne postanowienia prawa, wydawane przez upoważnione podmioty społeczeństwo kieruje się postanowieniami obowiązującego prawa a nie wolą swoich przywódców

• proces tworzenia prawa:

• heteronomia prawo stanowią ci, którzy mu nie podlegają autokracja

• autonomia prawo stanowią ci, którzy sami będą mu podlegać demokracja

• pluralizm polityczny, leżący u podstaw liberalnej demokracji, musi odrzucać istnienie jakiegokolwiek systemu opartego na absolutystycznych wartościach i przekonaniach krytyka faszyzmu i komunizmu

• krytyka marksistowskiej wizji państwa poddaje ona państwo społeczeństwu, a jednocześnie (by uzasadnić rewolucję) dogmatycznie wskazuje na dziejowe sprzeczności między nimi

• również odrzucenie „państwa totalnego” Carla Schmitta

3.1.3. JOHN MAYNARD KEYNES (1883-1946)

• środkiem do zachowania liberalnej demokracji w obliczu totalitarnego zagrożenia zapewnienie jej sprawności ekonomicznej, sprawiedliwości społecznej i wolności indywidualnej

• konieczność odejścia od leseferyzmu

• doktryna Keynesa:

• odrzucił etykę i psychologię purytańską (oszczędności stanowią o inwestycjach, a te dają dochód)

• wg Keynesa w pewnych okolicznościach oszczędności nie prowadzą do inwestycji, stanowią bowiem kapitał spekulacyjny; same oszczędności (jeśli regulują je tylko prawa rynku) nie doprowadzą do inwestycji tworzących nowe miejsca pracy

• państwo winno przejąć odpowiedzialność za wydatki i popyt (a nie stosunki własnościowe czy podaż) wzrost popytu ma zapewnić najpierw wysokie zyski a potem pełne zatrudnienie z wyższymi zarobkami

• wysokie zatrudnienie i wysokie zarobki wyeliminują konflikt społeczny likwidacja zagrożenia liberalnej demokracji przez totalitaryzmy

• uboczne skutki realizacji doktryny Keynesa: ingerencja państwa w ruch cen i płac, niekontrolowany wzrost sektora państwowego, przerosty biurokratyczne, wzrost politycznej pozycji grup nacisku nowe wyzwanie - ochrona mechanizmów rynku przed presją mechanizmów demokratycznego państwa

3.2. Reakcja powojennego liberalizmu na faszyzm i komunizm

• po II wojnie nie sposób na ograniczenie wpływów systemów totalitarnych a wskazanie tradycji i konstrukcji filozoficznych, które mogły inspirować najpierw do tworzenia tych systemów a później do ich legitymizacji

3.2.1. KARL POPPER (1902-1994)

• 
  
  historyzm kategorią myślenia odpowiedzialną za kataklizm totalitaryzmu

• szczególne ujęcie nauk społecznych, którego celem jest wskazanie przyszłości

• przekonanie o nieuniknionych prawach historycznego przeznaczenia, jakie zapowiadają nadejście właściwych dla utopii harmonijnych stosunków społecznych politycznych impulsem do budowy totalitaryzmów

• filozoficzne uzasadnienie w utopii Platona, dialektyce dziejów Hegla i ekonomicznym historyzmie Marxa

• odrzucenie fundamentalnego dualizmu faktów i norm

• wszyscy powyżsi zakładają, że normy nie są swego rodzaju cechami naszej rzeczywistości, gdyż można je wyprowadzić z naturalnych czy społecznych faktów odkrywanych przez naukę

• fakty jednak nie mogą decydować o tym, co jest moralnie dobre a co złe; nie mogą decydować o celach, jakie mamy wybierać, gdyż to my ponosimy odpowiedzialność za każdy z naszych wyborów niezależnie od okoliczności

• tam, gdzie dogmat jakiegokolwiek historyzmu duch plemienny, wykluczający indywidualną odpowiedzialność

• tam, gdzie kultura niezależnego myślenia tam istnieje „społeczeństwo otwarte”, utożsamiane obecnie z liberalną demokracją

• minimalne postulaty pod adresem liberalnej demokracji: eliminacja najbardziej rażącej nędzy oraz zapewnienie mechanizmów powstrzymywania wyrządzania rządzonym krzywd i szkód przez rządzonych

3.2.2. ISAIAH BERLIN (1909-1997)

• punktem wyjścia postrzeganie historii

• człowiek sam tworzy historię, więc lepiej rozumie ją niż wiedzę przyrodniczą

• dociekania historyczne zawierają „spojrzenie od wewnątrz” człowieka, który przygląda się innym, starając się wykorzystać własne ludzkie doświadczenie i wyobraźnię, by zrozumieć ich uczucia i deliberacje, dążenia i działania

• dzięki temu jesteśmy w stanie rozpoznać różne oznaki przynależności do kultury/narodu/okresu hist.

• jeśli historia ludzkiego doświadczenia ma charakter pluralistyczny, to aby dokonać oceny jakiejś kultury, konieczne jest odwołanie się do więcej niż jednego moralnego standardu

• zatem istnieje wiele dóbr moralnych, często będących w konflikcie; nie jest możliwe osiągniecie ich syntezy w procesie moralnego doskonalenia człowieka czy społeczeństwa

• ten pluralizm (opierający się na minimalnie zakreślonym porządku moralnym, wynikającym z podobieństwa sądów moralnych właściwych różnym kulturom, a więc akceptowanym przez ludzi wszystkich kultur jako dobry, sprawiedliwy i stanowiący podstawę różnych form życia moralnego) nie jest tożsamy z relatywizmem moralnym (!)

• wolność (zakłada wolną wolę jednostki, która umożliwia jej wolny wybór) ≠ determinizm

• często błędnie rozważa się wolność łącznie z innymi dobrami (równość, szlachetne postępowanie etc.) - utożsamiana wtedy z warunkami, w jakich ma miejsce albo celami, do których realizacji służy

• dwie koncepcje wolności:

• wolność pozytywna jakie jest źródło władzy, decydującej o naszym postępowaniu

• odpowiedzią wizja kierowania samym sobą (wizja samorealizacji człowieka)

• całe spektrum doktryn, od indywidualistycznych ujęć stoików po kolektywistyczne rozwiązania Rousseau czy Marksa

• większość z nich łączy wolność z obiektywnie ustalonym celem ogólnym

• wolność pozytywna częścią hierarchii dóbr i celów moralnych, zakładającej jedno rozumienie natury ludzkiej i moralnego potencjału, jaki ona zawiera

• wolność jest środkiem do realizacji celów ogólnych, jakim jest ustanowienie określonego moralnego porządku społecznego

• człowiek jest wolny, a więc realizuje samego siebie (swój własny potencjał) wtedy, kiedy dąży do ustanowienia takiego porządku lub też już w nim żyje

• wolność negatywna jakie są granice władzy sprawowanej nad nami, jaki jest zakres naszego władztwa nad nami samymi?

• odpowiedzią wizja sfery ludzkiego działania, która ni podlega władzy innych, szczególnie władzy państwa

• doktryna Hobbesa i przede wszystkim Konstanta, przypisując jej możliwość swobodnego działania

• wolność negatywna brakiem przeszkód tak w rzeczywistym, jak i potencjalnym dokonywaniu wyborów i podejmowaniu działań

• nie łączy się z żadną wizją samorealizacji człowieka koncentrując się na zewnętrznych przeszkodach pozostawia poza swoimi zainteresowaniami moralną osobowość człowieka

• Berlin jednoznacznie opowiada się za wolnością negatywną, bo:

• wolność ta (zawierająca w sobie element wolnego wyboru) jest podstawą wszelkiej innej wolności, również pozytywnej

• wolność pozytywna zakłada, iż podejmując dzieło samorealizacji, człowiek też realizuje wielki cel ogólny, którego to jego samorealizacja jest częścią (w praktyce pozwala, by władza, społeczeństwo albo państwo uwolniły jednostkę od błędów, których popełnianie przeszkadza w tym dziele); jest ona zawsze wynikiem przekonania, że należy teraz poświęcić dobro czy szczęście jednostki, by w przyszłości ostatecznie już osiągnąć dobro czy szczęście ogółu

• realizacja wolności pozytywnej zagrożenie wprowadzenia systemów totalitarnych; realizacja wolności negatywnej zasadniczym warunkiem ludzkiej kondycji, podstawową ludzką potrzebą

• drugą potrzebą człowieka - przynależność do grupy etnicznej

• oznacza utożsamianie się z kulturą, posługiwanie się językiem, przywiązanie do innych więzami wspólnej historii i wspólnego terytorium, uczestnictwo w pracy wspólnych instytucji

• człowiek nie jest w stanie „wyjść z rzeki, w której się urodził”

• ludzie o tej samej przynależności etnicznej mogą czuć się wolni dopiero wtedy, gdy ich własne instytucje funkcjonują na ich własnym terytorium (Izrael)

• tylko państwo narodowe zapewnia realizację samostanowienia narodu

• połączenie dwóch wolności: negatywna wytycza granice niezależności mniejszości, która nie chce realizować się w etosie narodowego samostanowienia, pozytywna umożliwia większości wypracowanie i zachowanie swej tożsamości poprzez realizację tego etosu

3.3. Liberalizm w obronie wolnego rynku

• reakcja liberalizmu na totalitaryzmy nie tylko refleksją moralną; również obrona wolnego rynku

• wolny rynek podstawą klasycznego, liberalnego społeczeństwa i państwa

3.3.1. LUDWIG von MISES (1881-1973)

• krytyka socjalistycznej utopii z pozycji racjonalistycznie i uniwersalistycznie rozumianej gospodarki wolnego rynku

• ekonomia nauką aprioryczną, której jedynym wyrazem wolny rynek

• mechanizm cenowy jedyną podstawą wszelkiej ekonomicznej kalkulacji, określającej logiczne prawa między celami a środkami, potrzebami a możliwościami, kapitałem a siłą roboczą

• mechanizm cenowy decyduje o opłacalności wszelkich przedsięwzięć ekonomicznych

• racjonalne zasady, na których opiera się rynek, mogą zostać pogwałcone tylko przez jednostki o irracjonalnych, patologicznych motywacjach lub ideologów, którzy odwołują się do przymusu państwa

• przymus państwa nigdy nie będzie w stanie zastąpić dobrowolnej współpracy na rynku mechanizm cen nie może funkcjonować nigdzie poza rynkiem

• nie może być zatem mowy o kompromisie między siłami rynku a ingerencją państwa

• gospodarka rynkowa nie zawsze cieszy się poparciem i popularnością ludzie często dokonują wyborów w wyniku irracjonalnych impulsów, stąd też rynek jest często przedmiotem ataków/ograniczeń/świadomej, zamierzonej likwidacji

• obrony wolnego rynku nie można pozostawić tylko racjonalnej debacie, konieczna jest jeszcze ideologia rynku, która pozwoli utożsamić się ludziom z rynkiem jako wyrazem życiowej filozofii

3.3.2. FRIEDRICH AUGUST von HAYEK (1899-1992)

Wprowadzenie:

• ekonomista, prawnik i politolog

• noblista z ekonomii z 1974 r.

• Droga do zniewolenia, 1944 każda socjalistyczna koncepcja zawierająca element gospodarczego planowania musi prowadzić do stosowania przymusu, traktowania jednostki jako instrumentu służącego do realizacji wielkich celów społecznych, a w końcu do takiego rozrostu kontroli państwa nad wszelkimi sferami jej życia, że doprowadzi to do sięgnięcia po rozwiązania totalitarne

• Konstytucja wolności, 1962 zasady i praktyka współczesnego liberalizmu; konieczność zachowania indywidualnej wolności dla wszelkich form rozwoju społecznego

• Prawo, prawodawstwo i wolność, 1973, 1976, 1979 krytyka koncepcji sprawiedliwości społecznej

• Fatalna zarozumiałość. Błędy socjalizmu, 1988 własność, umowa, uczciwość powszechnymi wartościami, które w żaden sposób nie mogą zostać zastąpione dyrektywą społecznego planisty

Mechanizm działania społeczeństwa:

• odrzucenie podziału instytucji społecznych na naturalne (których genezy nie da się sprowadzić do zamierzonego działania człowieka) i sztuczne (stworzone przez człowieka dla realizacji jego celów) konieczna trzecia kategoria - instytucje, których powstanie jest wynikiem niezamierzonego ludzkiego działania, a ich dalsze trwanie i ewolucja są rezultatem tego, że przynoszą korzyści tym, którzy je utrzymują i rozwijają

• człowiek jest produktem cywilizacji, więc nie może być jej twórcą

• różnica między zasadami indywidualnego zachowania jednostki a zasadami działania społeczeństwa

• ludzie wydeptujący ścieżkę przez pole - motywacja egoistyczna, ale wynik ich wspólnym wysiłkiem

• nie jesteśmy w stanie poznać wszystkich ludzkich motywacji nie możemy nakazać ludziom takich zachowań, które będą prowadzić do utrzymania zrekonstruowanych przez nas instytucji, gdyż nie możemy rekonstruować instytucji społecznych, kiedy tylko tego zapragniemy

• nie można pojąć zasad, leżących u podstaw tych instytucji

• powyższa wiedza obejmuje ludzkie zwyczaje, zdolności, stany emocjonalne jak fakty powstają w życiu społecznym

• człowiek nie musi posiadać całej tej wiedzy, ma tylko postępować (nawet nieświadomie) zgodnie z zasadami

• nie można dodawać kolejnych zasad, bo nie wiadomo jakie byłyby ich efekty w dużym społeczeństwie

• wszelkie dodatkowe zasady, jakie wprowadzamy do życia społecznego, mogą mieć tylko niewielki zakres i zasięg oddziaływania

• społeczeństwo działa i opiera się na podstawie wielkiej mnogości zasad o abstrakcyjnym (niecelowościowym charakterze)

• wolność jednostki niepodleganie arbitralnej woli innych; absolutnie konieczne dla społeczeństwa (jednostka może wyrzec się wolności na rzecz np. bezpieczeństwa)

• nikt z nas nie wie wszystkiego o czynnikach, tworzących dobrobyt społeczeństwa zmuszenie ludzi do działania w określony sposób spowodowałoby zniszczenie mechanizmu tworzącego dobrobyt

• wolność jest niezbędna dla zapewnienia postępu społecznego, który wywodzi się z twórczych sił jednostek, pozwalających im na poszukiwania i eksperymenty w rozwiązywaniu własnych problemów

• wolność prowadząc do postępu społecznego przynosi zawsze więcej korzyści niż szkód, choć nie da się tego z góry przewidzieć

• niekiedy jednak trzeba zastosować przymus (zaprzeczenie wolności) przypadki wyjątkowe (ci, którzy próbują stosować przymus wobec innych); ściąganie podatków czy służba wojskowa oparte jest na prawie, co wyklucza naruszenie wolności przez państwo

• odrzucenie wszelkich form pozytywizmu prawniczego

• wolne społeczeństwo opiera się na akceptacji ogólnych zasad postępowania oraz na dominującej opinii dotyczącej tego, co stanowi sprawiedliwe i niesprawiedliwe postępowanie

• prawo wyrasta z tych zasad a jego istota sprowadza się do odkrywania i określania zasad sprawiedliwego postępowania

• treść prawa jest niezależna od organów je stanowiących

• rządy prawa rząd wolnego społeczeństwa musi stosować się do ogólnie akceptowanych zasad postępowania

• w wolnym społeczeństwie jednostka cieszy się szeroko zakreśloną, chronioną przez prawo sferą prywatną; zasady prawa sprowadzają się najczęściej nie do nakazów stosownego, lecz zakazów niestosownego postępowania

• koncepcja rządów prawa czerpie swą moc z ewolucji procesu społecznego (sukcesywne zmiany powszechnie aprobowanych zasad postępowania)

• stopniowa wymiana poszczególnych zasad lub ich treści przy zachowaniu zgodności ze wszystkimi pozostałymi, nadal obowiązującymi

• rozwój ludzkości wspólnoty plemienne kierowały się instynktem lub na pojawiających się już zwyczajach; członkowie grupy przestrzegali zasad, bo zapewniało im to korzyści

• jeśli poszczególne grupy zasad powodowały większą pomyślność grupy, były szeroko powielane i propagowane; stąd wzięło się poszanowanie dla własności prywatnej, uczciwości i rodziny

Mechanizm działania rynku:

• rynek najdoskonalszą formą życia gospodarczego pozwala wszystkim kierować się własnymi interesami

• gra tworząca bogactwo

• wszyscy biorący w niej udział zyskują, chociaż wynik zależy od zdolności i od szczęścia

• zależy to od tego, jaki użytek uczestnicy gry zrobią z systemu cen (całościowy system informacji)

• system cen zapewnia możliwość produkowania dóbr w najbardziej skuteczny i najtańszy sposób z możliwych

• konkurencja działalność zmierzająca do ustalania różnych gustów i preferencji rynkowych ludzi uczestniczących w transakcjach rynkowych, jak też różnych sposobów, w jakie ich potrzeby zostaną zaspokojone najefektywniej i najtaniej

• skłania do zwiększonej przedsiębiorczości, poszukiwania nowych rynków, tworzy nowe możliwości zaspokajania potrzeb

• ten, komu się uda zysk - tylko jego obecność jest w stanie skłonić uczestników transakcji rynkowych do konkurencji

Krytyka socjalizmu i sprawiedliwości społecznej:

• realizacja ideałów socjalizmu zawsze doprowadzi do sytuacji, w której jeden organ przejmie niekontrolowaną i nieograniczoną władzę, zniewalając w nieznany dotąd sposób tak społeczeństwo, jak i jednostkę

• wszystkie najbardziej popularne argumenty za centralnym planowaniem - nie mają sensu:

• planowanie nie zapobiega potędze monopoli jeśli powstają one w wyniku wolnej konkurencji, są pożyteczne, bo najtaniej i najefektywniej zaspokajają potrzeby konsumenta dzięki ekonomizacji kosztów

• standaryzacja nie prowadzi do ekonomizacji kosztów, bo ta nie pozwala na gromadzenie oszczędności na innowacje technologiczne stagnacja gospodarki

• planowanie nie uzasadnia kompleksowości życia społecznego społeczeństwo i procesy w nim zachodzące są zbyt skomplikowane, by mógł je pojąć jakikolwiek planista

• jedyne rozsądne planowanie to planowanie własne przedsiębiorstw i jednostek

• konsekwencje moralne i polityczne planowania - katastrofalne

• w demokratycznym społeczeństwie nie ma żadnych procedur umożliwiających ujawnienie celów, jakie system centralnego planowania ma realizować powoływana grupa ekspertów, która może obiektywnie je wskazać

• grupa ta zostanie upoważniona do nadzorowania realizacji, a „kiedy raz szeroka władza stosowania przymusu zostanie nadana agencjom rządowym, to wtedy władza taka nie będzie już skutecznie kontrolowana przez demokratyczne zgromadzenia”

• kres zasady ograniczonej władzy państwowej i zasadzie równości wobec prawa (kryterium przydatności w realizacji planu)

• niemożliwość realizacji postulatu równości ekonomicznej:

• wszyscy jako środek do realizacji wspólnych celów, wszyscy oczekują równej płacy

• niemożliwe, gdyż najwięcej uzyskają ci, z których stanowiskiem władze muszą się liczyć

• system centralnego planowania doprowadzi do kontroli wszystkich dziedzin życia

• tam, gdzie rynkowa wycena dóbr i usług zastąpiona zostanie reglamentacją, to reglamentacji będą też podlegać wszelkie zasoby i wszelkie możliwości

• krytyka idei sprawiedliwości społecznej:

• pojęcie czarownicy - coś, o czym wszyscy mówią i sporo wiedzą, mimo to czarownice nie istnieją, ani nie mogą istnieć

• gospodarki rynkowej nie można rozpatrywać w kategoriach sprawiedliwości

• przyjęcie sprawiedliwości oznacza, że społeczeństwo posiada jedną osobowość, jaką jest suma osobowości składających się na nie jednostek; może zatem mieć wspólne cele społeczne

• przyjęcie wspólnych celów zarzuca współczesną moralność, opierającą się na przestrzeganiu zasad ogólnych

• bezzasadne argumenty za sprawiedliwością:

• wartość, jaką określona działalność ma dla społeczeństwa działalność posiada różną wartość dla konkretnych osób

• konieczność proporcji między włożonym wysiłkiem a uzyskaną nagrodą to, co ludzie cenią u innych niekoniecznie jest wynikiem wysiłku (niekiedy np. zdolności wrodzonych); poza tym nawet wielki wysiłek może prowadzić do klęski

• argumenty tego typu prowadzą do postulatu wprowadzenia zasad podziału dochodu wg kryteriów alternatywnych wobec zasad rynku zachęcenie do organizowania się w grupy nacisku tych wszystkich, którym brak wystarczającej konkurencyjności na rynku nie może zapewnić wystarczającego dochodu

• wtedy o podziale zadecydują polityczne wpływy później walka o władzę władzę zdobywają grupy nacisku

Liberalny porządek społeczeństwa i państwa:

• liberalizm jedynym systemem politycznym, dającym się pogodzić ze spontanicznym charakterem społeczeństwa

• by nie naruszać tej spontaniczności państwo winno unikać wydawania szczegółowych nakazów a ograniczyć się jedynie do wymuszania posłuszeństwa zasadom ogólnym

• państwo może stosować środki przymusu do tych zadań, które tylko ono samo może realizować:

• 
  zapewnienie bezpieczeństwa obywatelom (obrona przeciw wrogom wewnętrznym/zewnętrznym + zapobieganie i zwalczanie skutków katastrof naturalnych i epidemii)

• przejęcie przez państwo odpowiedzialności za wymuszenie ustalonej jakości niektórych towarów

• nakładanie i egzekwowanie podatków (zakres wydatków państwa musi być określony przez możliwości finansowe podatników)

• 
  zapewnienie wolności obrotu gospodarczego od elementów wszelkiego przymusu oraz prób monopolizacji rynku przez kartele

• państwo ma też mieć udział w tworzeniu systemu opiekuńczego społeczeństwa (ludzie starzy, chorzy, upośledzeni czy sieroty winni uzyskać gwarancje minimum utrzymania wynikające z powszechnego obowiązku ubezpieczenia)

• powszechna oświata koncepcja wauczerów, wg której państwo zapewnia rodzicom fundusze na kształcenie dzieci, natomiast ci decydują o miejscu i profilu ich edukacji

• dwa rodzaje prawa wyjaśniające rozszerzanie się zakresu władzy państwa:

• prawo wynikające z ewolucyjnie wykształconych zasad życia społeczeństwa na jego obowiązywanie szeroki konsensus, jest odkrywane i opracowywane (nie stanowione)

• prawo nowe, stanowione przez nowożytne parlamenty kwestie administracyjne, ma charakter rozkazu; wielokrotnie podważa powszechne poczucie sprawiedliwości

• w niezdolności rozróżnienia tych dwóch rodzajów prawa przyzwolenie na rozrastanie się zakresu władzy państwa we współczesnych demokracjach

• wszystkie działania państwa powinny cieszyć się poparciem większości

• ALE: akceptacja demokracji zależy od tego, czy jest ona w stanie zapewnić społeczeństwu oczekiwane korzyści

• im więcej władzy przypisze się większości, tym bardziej życie polityczne zdominują grupy nacisku

• politycy chcący dojść do władzy zabieganie o poparcie tych grup, „zalegalizowana korupcja”

• jedynym przeciwstawieniem się korupcji - radykalne ograniczenie władzy państwa demokratycznego

• nie podział władz, lecz podporządkowanie władzy państwa zasadom, jakich nikt nie jest w stanie zmienić

Liberalizm Hayeka:

• wiele z konserwatyzmu (oparcie porządku społecznego na ewoluującej tradycji, zwyczaju; nadanie wiedzy ludzkiej praktycznego charakteru; odwołanie się do praw całego społeczeństwa a nie jednostki)

• w walce z socjalizmem konieczna jest utopia, jaka zdoła jednocześnie porwać emocje i zafascynować intelekt

• taką utopią tylko liberalizm

• tylko liberalizm, jeśli zdoła przejść na pozycje moralnego i intelektualnego radykalizmu, będzie w stanie skutecznie zagrodzić drogę do socjalizmu, do zniewolenia

3.3.3. MILTON FRIEDMAN (1912- )

• chicagowska szkoła ekonomii politycznej

• wolność tak polityczna, jak i gospodarcza zawsze prowadzi do dobrobytu, natomiast jej brak do niedostatku

• ekonomia pozytywna empiryczne i aktywistyczne podejście do rzeczywistości, jej celem jest zajmowanie się jedynie wydzielonymi, ograniczonymi aspektami ludzkiego życia; jeśli zapewni ludzkiemu działaniu skuteczność, można wtedy przyjąć, że jej teorie są słuszne

• przeciwstawiona ekonomii normatywnej formułowanie pod adresem rzeczywistości pewnych wymogów przedstawianych za pomocą całościowych systemów oraz wskazywania dróg podporządkowania rzeczywistości ich założeniom

• największym dobrem jest nie czynić innym tego, co uważa się za dobro, ani nie zmuszać ich do czynienia tego samemu poszanowanie

• realizacji tego imperatywu służy kapitalizm, oparty na dobrowolnej współpracy i wymianie

• dobrowolna współpraca radykalną alternatywą dla przymusu

• warunkiem dobrowolności obopólna korzyść oraz indywidualizm

• jednostki same świadomie decydują, czy przystąpić do transakcji, czy nie

• na straży dobrowolności wszystkich umów stoi państwo zapewnia ład i porządek, uniemożliwia stosowanie przymusu przez jednostki, wymusza ich stosowanie się do postanowień umów, których stronami dobrowolnie się stały

• relacje państwo-rynek państwo służy określaniu „reguł gry” na rynku, rynek ma ograniczać zakres spraw, jakie państwo ma regulować

• przejmując znaczną część aktywności państwa rynek poszerza sferę wolności

• koncepcja proporcjonalnej reprezentacji

• w strukturze demokratycznego państwa głosowanie większością głosów stanowi procedurę, która ma na celu wspólne podejmowanie decyzji; decyzje takie traktuje się jako decyzje wszystkich; mniejszość i jej stanowisko nie są faktycznie reprezentowane w treści tych decyzji

• inaczej na rynku każda jednostka, dokonując zakupu - oddanie głosu w procesie ekonomicznym - wpływa na sytuację, gdyż powoduje, że zakupiony przez nią towar będzie w przyszłości produkowany i tym samym znajdzie się na rynku; jednostka w żaden sposób nie jest zależna od decyzji większości i nie musi podporządkować się jej woli

• rynek zapewnia jedność bez podporządkowania, a państwo prowadzi do podporządkowania bez jedności

• im więcej decyzji pozostawia się rynkowi, tym stabilniejsze i trwalsze społeczeństwo

• szczególna rola na rynku wymiany idei

• jej rezultatem formowanie procesu politycznego poprzez kształtowanie poglądów przyszłych większości demokratycznego państwa

• zdobywanie zwolenników przez ich przekonywanie

• mechanizm rynku pozwala na uruchomienie tej wymiany dzięki zaangażowaniu tych, którzy bynajmniej przekonani do określonych idei nie są

• w społeczeństwie opartym na wolnym rynku przepływ idei, również tych dotyczących radykalnych zmian, zależy wyłącznie od tego, czy zdoła się zgromadzić odpowiednie fundusze na ich realizację

• w totalitaryzmie niemożliwa promocja radykalnych zmian

• poza totalitaryzmem zagrożeniem dla wolnego rynku jest pokusa rozwiązywania przez państwo problemów, jakie należy pozostawić rynkowi

• jest to zrozumiałe, bo interwencja państwa przynosi skutki natychmiastowe

• pokusa ta oznaką słabości, ale ta krótka chwila słabości zaprowadzi zawsze do stałej zależności

• interwencja państwa zastąpi dobrowolną współpracę przymusem

• bez wolności gospodarczej nie może istnieć wolność polityczna

• kontrola przez państwo rynku pracy, rynku usług świadczonych przez wolne zawody (wydawanie licencji), budownictwo socjalne czy stosunki rasowe przejawem ekonomicznego absurdu i politycznego zniewolenia

• w społeczeństwie opartym na wolnym rynku trudno zrobić coś dobrego (przekonanie wolnych jednostek jest niezwykle trudne) ale równie trudno zrobić coś złego

3.4. Liberalizm socjologów

• odrzucenie jakiejkolwiek postaci społecznego determinizmu, broniąc wolności jednostki we współczesnym społeczeństwie

3.4.1. RAYMOND ARON (1905-1983)

• atak na 4 mity: mit lewicy, mit rewolucji, mit proletariatu i mit historycznej konieczności

• socjologia polityczna wszystkie społeczeństwa przemysłowe są do siebie podobne, a o różnicach między nimi decyduje system polityczny

• liberalna demokracja opiera się na politycznej grze między partiami politycznymi i rządem oraz grupami społecznymi (związki zawodowe, środowiska intelektualne)

• w państwach komunistycznych brak gry, partie reprezentują nową klasę rządzącą a nie robotników

• liberalną demokrację cechuje ustrój konstytucyjny, polityczny i społeczny pluralizm, wolna gra sił politycznych i ich organizacji

• państwa komunistyczne rewolucja zamiast konstytucji, ideokracja, monopol władzy, biurokratyzacja i utożsamianie rządzącej partii z państwem

• liberalna demokracja gwarantuje wolność od ucisku, wolność poglądów, wolność polityczną; mniejszy nacisk na wolność do pracy czy do społecznego awansu

• państwa komunistyczne gwarantują dwie ostatnie, gwałcąc pozostałe

• trudno jest utożsamiać wolność z jednym, abstrakcyjnym pojęciem, bo ta sprowadza się do wielu konkretnych wolności w konkretnym społeczeństwie

• liberalna demokracja syntezą tradycyjnych, oświeceniowych praw obywatelskich i politycznych oraz współczesnych praw społecznych

• konieczność przejęcia przez państwo społecznych zobowiązań wobec swych obywateli właściwych dla państwa dobrobytu

3.4.2. RALF DAHRENDORF (1929- )

• klasa nie jest grupą wyodrębnioną wg kategorii ekonomicznych

• konflikt klasowy nie ma charakteru ekonomicznego, ale zawsze cechuje go walka o władzę

• konflikty mają permanentny charakter nigdy nie ma miejsca równowaga dostępu do władzy różnych klas społecznych, ani wynikająca z niej społeczna harmonia

• pluralizm wzajemnie na siebie oddziałujących i konkurujących ze sobą idei i inspirowanych przez nie decyzji stanowi najlepszą - najskuteczniejszą odpowiedź na zagrożenie liberalnej demokracji

• niezbędne przekonanie do liberalnych wartości i zaufanie do rezultatów demokratycznej gry politycznej ich brak prowadzi do eskalacji niepokoju i strachu, w efekcie do upadku wartości i załamania się instytucji liberalnej demokracji

• Współczesny konflikt społeczny, 1988 zasadniczy konflikt liberalnej demokracji między tymi, którzy domagają się więcej możliwości wyboru (zwiększona liczba alternatyw w określonych dziedzinach ludzkiej aktywności), a tymi, którzy domagają się więcej uprawnień (dostęp do określonych stylów życia, które są niedostępne dla wszystkich)

• możliwość wyboru zawdzięczamy rewolucji przemysłowej, uprawnienia - rewolucji francuskiej

• lata 70-te eksplozja uprawnień

• lata 80-te kult samodzielnego i niezależnego przedsiębiorcy

• obecna kondycja liberalnej demokracji wynikiem takiego rozwoju

• większość cechuje typowo roszczeniowa postawa socjaldemokratyczna zaciekła obrona swoich uprawnień, odzwierciedlających zwykłe grupowe interesy; ich obrona powoduje ograniczenie możliwości ekspansji gospodarczej opartej na wolnej konkurencji ekspansja możliwości wyboru; nieodłączną cechą zinstytucjonalizowana korupcja

• mniejszość za wolnością wyboru nie jest w stanie zapewnić pożądanego przez większość socjalnego bezpieczeństwa - aktywność opiera się na kredycie (łatwo uzyskać, trudno spłacić); cechą oszustwo finansowe

• bezrobocie - wynik długofalowych, strukturalnych zmian gospodarki rynkowej wytwarzanie dóbr wymaga znacznie mniejszego nakładu pracy, a to powoduje kurczenie się oferty miejsc pracy nie wymagającej szczególnych kwalifikacji a pozwalającej utrzymać rodzinę

• konflikt społeczny między wszystkimi podstawowymi grupami współczesnej liberalnej demokracji nie zagrozi w przyszłości jej istnieniu, ale jego rozwiązanie wymaga zasadniczych, strukturalnych zmian o nierewolucyjnym charakterze (odbywających się w ramach funkcjonowania instytucji liberalnej demokracji)

3.5. JOHN RAWLS (1921- ) i liberalne teoria sprawiedliwości

Wprowadzenie:

• Teoria sprawiedliwości, 1971; Polityczny liberalizm, 1993

• odrzuca utylitarną tradycję etyczną i opowiada się za moralnym indywidualizmem, jaki leży u podstawy kontraktualizmu

• stworzył liberalne uzasadnienie państwa opiekuńczego

Metoda kontraktualistyczna:

• na podstawie koncepcji umowy społecznej ustala, jakie zasady społeczne i polityczne wybrałyby jednostki w sytuacji, która wyklucza kierowanie się wyłącznie ich interesem

• sytuacja pierwotna:

• strony za zasłoną niewiedzy (nie wiedzą, jaki wpływ miałyby wybory w ich poszczególnych sytuacjach, nie znają swojego miejsca w społeczeństwie, nie wiedzą nic o swoich naturalnych dyspozycjach i uzdolnieniach, nie znają swojego planu życiowego, swoich koncepcji np. dobra, nie znają szczegółów dotyczących ich własnego społeczeństwa - kultury, determinantów ekonomicznych etc.). Rozumieją jednak sprawy polityki i zasady ekonomii, znają podstawy społecznej organizacji i prawa psychologii człowieka - mają wiedzę o wszystkich faktach ogólnych, które mają wpływ na wybór zasad sprawiedliwości

• strony dokonują wyboru tylko w swoim imieniu; nie stanowią wszystkich ludzi żyjących w danym czasie ani nie dzielą wszystkich cech wspólnych

• każda dokonująca wyboru strona podejmuje decyzję tak, jak gdyby tylko od niej zależało sformułowanie akceptowanych przez wszystkich zasad sprawiedliwości, a jednocześnie zdaje sobie sprawę, że takiego samego wyboru dokonaliby inni

• przedmiotem wyboru zasady, na których opierać się mają podstawowe struktury społeczne

• muszą być ogólne, powszechne i decydujące

• będą one rządzić ludźmi zdolnymi do podporządkowania się im

• będą obowiązywać w typowym „otoczeniu sprawiedliwości”, a więc tam, gdzie nie ma miejsca ani niezwykły nadmiar, ani zupełny niedostatek dóbr

• strony dążą do dóbr pierwotnych (dążenia niezależne od tego, kim będą strony), czyli dóbr, których obecność warunkuje realizację poszczególnych celów (prawa i wolności, możliwości i uprawnienia, dochód i bogactwo oraz szacunek dla samego siebie)

• środki do celów - strony będą zachowywać się racjonalnie

• nieobecność zawiści

Koncepcja sprawiedliwości:

• przed wyborem strony muszą ustalić strategię tego wyboru

• krótka lista tradycyjnych koncepcji sprawiedliwości (utylitarystycznej, perfekcjonistycznej czy egoistycznej + Rawlsowska, bezstronność)

• sprawiedliwość jako bezstronność:

• gwarantowanie podstawowych wolności jednostek (np. wolność słowa)

• wszelkie społeczne i ekonomiczne nierówności będą tak ułożone, by zagwarantować największą korzyść dla najbardziej upośledzonych przy zachowaniu równych szans dla wszystkich

• reguła maksyminu zaszeregowanie dostępnych, alternatywnych koncepcji sprawiedliwości wg najgorszych z możliwych rezultatów, przyjmując tę koncepcję, której najgorszy rezultat jest lepszy od najgorszych rezultatów wszystkich pozostałych

• strategia atrakcyjna dla pesymistów miejsce dla wybierających będzie wyznaczone wśród najbardziej upośledzonych

• wyższość nad innymi regułami wyboru, w tym maksymaksu (miejsce w społeczeństwie wśród najlepszych)

• w sytuacji pierwotnej „nierozsądnie jest nie być nastawionym sceptycznie do probalistycznych kalkulacji”

• strony zadowolą się tym, co oferuje wybór wg reguły maksyminu i nie będą skłonne do uzyskania więcej

• strony będą unikać alternatywnych do maksyminu strategii wyboru, bo te „mogą powodować skutki trudne do zaakceptowania”, np. ich społeczną pozycję niewolnika

• dwie zasady sprawiedliwości jako bezstronności, wybrane zgodnie z regułą maksyminu:

• I każda osoba winna mieć równe prawo do jak najszerszego całościowego systemu równych podstawowych wolności, dającego się pogodzić z podobnym systemem dla wszystkich

• II nierówności społeczne i ekonomiczne maja być tak ułożone,

• a aby były z największą korzyścią dla najbardziej upośledzonych, pozostając w zgodzie z zasadą sprawiedliwego oszczędzania; i jednocześnie

• b aby były związane z dostępnością urzędów i stanowisk dla wszystkich w warunkach autentycznej równości szans

• te zasady rządzone przez 2 reguły priorytetu:

• pierwsza z zasad sprawiedliwości musi być zrealizowana zanim uwzględni się drugą

• priorytet sprawiedliwości nad efektywnością i dobrobytem

• cała druga zasada sprawiedliwości priorytet przed efektywnością czy użytecznością

• równość szans priorytetem wobec dyferencjacji (korzyść upośledzonych)

• koncepcja sprawiedliwości jako bezstronności „wszelkie pierwotne dobra społeczne - wolność i szanse, dochód i bogactwo, a także to, co stanowi podstawy poczucia własnej wartości - mają być rozdzielane równo, chyba że nierówna dystrybucja któregokolwiek z tych dóbr bądź wszystkich jest z korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych”

• każdy będzie popierał tę koncepcję, bo zapewnia ona potwierdzenie dóbr wszystkich stron

Sprawiedliwe instytucje:

• zasady sprawiedliwości możliwe są do realizacji w praktyce społecznej i politycznej w rezultacie stworzenia odpowiednich instytucji, które dopiero są w stanie wskazać na treść tych zasad w kontekście społeczeństwa i państwa

• sprawiedliwe instytucje tworzą system konstytucyjnej demokracji

• sprawiedliwe rozwiązania społeczne i gospodarcze, tworzone w 4 fazach:

• I - strony jeszcze za zasłoną niewiedzy wybierają dwie zasady sprawiedliwości

• II - zasłona niewiedzy częściowo uchylona i strony dowiadują się o kulturze politycznej i zasobach gospodarczych swojego społeczeństwa; wówczas zawiązują konwencję konstytucyjną

• III - zasłona jeszcze bardziej uchylona, strony wybiorą politykę państwa opiekuńczego

• IV - całkowicie zdjęta zasłona niewiedzy, strony poznają wszystkie fakty

• sprawiedliwa konstytucja realizuje zasady sprawiedliwości

• ogranicza też władzę rządu, wprowadzając 2-izbową legislatywę, podział władz połączony z praktyką kontroli i równowagi, kartę praw w połączeniu z kontrolą sądową; również gwarancja rządów prawa

• realizacja II zasady sprawiedliwości zarówno w gospodarce kapitalistycznej, jak i socjalistycznej

• niezależnie jednak od systemu winna być realizowana równość szans

• aparat korygujący rezultaty wolnej gry sił rynku poprzez przenoszenie dóbr od obywateli uprzywilejowanych do upośledzonych

• dział alokacyjny (konkurencyjność cen i odzwierciedlanie przez ceny społecznych korzyści i kosztów), dział stabilizacyjny (pełne zatrudnienie), dział transferu (minimum socjalne), dział dystrybucji (sprawiedliwe udziały dystrybucyjne)

Uzasadnienie teorii sprawiedliwości:

• teoria ta jest zgodna z naturą ludzką; spełnia kryteria moralnej teorii:

• deontologicznej - to, co jest słuszne, nie zależy od tego, co dobre

• teleologicznej - to, co jest słuszne, jest dobre

• wybierające strony w sytuacji pierwotnej dokonują wyboru tego, co stanowi indywidualizację społecznych dóbr pierwotnych stworzone przez nich społeczeństwo jest i sprawiedliwe, i dobre

• sprawiedliwe społeczeństwo będzie społeczeństwem stabilnym (zdolnym do kreowania u swych członków poczucia sprawiedliwości)

• poczucie sprawiedliwości promuje dobro to, co dla nas dobre, jest też zgodne z naszą naturą

• by pozostawać wiernym naszej naturze, poczucie sprawiedliwości musi regulować wszystkie nasze pozostałe pragnienia a nie odwrotnie

W kierunku politycznego liberalizmu:

• rewizje teorii Rawlsa

• Rawls stwierdza, że jego koncepcja odnosi się tylko do współczesnej liberalnej demokracji, takiej jak USA

• zasady sprawiedliwości nadal wynikają z konsensusu stron, ale już nie tych, które tworzą uniwersalne społeczeństwo, lecz tych, jakie stanowią ograniczoną społeczność o tej samej historii, ustroju czy kulturze politycznej

• strony te wybierają zasady sprawiedliwości, jakie obowiązują je same

• teoria Rawlsa nie przypisuje naturze ludzkiej żadnej konkretnej treści, ale: moralna osobowość nie ma charakteru abstrakcyjnego, lecz różni się zależnie od moralnej tradycji, w jakiej została uformowana

• później odejście od tego stanowiska liberalizm doktryną polityczną a nie moralną

• koncepcja sprawiedliwości nie ma odpowiadać na pytanie, jak mają żyć jego poszczególni członkowie i jak mają zachować liberalne instytucje społeczeństwa

• takiej stabilności nie zapewnią same instytucje państwa liberalnego, potrzebne są akceptowane powszechnie publiczne standardy, zapewniające głębszą jakość społeczną

• wtedy można stosować „metodę unikania” fundamentalnych konfliktów w sposób skuteczny i trwały wtedy ma miejsce polityczny liberalizm, jedyny jaki współcześnie oferować ma filozofia polityczna

• sama filozofia polityczna jest wynikiem wielu koncepcyjnych rewizji

• nie jest częścią filozofii; winna się zajmować tylko zapewnieniem filozoficznych rozwiązań politycznym problemom

• winna ustalić, co może stanowić przedmiot zgody, porozumienia i jedności współczesnego społeczeństwa oraz jak zapewnić temu społeczeństwu kontynuację i rozwój cele praktyczne (!)

Liberalizm Rawlsa:

• wskazuje na ciągłość, bogactwo i prawie nieograniczone możliwości współczesnego liberalizmu

• wskazanie granic politycznej myśli liberalizmu

• polityczny liberalizm to, co społecznie i politycznie możliwe

• pozwala liberalnie nastawionemu filozofowi poszukiwać tylko doraźnych rozwiązań politycznych, których zakres określa czas i przestrzeń liberalnej (przede wszystkim USA) kultury życia publicznego

• dwóch zwolenników:

• Ronald Dworkin (1931- )

• liberalizm oparty na wzajemnym szacunku, wynikającym z zasady równości

• każda jednostka jest podmiotem uprawnień, które pełnią rolę kart atutowych w stosunku do wszelkich decyzji podejmowanych w sferze polityki

• Bruce Ackerman (1943- )

• państwo liberalne opiera się na umowie społecznej, której hipotetyczny charakter ma podkreślać miejsce jej zawarcia - pokład statku kosmicznego

• dostęp stron do wszelkiego rodzaju dóbr koniecznych dla godnego, autonomicznego życia jednostek

3.6. Libertarianie i pochwała państwa minimalnego

3.6.1. Ruch libertarian

• przeciwstawienie wolności i władzy państwowej

• Jay Albert Nock (1870-1945) - wstępne założenia libertarianizmu Państwo nasz wróg, 1935

• przymus stosowany przez państwo działalnością przestępczą

• państwo jest legalnie autoryzowanym monopolistą w zakresie popełniania zbrodni (dokonywanych pod pozorem wymierzania kary) i kradzieży (dokonywanych pod pozorem nakładania podatków)

• odebranie władzy państwowej jakiejkolwiek moralnej legitymacji

• Ayn Rand (1905-1982)

• u podstaw tzw. filozofia obiektywistyczna utożsamianie racjonalizmu z arystotelesowską zasadą tożsamości, stanowiącej, że „A jest A”, a więc że „rzecz jest tożsama sama z sobą”

• postawa racjonalna podporządkowanie się tej zasadzie we wszystkich dziedzinach życia; rzeczy, zjawiska i wartości pozostają sobą; ten, kto ją przyjmuje, wiernie rozpoznaje rzeczywistość, pozostając w zgodzie z logiką świata

• postawa irracjonalna odrzucenie tej zasady; rzeczy, zjawiska i wartości mogą się zmieniać w zależności od tego, jakie znaczenie im się dowolnie przypisze; ten, kto ją przyjmuje nie jest w stanie rozpoznać rzeczywistości, gdyż zadowala się kłamstwami i złudzeniami gwałcącymi logikę

• racjonalna postawa realizuje się na rynku jedyne rzeczywiste odzwierciedlenie logiki świata w absolutnie każdym aspekcie życia

• zaprzeczenie prawom rynku przymusem (działalność państwa) i religią (mistyka, iluzja) prowadzą do konfliktu, chaosu i cywilizacyjnej zapaści

• historia ludzkości dominacją postawy irracjonalnej

• odnowienie cywilizacji będzie możliwe, gdy ludzie o postawie racjonalnej zdadzą sobie sprawę z fundamentalnych różnic, jakie dzielą ich od irracjonalnych i wyciągną z tego radykalne wnioski

• racjonalni wszelkiego rodzaju przedsiębiorcy, wolni, odpowiedzialni, aktywni i zdolni do ryzyka; samowystarczalni

• irracjonalni pełni przesądów, pasywni, unikają ryzyka; wykorzystują przymus państwa i oszustwa religii, by kosztem przedsiębiorców zaspokajać swoje nienależne, pozarynkowe roszczenia

• nie jest możliwe ich współistnienie przedsiębiorcy muszą pozostawić wszystkich pozostałych samym sobie i stworzyć własną społeczność

• Murray Rothbard (1926-1995) i Jan Neverson

• libertarianizm to najbardziej ideologiczna i dogmatyczna postać liberalizmu

• bliższe są im pozycje anarchizmu niż klasycznego liberalizmu

• demontaż większości funkcji państwa, ich bezzasadność

• państwo-obrońca przed wrogami zewnętrznymi również niepotrzebne

• obrona przed wrogami wewnętrznymi tez nie jest konieczna

• wszelkie usługi świadczone na zasadzie odpłatności przez konkurujące ze sobą firmy

• sprawy obyczajowe powinny być poddane regułom rynku

• ekologia na własny koszt zainteresowanego (zakup terenu i konserwacja).. faaajne..

3.6.2. ROBERT NOZICK (1938- ))

Wprowadzenie:

• Anarchia, państwo, utopia, 1974

• przeciwległy do Rawlsa biegun wewnątrz liberalizmu

• obrona absolutnych, naturalnych uprawnień, z których wyłania się wizja jednostki jako właściciela i dysponenta własnej osoby

Prawa:

• skoro jednostki mają prawa, to są rzeczy, których ani żadna osoba, ani żadna grupa nie może nikomu zrobić (bez naruszenia jego praw) pogwałcenie praw czy uprawnień niemożliwe niezależnie od celu

• uprawnienia mają naturalny charakter człowiek nie może być nigdy traktowany jako środek do realizacji celów innych

• źródłem szczególnej pozycji człowieka jego zdolność do prowadzenia „życia pełnego znaczenia”

• ludzie są uprawnieni do życia, wolności i własności (negatywny charakter tych praw)

• prawa pozytywne pozostają między sobą w konflikcie

• prawa są nienaruszalne - stanowią niezależnie od konsekwencji zaporę dla wszelkich działań

Państwo minimalne:

• możliwe jest powstanie i istnienie państwa bez pogwałcenia naturalnych praw jednostki

• trzeba przezwyciężyć anarchię stanu natury bez jakiejkolwiek intencji powołania państwa (działanie „niewidzialnej ręki”)

• problemem stanu natury ludzie, będący sędziami we własnej sprawie własne korzyści dla „sędziów”

• spirala odwetu

• przezwyciężanie tych niedogodności ewolucyjnym, 4-stadiowym procesem:

• 
  zakładanie „towarzystw własnej ochrony” na wezwanie poszkodowanego inni mogą do niego dołączyć, by go bronić; nie wszyscy chcą przeznaczać swój czas i energię na taką działalność - powstają profesjonalne agencje ochroniarskie, oferujące swoje usługi za stosowną opłatą

• w wyniku walki o klienta agencje te rozrastają się/bankrutują/łączą ze sobą pozostaje tylko jedna, posiadająca niekwestionowany monopol na używanie przemocy państwo ultraminimalne

• państwo ultraminimalne nie może cieszyć się monopolem na przemoc, dopóki istnieją ci, którzy go nie upoważnili do zapewnienia sobie ochrony; państwo musi ich uszanować

• państwo ultraminimalne staje się minimalnym, ciesząc się monopolem na uprawnione stosowanie przymusu na danym terytorium (poprzez doprowadzenie „niezależnych” do dobrowolnego wyrzeczenia się uprawnień do samoobrony i powierzenia ich państwu)

• państwo powstaje bez niczyjej intencji („niewidzialna ręka”)

• państwo minimalne jest instytucją, której legitymację musi uznać każdy - nawet anarchista, bo nie narusza w żaden sposób naturalnych uprawnień swoich obywateli do życia, własności i wolności

Koncepcja własności:

• proviso Locke'a „Praca jest bezsprzecznie własnością pracownika, stąd żaden człowiek, poza nim samym, nie może być uprawniony do tego, co raz już zostało zawłaszczone tam, gdzie pozostają jeszcze dla innych nie gorsze dobra wspólne”

• wersja silna gdy istnieje nieograniczona ilość dóbr

• wersja słaba sytuacja ograniczonej ilości dóbr

• w niej dopuszczone zawłaszczenie, jeśli pozostali uzyskają zadośćuczynienie

• własność, chociaż stanowi wyłączne, naturalne uprawnienie właściciela, stwarza wszystkim pozostałym warunki pomyślności i dobrobytu

• by pełnić tę funkcję własność nie może być ograniczona niczym innym, jak tylko prawem moralnym, wyznaczonym przez nienaruszalność uprawnień

• kiedy prawa innych nie są naruszone w wyniku dysponowania własnością przez właściciela, nikt poza nim samym nie może o niej decydować

Koncepcja sprawiedliwości:

• teorie sprawiedliwości są teoriami sprawiedliwości dystrybutywnej (ustalenie, jaki wybrać wzór podziału dóbr znajdujących się we władaniu społeczeństwa)

• niemożliwa ich realizacja w państwie minimalnym, które nie dysponuje żadnym centralnym mechanizmem podziału dóbr

• jedyna teoria, która jest OK - teoria legalistyczna Nozicka

• teoria sprawiedliwości udziałów - wyklucza dopuszczalność jednego wzoru, określającego zasady podziału i poprzestaje na akceptacji historycznych zaszłości, stanowiących o tytułach do uzyskania i utrzymania dóbr

• jej kryteria są spełnione, gdy przestrzega się 3 zasad:

• zasada sprawiedliwości pierwotnego nabycia udziałów (osoba, która uzyska własność w sposób zgodny ze sprawiedliwymi zasadami jej uzyskania, jest uprawniona do utrzymania tej własności)

• zasada sprawiedliwości przepływu udziałów (osoba, która uzyska własność w sposób zgodny ze sprawiedliwymi zasadami jej przekazania od osoby uprawnionej do tej własności, jest uprawniona do utrzymania tej własności)

• zasada sprawiedliwości (naprawa niesprawiedliwych udziałów osoba uzyskuje własność w wyniku rektyfikacji uprzednich niesprawiedliwości)

• sprawiedliwość utrzymania własności zależy wyłącznie od tego, jak dana osoba stała się podmiotem własności

• sposób podziału, by móc być traktowany jako uprawniony, musi spełniać wymóg dobrowolności

• wymóg dobrowolności stanowi o wolności jednostek w procesie nabywania własności

• wolność ta wyklucza wszelkie wizje równości społecznej, jak i wszelkie wzory podziału właściwe dla teorii sprawiedliwości dystrybutywnej

Utopia:

• państwo minimalne jest inspirujące (pozwala snuć utopijne wizje) i słuszne (chroni naturalne prawa obywateli i wyprowadzoną z nich koncepcję własności i sprawiedliwości)

• dotychczasowe utopie sprowadzają się do przekonania, iż wystarczy tylko odkryć istotę natury ludzkiej, a już można stworzyć i narzucić model życia społecznego, w którym każdy człowiek będzie w stanie w pełni realizować swój potencjał

• wszystkie te wizje realizują jeden uproszczony model dobra i szczęścia

• utopia Nozicka zakłada pluralizm

• składa się ona „z utopii, z wielu różnych i rozbieżnych społeczności, w których ludzie żyją w różny sposób na gruncie różnych instytucji”

• utopia jest pewnym fundamentem pod utopie; nikt nie może narzucać swojej wizji utopii innym

Liberalizm Nozicka:

• w największym stopniu posługuje się liberalną doktryną praw naturalnych

• moralna i metodologiczna stanowczość

• naturalne uprawnienia jednostek pozwalają im na wybór dowolnej, także takiej wspólnoty w państwie minimalnym, która nie poddaje wartości swych członków weryfikacji rynku

3.7. Liberalne teorie racjonalnego wyboru

• obrona wolności i własności jednostki, funkcjonowanie wolnego rynku połączone z wąskim zakresem władzy państwowej

• istotą współpraca racjonalnych, egoistycznie nastawionych jednostek uwzględnianie zachowań i korzyści innych, co prowadzi do wyboru strategii wzajemnych ustępstw i ograniczeń

3.7.1. JAMES BUCHANAN (1919- )

• połączenie wyboru publicznego (rozwinięty na podstawie teorii gier wybór zbiorowości ludzkiej) i kontraktarianizmu

• jedność zachowań jednostki ludzkiej we wszystkich dziedzinach życia społecznego (również politycznego i ekonomicznego) jednostka działa zawsze wg ustalonego przez siebie porządku i dąży do realizacji własnych, unikatowych celów

• jeden cel wspólny powoduje zniewolenie jednostki poprzez narzucenie określonego modelu dobra wspólnego

• indywidualizm:

• normatywny jednostka jest podstawowym bytem filozoficznym i podstawowym źródłem wartości

• metodologiczny możliwość redukcji wszystkich zbiorowych wyborów do decyzji jednostek, które tą zbiorowość tworzą

• subiektywistyczny jednostka dokonuje wyborów bez żadnej wcześniejszej/późniejszej wiedzy o tym, co dla niej samej jest najlepsze

• paradygmat homo economicus jednostka postępuje racjonalnie, gdy maksymalizuje swoje ekonomiczne korzyści

• analiza makroekonomiczna narzędziem zjawisk politycznych i ekonomicznych

• ta sama jednostka posiada te same motywacje

• trzeba szukać mechanizmów i instytucji zamieniających indywidualną korzyść na zbiorową:

• w ekonomii - wymiana i rynek

• w polityce - współpraca i porządek konstytucyjny

• o ile wymiana na rynku wymaga tylko odpowiednich środków i aktywności jednostki, o tyle w polityce konieczny jest jeszcze konsensus wszystkich biorących udział w procesie politycznym

• konstrukcja umowy społecznej, mającej wyłonić zespół reguł, jakie pozwalają na normatywną ocenę, jak i konstytucyjną reformę istniejących społeczeństw i państw (3 elementy):

• 
  naturalna dystrybucja:

• klasyczny stan natury, ma tylko wskazać konkretne jednostki, które mogą przystąpić do umowy

• brak metodologicznych rozwiązań, służących eliminacji różnic między nimi

• jedynym wyjątkiem cienka „zasłona niepewności” nie pozwalająca poznać jednostkom ich ostatecznej pozycji społecznej celem uniknięcie konfliktu przed zawarciem umowy

• wynik umowy nie może być nigdy wynikiem o sumie zerowej (jedni korzystają, inni tracą), musi być wynikiem o sumie pozytywnej (korzystają wszyscy) optymalność Pareto

• umowa przedkonstytucyjna:

• powstaje zespół reguł politycznych i prawnych, definiujących wolność i własność jednostek, określających zasady ich ochrony, wskazujących dopuszczalne i niedopuszczalne sposoby wzajemnego zachowania się jednostek

• na straży tych reguł państwo protekcyjne lub ochraniające

• umowa zawarta jednomyślnie !

• absolutnie każda jednostka musi wyrazić zgodę na regulację tych spraw

• umowa pokonstytucyjna:

• kreuje państwo produkcyjne sprowadza się do instytucji, za pomocą których dokonuje się kolektywnych wyborów (z parlamentem na czele)

• decyzje zapadają większością głosów, bo mają wtórny do umowy przedkonstytuc. charakter

• zasadnicza demitologizacja rządu

• w demokratycznym państwie wszyscy dążą do osiągnięcia własnych celów, korzyści

• na rynku politycznym popyt i podaż (politycy i biurokraci)

• efektywność ma charakter subiektywny i relatywny:

• zależy od indywidualnego, dobrowolnego wyboru jednostki

• jest uzależniona od konkretnej, zinstytucjonalizowanej struktury wymiany

• sprawiedliwość sprowadza się wyłącznie do jednomyślnego ustanowienia reguł wymiany

• filozofia polityczna Buchanana postuluje odejście od państwa przeciążonego biurokratycznymi zadaniami, poprzez wybór państwa o zasadniczo ograniczonych kompetencjach

• konieczne reforma, rewolucja konstytucyjna (krytycyzm wobec demokracji, nieufność wobec państwa i głębokie zaufanie do dobrowolnej wymiany w wolnej grze sił rynku)

3.7.2. DAVID GAUTHIER (1932- )

• próba obrony liberalizmu w oparciu o kontraktualistyczną konstrukcję moralności

• wyidealizowany wolny rynek charakteryzujący się niczym nie ograniczoną konkurencją, „sfera moralnie neutralna”

• każda jednostka może maksymalizować swe indywidualne korzyści w harmonii z takim samym działaniem pozostałych

• rezultatem stan optymalny wg Pareto (albo nie można już polepszyć sytuacji jednych bez pogorszenia sytuacji drugich, albo też można tego dokonać tylko za ich zgodą)

• na rzeczywiście istniejących rynkach - zewnętrzne uwarunkowania, czyniące bezpośrednie maksymalizowanie korzyści mniej niż optymalnym

• konieczna jest moralność, „moralność racjonalna” taka, którą zaakceptują w swoim postępowaniu racjonalne jednostki

• osiągniecie stanu optymalnego na rynku przez ograniczenie maksymalizacji indywidualnych korzyści

• dzięki temu jednostki unikną dylematu więźnia (maksymalizacja korzyści prowadzi wszystkie zainteresowane strony do pogorszenia ich sytuacji, podczas gdy zgoda na wybór wzajemnie korzystnej strategii współpracy zapewni im optymalne dla wszystkich rozwiązanie)

• konieczna zmiana koncepcji racjonalności na traktującą współpracę jako konieczną

• gdy współpraca nie ma miejsca, indywidualna maksymalizacja korzyści jest racjonalna

• gdy współpraca jest - należy ograniczać maksymalizację

• przystępując do porozumienia jednostki pragną odnieść korzyść odnosi się ją współdziałając z tymi, którzy będą przestrzegali porozumienia

• skoro istnieje duże prawdopodobieństwo rozszyfrowania tego, kto daje jaką rękojmię przestrzegania porozumienia oraz istnieje większość tych, którzy chcą go przestrzegać, racjonalnym jest przestrzegać porozumienia w każdej sprawie

• przestrzeganie porozumienia jest bezstronne

• zasada minimaksymalnego stosunkowego ustępstwa racjonalnym jest minimalizować wszelkie konieczne ustępstwa, jakie wynikają z procesu targowania się

• takich ustępstw dokonuje każda strona, gdyż wie, że nieracjonalnym byłoby ustępować więcej niż to konieczne

• rozwiązanie bezstronne dzieli korzyści płynące ze współpracy opartej na równych ustępstwach z maksymalnych roszczeń

• alternatywą porozumienie stronnicze, ale ryzyko niedotrzymania postanowień

• bezstronne porozumienia należy negocjować w warunkach bezstronności, a więc nieobecności oszustwa i przymusu

• w odwrotnym wypadku niestabilne stosunki społeczne (porozumienie między niewolnikami i panami)

• rezultatem nagradzanie oszustów i rzezimieszków korzyściami płynącymi z przystąpienia do porozumienia

• gdy nie ma takiego nagradzania - wykształcana u wszystkich skłonność do współpracy zwieńczenie przejścia od przedpaństwowego stanu natury do stanu moralności, właściwego dla państwa

• skrajne zredukowanie moralności do racjonalności w szeroko rozumianym targowaniu się

• strony porozumienia nie interesują się wzajemnie swoją kondycją społeczną, zawsze jednak dysponują pełną wiedzą dotyczącą własnej pozycji społecznej

• ci o silniejszej pozycji społecznej skorzystają bardziej

• jeśli strony zgadzają się na określone zasady wyboru, pozwala to traktować ich społeczeństwo jako sprawiedliwe

Konserwatyzm

• sprzeciw wobec nowożytnej myśli, która dąży do wykazania prymatu rozumu i woli człowieka wobec świata

• sprzeciw wobec radykalnych zmian tradycjonalizm

• szacunek dla obyczajów i tradycji nie celem obrony pozycji jakiejś klasy lub warstwy społecznej, ale wskutek uznania, że w kształtującej się ewolucyjnie kulturze wspólnoty odnaleźć można najważniejsze, sprawdzone, dlatego pewne i wiążące rozum ludzki, zasady ładu polityczno-prawnego, których niedoskonały człowiek nie jest w stanie odrzucić w akcie rewolucyjnym bez narażania się na niebezpieczeństwo utraty podstaw swojej egzystencji

• reakcjoniści (anarchiści) dane dot. rzeczywistości politycznej pochodzą z Objawienia

• inni konserwatyści o treści ładu polityczno-prawnego decydują też wzorce kształtowane przez ludzi; nie są one określane w ich świadomych decyzjach, lecz pochodzące z gromadzonej przez wieki mądrości praktycznej danej wspólnoty politycznej

1. Konserwatyzm Przed rokiem 1848

1.1. Wielka Brytania

1.1.1. EDMUND BURKE (1729-1797)

• zapoczątkował myśl konserwatywną pod koniec XVIII w.; Irlandczyk, wig

• wykorzystywał krytyczne wobec absolutyzmu monarszego koncepcje Johna Fortescue i Richarda Hookera

• wzorem Halifaxa zwracał uwagę na potrzebę poddania władzy kształtującym się spontanicznie regułom konstytucyjnym, które w podobnych okolicznościach mogą być różnie stosowane, jednak zawsze w imię przetrwania wspólnoty politycznej

• polemizował z torysem Henrym Saint John Bolingbrokiem, autorem idei „króla-patrioty”

• nawiązywał do tzw. szkockiego oświecenia:

• David Hume krytykował racjonalizm; normy prawa nie mogą być projektowane przez rozum - są wynikiem przyzwyczajenia, zbioru kształtujących się stopniowo reguł, zdobywających moc powoli dzięki temu, że wciąż na nowo doświadczamy, iż niewygodnie jest je przekraczać

• Adam Ferguson człowiek od zawsze pozostawał we wspólnotach, ewolucja społeczna była samoistna, dzięki niej narody tworzyły własne instytucje, „konstytucję wspólnotową”

• Adam Smith wolny rynek; człowiek nie jest bytem autonomicznym, łączy się z innymi więzią psychiczną opartą na życzliwości a nie związkiem prawnym, zawieranym świadomie i opieranym na prawach rozumu (Locke i Hobbes)

• przyzwyczajenie i uczucia naturalne kluczowymi pojęciami doktryny

• Burke bronił wolności Amerykanów i Hindusów, był za emancypacją katolików, niezależnością Irlandii, krytykował absolutyzm

• zwracał uwagę na rolę przeświadczeń człowieka powodującego się głównie naturalnymi uczuciami sympatii, naśladownictwa i ambicji

• krytykował idee suwerenności monarchy/ludu jako dogmatyczne, również dziedziczną monarchię, suwerenność ludu lub parlamentu zajmują miejsce zastrzeżone dla Boga i zagrażają starodawnemu ustrojowi władz - gwarancji prawa i wolności obywateli

• popierał ewolucyjnie kształtującą się konstytucję i zasady ponadczasowego rozumu - dopuszczał możliwość zmiany porządku dziedziczenia w stanie wyższej konieczności

• od reguł konstytucyjnych możliwe są okazjonalne odstępstwa, należy je jednak ograniczyć wyłącznie do części wadliwych - te zmiany należy przeprowadzać bez naruszenia całości obywatelskiego i politycznego systemu

• ustrój naśladuje naturę, z walką niezgodnych sił wiodącą do ustalenia harmonii; ustrój sprawdzony w czasie i zgodny z Opatrznością nie może być kwestionowany w imię praw człowieka ani dobra ogółu

• roztropność działa w imię stabilności ładu

• protest przeciwko prawu pojmowanemu jako zespół reguł narzuconych przez dowolnie działającego suwerena w imię obrony zasad objawionych i ustalonych w toku rozwoju wspólnoty

• objawienie oraz naturalne uczucia i preskrypcja („dawność” norm i instytucji) czynnikami określającymi w długim, złożonym procesie kształt ładu poszczególnych wspólnot

• konserwatysta nie zna uprawnień i wolności ujmowanej abstrakcyjnie, zna jedynie rzeczywiste prawa człowieka oparte na surowych obyczajach i rygorystycznej moralności

• naturalne nierówności wyznaczają krąg podmiotów upoważnionych do sprawowania władzy

• konieczna wolność ekonomiczna i swoboda konkurencji, obawa przed centralizacją i biurokratyzacją państwa, które kwestionowałoby naturalne nierówności, niezależność istniejących korporacji i innych ciał pośredniczących, zagrażając tym samym dobrobytowi wspólnoty

• społeczeństwo to organizm łączący pokolenia przeszłe, teraźniejsze i przyszłe a nie spółka handlowa zakładana dla błahego interesu i rozwiązywana na każde życzenie stron

• podkreślał znaczenie „naturalnej arystokracji”, nie utożsamianej z rodową, kierującej pozostałą częścią ludu

• obrona rządu mieszanego - w Izbie Gmin przedstawiciele partii, działający jednak dla dobra narodu a nie warstw przez siebie reprezentowanych

• obawiał się demokracji (doskonała demokracja to najbardziej bezwstydna rzecz na świecie), znoszącej odpowiedzialność z racji niemożności ukarania nieroztropnej większości społeczeństwa; obawiał się dyktatury wojskowej (której wprowadzenie mogło być konieczne w razie anarchii) i demokracji militarnej (kwestionującej nawet w armii tradycyjną pozycję władzy i czyniącą zmienną wolę większości racją wszelkicj decyzji)

• uwzględniał nierówności, uczucia i prawa, Objawienie i preskrypcję

• wrogo nastawiony do absolutyzmu i indywidualizmu, racjonalizmu i utylitaryzmu; nawiązywał do angielskich konstytucjonalistów poprzednich stuleci, podkreślając wagę rządu mieszanego i Kościoła, ale nie postulując powrotu do stanu minionego, ani nie krytykując industrializacji i gospodarki wolnokonkurencyjnej

1.1.2. Romantycy, traktarianie i Carlyle

• Samuel Taylor Coleridge (1772-1834) główny przedstawiciel angielskiego romantyzmu politycznego

• obawa przed wybuchem niezadowolenia społecznego w następstwie rewolucji przemysłowej; doprowadziła ona do załamania tradycyjnego ładu politycznego i pojawienia się skrajnych orientacji (demokratyczny jakobinizm)

• udział we władzy powinien pozostać przywilejem arystokracji, alternatywą są rządy głupców i nikczemników

• obawa przed stronniczością przywódców partii politycznych, które reprezentują interesy nikczemników a nie dbających o dobro wspólnoty

• wszystkie warstwy społeczne są elementami społeczeństwa organicznego i jako takie winny harmonijnie współdziałać dla dobra całości, nie roszcząc pretensji do przejmowania funkcji spełnianych przez inne warstwy klasa średnia, ignorująca religię i wprowadzająca „kult pieniądza” nie była przygotowana do rządzenia

• nie potępiał rewolucji przemysłowej ani swobody handlu, lecz zjawiska pośrednie, np. zniszczenie tradycyjnych ciał pośredniczących (cechów, gildii) ale i rodzin

• naród wspólnota stanowiąca jedność moralną, o ile jej członkowie wychowani są w tej samej kulturze, darzą szacunkiem łączące ich więzi i rozwijają własne dziedzictwo

• państwo ma równoważyć siły społeczne m.in. przez konstytucję, która daje przewagę w Izbie Lordów posiadaczom ziemskim, w Izbie Gmin - kupcom i rzemieślnikom

• Kościół i państwo, obecne i zorganizowane siły społeczeństwa politycznego, miały stanowić przeciwwagę dla sił potencjalnych (prasy i opinii publicznej), zmierzających do zniszczenia tradycyjnego ładu i ukształtowania wolnego od powinności, równego innym „nowego człowieka”

• traktarianie wrogowie wigowskiej propozycji zmniejszenia wpływu Kościoła na życie publiczne, jego rozdziału od państwa i tworzenia tzw. religii zdrowego rozumu

• John Keble (1792-1866) wyswobodzenie Kościoła spod władzy państwa przy zachowaniu jego „zadawnionego” związku z państwem

• Thomas Carlyle (1795-1881) świat emanacją Boskiego ducha, wielkie jednostki uzyskują władzę z uwagi na zdolność skuteczniejszej obrony interesów całości

• egoizm klas wyższych, panowanie materializmu i wizji mechanicystycznych, pojawienie się ustroju demokratycznego i tragiczne położenie proletariatu (Anglia w XIX w.) dowodami rozstroju życia organicznego i znamionami zbliżającej się rewolucji

• potrzeba wzmocnienia postaw altruistycznych z obawy przed rewolucją uzasadniała akceptację ustawodawstwa socjalnego, a zarazem negowała głoszone przez Burke'a idee leseferyczne i uderzała w jego ufność w naturalne uczucia klasy średniej; krytyka ustroju demokratycznego z kolei osłabiała zaufanie pokładane przez Burke'a w mechanizmach spontanicznie kształtującej się konstytucji

• Carlyle symbolem myśliciela gotowego przyznać niemal nieograniczone pełnomocnictwa wielkiemu mężowi stanu

1.2. Niemcy

1.2.1. Romantycy polityczni i Haller

• podstawowe idee konserwatywne zostały sformułowane przed wybuchem Wielkiej Rewolucji Francuskiej; argumenty przeciwko absolutyzmowi „oświeconych monarchów”; prąd „Sturm und Drang”

• Johann Goeze (1717-1786) i Ernst Brandes (1758-1810) - religia objawiona fundamentem moralności, odrzucenie deizmu, etyki niezależnej i religii naturalnej; zarzucanie myślicielom oświecenia nietolerancji, nihilizmu i fanatyzmu; krytyka postępujących procesów centralizacji i biurokratyzacji

• Justus Möser (1720-1794) - bronił tradycyjnej różnorodności państw niemieckich i niezależności żyjących w nich warstw społecznych obawiając się dominacji władcy (podobnie jak Coleridge)

• łącznie z Augustem Rehbergiem (1757-1836) uzasadniał konieczność wprowadzenia ustroju wzorowanego na brytyjskim; niezależność stanów gwarantowałaby przechowanie zasad niesionych przez ducha narodu (Volksgeist)

• Novalis (Friedrich von Hardenberg) - historia przypomina dzieło sztuki, jest organiczną całością; przeciwko niej zrywały się protestantyzm, absolutyzm i rewolucja francuska, zrywając ciągłość historii, bo rozbijając jedność chrześcijańskiego świata

• dawniej Europa była jednym krajem chrześcijańskim pod władztwem papieża, w którym trwał pokój w poszczególnych państwach i pomiędzy nimi

• wraz z jego upadkiem osunęły się podpory państw: szacunek i zaufanie; protestantyzm rozbił niepodzielny Kościół, zamknął go w granicach państw, niwecząc jednoczący wpływ polityczny religii i ustanawiając permanentne rządy rewolucyjne

• dawny i nowy świat w walce, której kres może położyć tylko czynnik zarazem ziemski i nadziemski - zjednoczony na nowo chrześcijański Kościół

• rozwój kultury powiązany z aktywnością państwa państwo kojarzone bardziej z rządem niż ze społeczeństwem; to państwo czyni jednostki nieograniczenie potężnymi i aktywnymi

• Friedrich Schlegel (1772-1801) rząd kieruje organiczną wspólnotą i prowadzi obywateli ku wspólnemu celowi i umacnianiu poczucia przynależności narodowej

• naród to organiczna jednia kultury, języka, zwyczajów, obyczajów i wzorców zachowań

• korporacyjne państwo-osoba o strukturze hierarchicznej, kontrolującej zachowania swych członków także w sferze ekonomicznej

• przyznanie ludowi suwerenności z konieczności wiedzie do dyktatury, tradycyjna monarchia antidotum na tę groźbę; władca jest jednak podległy Bogu nie jest więc arbitrem i nie może czynić wszystkiego dowolnie

• Bóg ingeruje w historię, legitymizując poszczególnych władców

• Adam Heinrich Müller (1779-1829) idea prawa nie może wcielić się w jakąś osobę, nawet w „monarchów oświeconych” - rząd mieszany sprzyja poszukiwaniu treści tej idei

• podział władz podstawą dobrego połączenia, umożliwia życiodajną równowagę z uwagi na reprezentatywność dla ustroju stanowego i możliwość eksponowania wszystkich ważnych racji

• idea prawa realizowana tylko przez ścieranie się przeciwstawnych racji: istniejącego prawa i woli władcy, Kościoła i państwa, interesów różnych stanów etc.

• państwo pojawiało się wraz z prawem, gdy człowiek po raz pierwszy zetknął się z drugim; nie istniał stan natury w ujęciu Locke'a

• błędne próby przekształcenia organicznej wspólnoty w mechanizm, nie uwzględniający napięć i różnic między ludźmi, równający i ujednolicający wszystkich niszczyły one organiczną więź

• wzorzec państwa to czasy feudalne, respektujące religię rzymską; jedność uwzględniająca sprzeczności i niezależność części składowych

• te zasady uosabiał nie interesowny władca polityczny, lecz sędzia rozstrzygający konflikty z uwzględnieniem okoliczności; nie stosował on prawa lecz określał jego treść (znając ogólną ideę prawa i sięgając do niej zmierzając do uzgodnienia sprzeczności na podstawie tego, co wspólne stronom sporu)

• sędziowie (uosobienie jedności prawa) a nie ustawodawcy i szlachta (jedność narodu-państwa) ani nie mieszczanie odgrywali główną rolę w organicznym państwie

• szlachta reprezentowała ducha narodu znajdowanego między właściwą mieszczanom prywatnością i właściwą duchownym - uniwersalnością

• warstwa średnia (w której nadzieje pokładali Burke i Hegel) nie mogła aspirować do odgrywania znaczącej roli w organicznej wspólnocie niemieckiej skoro traktowali własność inaczej niż nakazuje tradycja germańska (absolutyzowali własność, odnosząc się do rzymskiego jej pojęcia)

• duchowieństwo odgrywało rolę pośrednią między Bogiem i ludźmi, ale też wskazywało członkom innych stanów treść ich powinności; harmonizowało to, co swoiste i narodowe z tym, co ogólne i wieczne; współdziałało ze szlachtą w nadawaniu kształtu instytucjom państwa

• Johann Joseph von Görres (1776-1848) zabraniał władcy zachowań niemoralnych, nie tolerował rewolucji i zwracał się ku wiekom średnim; głosił organiczną koncepcję państwa korporacyjnego z podziałem na 3 naturalnie równoważące się stany (broniącą państwo szlachtę, nauczające duchowieństwo i zaopatrujące mieszczaństwo)

• za symbol państwa i prawa uznał nie sędziego (jak Müller), lecz politycznego władcę

• konstytucja miała określać zakres władzy monarchy, powołanie ciała złożonego z przedstawicieli stanowych, gwarancje wolności prasy oraz istnienie samorządów zawodowych i lokalnych jako czynników ograniczających proces centralizacji

• rząd miałby zakaz ingerencji w gospodarkę (inaczej niż u Müllera) zbliżenie do Burke'a

• Franz Xaver Benedikt von Baader (1765-1841) więzi społeczne opierają się na miłości wzajemnej ludzi, z podstawą miłości Boga; organiczne społeczeństwo (tworzone przez pokolenia przeszłe, teraźniejsze i przyszłe) nie jest następstwem umowy ale ciążenia jednostek ku Bogu, a poprzez Niego ku innym ludziom

• miłości do Boga nie było w społeczeństwach cywilnych (główną rolę pełni prawo) i politycznych (siła fizyczna) te społeczeństwa poddały się procesowi atomizacji i utraciły to, co najcenniejsze

• podstawowy warunek istnienia organizacji społecznej to więź władzy i poddanych

• prekursor niemieckiego ruchu chrześcijańsko-społecznego, stawał w obronie robotników, odrzucał wizję rewolucji uznając odpowiedzialność Kościoła za stan społeczeństwa

• nie postrzegał jednak Kościoła jako ciała zespolonego wokół papieża i głosił konieczność nieustającej jego reformy, wiodącej ku pojednaniu z innymi chrześcijańskimi wyznaniami

• jego strukturze monarchicznej przeciwstawiał strukturę synodalno-soborową o duchu demokratycznym (podobną do obecnej w Kościele prawosławnym)

• Karl Ludwig von Haller (1768-1854) Stwórca określiwszy treść zasady sprawiedliwości, nakazującej oddawać każdemu, co do niego należy, przydał ludziom zdolności, z których korzystając gromadzą dobra pozwalające im zaspokoić potrzeby, a tym samym uniezależniając się od innych i zdobywając „naturalną władzę”

• Bóg nie wszystkich obdarował w ten sam sposób odnosiło się to do każdej władzy: ojca wobec dzieci, bogacza wobec biedaków, przywódców wobec mas społeczeństwo jako wielość skomplikowanych relacji łączących różne kategorie władców i odpowiadających im poddanych

• państwo to nie wspólnota o jednakowych celach i jednym prawie ale doskonała jedność, istniejąca sama dla siebie i przez siebie; nie ogniskująca się jednak wokół pewnej idei ale wokół najbardziej zapobiegliwych

• zwierzchnikiem jednostka - monarchia wyżej ceniona przez Hallera; odrzucenie jednak teorii „boskich uprawnień królów”, władza nie łączy się też z niezbywalnymi uprawnieniami jednostki

• suweren opierał swoją zwierzchność na sile, jego działania posiadają „wewnętrzną legitymację”, nie mogą być osądzane wg kryteriów legalności

• podobnie jak inne jednostki, działa on jedynie w interesie własnym ale powinien honorować zasadę sprawiedliwości, nakazującą zaspakajanie ale nie mnożenie potrzeb

• preferowany typ monarchii patrymonialnej opartej na relacjach prywatno-prawnych, określających wzajemne powinności

• władca to prawodawca, sędzia, obrońca poddanych przed urzędnikami i agresją z zewnątrz

• państwo takie przypominało wspólnotę rodzinną; wsparcia państwu udzielał Kościół, przypominający władcy treść zasady sprawiedliwości zakazującej grabienia poddanych i nakazującej traktować podatki jako ich dobrowolny dar

• zwierzchnikiem grupa niezależnych - republika przypadek historycznie rzadszy, ale świadczący, że możliwy jest związek społeczny przypominający spółkę, tworzony przez równie niezależnych po to, by zyskać niezawisłość od innych związków

• doktryna Hallera odwoływała się głównie do średniowiecza; głoszona była jako prawdziwa nauka o państwie

• nie przywiązywał on wagi do ciał pośredniczących, uwzględniał jedynie uprawnienia: monarchy sprawującego władztwo nad księstwem i niezależnych jednostek, będących właścicielami samych siebie

1.2.2. Problem historycznej szkoły prawa i idealistów

• tzw. historyczna szkoła prawa pojawiła się w państwach niemieckich bezpośrednio po upadku Napoleona

• Friedrich Karl von Savigny (1779-1861) prawo towarzyszy człowiekowi od jego początków, posiadając charakter narodowy, podobnie jak mowa, obyczaje i instytucje polityczne, będąc funkcją tego samego narodu

• objawienie nie ma znaczenia, ważna świadomość narodu

• w toku rozwoju narodu wyodrębniło się prawo, będące częścią całości życia narodu (polityczny wymiar prawa), ale i stające się specjalną nauką prawników (techniczny wymiar prawa)

• szkoła ahistoryczna (m.in. Kant) przyznawała każdemu pokoleniu uprawnienie do wprowadzenia w prawie zmian wg nich użytecznych

• prawo nie pochodzi z czyjejś woli, która zawsze jest przypadkowa i nieistotna, ale wynika z najgłębszej istoty narodu i z jego historii, wytwarzane jest najpierw przez obyczaj i przekonania narodu, a potem przez jurysprudencję (), zawsze przez wewnętrzne, w ukryciu działające siły, a nie przez arbitralne akty ustawodawcy

• odrzucano tezę „romanistów”, jakoby w ciągu ostatnich wieków prawo rzymskie stało się niemieckim prawem zwyczajowym. Wg nich prawo germańskie miało własny charakter, który został skażony wskutek recepcji rozwiązań klasycznych (Georg Beseler, 1809-1885), utrudniających przenikanie norm dyktowanych przez „ducha narodu” w treść prawa, a nawet (jak u Georga Friedricha Puchty, 1798-1846) uzasadniających tezę, jakoby wola prawodawcy była jedyną instancją decydującą o treści prawa

• źródłem prawa duch autonomicznych korporacji terytorialnych i zawodowych powstających spontanicznie, aby mógł się ujawnić duch wspólnoty narodowej

• Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) dzieje są wypływającym z pojęcia (koniecznym tylko w swej wolności) rozwinięciem momentów rozumu i tym samym rozwojem samowiedzy ducha i jego wolności - wyłożeniem i urzeczywistnieniem ducha ogólnego

• Savigny i Müller podkreślali odmienność narodów i ich charakterów, państw i ich praw; u Hegla wszystko to stanowi elementy całości, uniwersalne zasady

• duch w procesie swego rozwoju ujawniał się w poszczególnych państwach, narodach i jednostkach, które - świadome tego rozwijania i tej rzeczywistości i pogrążone w służbie dla nich były nieświadomymi narzędziami i członami tego wewnętrznego dzieła (ducha), w którym postaci te zanikają

• duch ujawniał się bezpośrednio w obyczajach, pośrednio w wiedzy i działalności jednostki, znajdującej w duchu (jako swej istocie, celu i produktu działania) swoją substancjalną wolność

• państwo jest samo w sobie i dla siebie rozumne; substancjalna jednia woli niezmiennym celem, w którym wolność dochodziła do najwyższego prawa (cały Szlachta ); cel ten wymagał uznania, że najwyższym obowiązkiem jednostek jest być członkami państwa

• Hegel negował tezę liberałów, jakoby interes jednostek był celem, dla którego spełnienia powołują one państwo, które (jako duch obiektywny) warunkowało prawdę i etyczność każdej jednostki

• rozumność jednostki oparta na wspólnocie wolności obiektywnej, tzn. ogólnej substancjalnej woli rozumnej, i wolności subiektywnej, indywidualnej wiedzy i jej (tej jednostki), szukającej swych celów szczegółowych woli - a wobec tego, co do swej formy, na działaniu określającym się wg ogólnych (myślowych) praw i zasad

• Hegel nie uznawał za Savigny'm i Müllerem władcy jako sędziego, ani też tezy Hallera o państwie jako zespole więzi prywatno-prawnych

• nie sędziowie wyrażali państwo, lecz funkcjonariusze biurokratycznego stanu ogólnego, poświęcający się specjalnie służbie urzędowej

• jednostkowość osiąga pełny rozwój i uznanie prawa dla siebie dzięki identyfikacji interesu ogółu z własnym substancjalnym duchem

• więź narodowa to idea państwa

• negacja osobowego Boga

1.2.3. Konserwatyzm pruskich junkrów i Metternicha

• junkrzy przeciwko 2 tendencjom:

• próbie rozbudowy aktywności Korony

• demokratyczno-liberalnym konceptom, zgłaszanym przez przedstawicieli warstw średnich

• w obu przypadkach był to sprzeciw wobec prób kwestionowania partykularyzmów terytorialnych i równania społeczeństwa przez rząd kosztem tradycyjnych ciał pośredniczących, w tym Kościoła katolickiego i warstwy junkrów

• Friedrich von der Marwitz (1777-1837) reformy osłabiają fundamenty państwa, znosząc tradycyjną więź łączącą króla z arystokracją

• Victor Aime Huber (1800-1869) nakazuje nie Kościołowi, a władcom świeckim zająć stanowisko w „kwestii społecznej” i przeciwstawić się wpływowi liberałów na prawodawstwo pruskie celem obrony tradycyjnego ładu

• wzywał do zakładania stowarzyszeń robotniczych jako alternatywy dla propozycji socjalistycznych, przewidując że staną się one żywymi wspólnotami członków „stanu czwartego”, którzy za ich pośrednictwem włączeni zostaną w struktury państwa (nie będzie przeciwstawienia „interesów klasowych”)

• Friedrich von Gentz (1764-1832) i Klemens Wenzel Lothar von Metternich-Winneburg (1773-1859)

• dwaj myśliciele podejmujący problem stosunków międzynarodowych w trakcie i po zakończeniu wojen napoleońskich

• Gentz wzywał monarchów europejskich, by zawiązali przeciwko Napoleonowi I alians celem obrony zagrożonej kultury

• krytykował zasadę kumulacji władzy przez jeden organ, pozbawiony wsparcia tradycyjnych ciał pośredniczących, działający w imieniu anonimowego „ludu”

• każdy taki organ, nazywany zgromadzeniem, komitetem lub nawet cesarzem (??) uzurpując sobie władzę, opiera swe sądy na strachu, kwestionuje ustalającą się w długim okresie równowagę wewnętrzną państw, znosi niezależne ciała pośredniczące (arystokracja, Kościół), posługuje się nadmiernie rozbudowaną biurokracją i likwiduje wolność cywilną

• „polityczna roztropność” stawała się u niego roztropnością moralną; przywrócenie równowagi w państwach i między nimi było wyznaczone kalkulacją polityczną, wykluczającą irracjonalny nacjonalizm i mrzonki o uniwersalnym cesarstwie

• Metternich (podobnie, jak Gentz) uznał, że równowaga władz jest zasadą uniwersalną, jej przywrócenie w poszczególnych państwach, składających się na wielkie społeczeństwo europejskie, uwolni kontynent od zagrożeń i wstrząsów

• zasada suwerenności ludu z natury swej kwestionowała równowagę, skoro lud kierował się nie rozumem, lecz namiętnościami, a jego żądania zmierzały do zniesienia wszelkich norm, byle zaspokojone zostały jego (nieraz absurdalne) roszczenia

• zasada suwerenności i zasada tworzenia konstytucji przez ciała przedstawicielskie, a nawet uznanie w aktach oktrojowanych przez monarchów zwierzchnictwa legislatywy równałoby się rewolucji lub zgodzie na stan chaosu i walki

• Metternicha obarczano winą za centralistyczną, biurokratyczną i wiodącą do równania poddanych politykę Habsburgów; powoływał się on na obcą konserwatystom ideę państwa, w którym suwerenny monarcha zdolny był rozpoznać i zrealizować treść jedynej zasady politycznego ładu

1.3. Francja

• konserwatyści działający przed wybuchem rewolucji: Montaigne, janseniści (Bodin, Loyseau, Montesquieu i d'Argenson) oraz dwaj biskupi - Jacques Bénigne Bossuet (1627-1704) i François de Salignac de La Mothe-Fénelon (1651-1715)

• w okresie rewolucji, Dyrektoriatu, konsulatu i cesarstwa rozwinęła się opcja tradycjonalistyczna. Tworzyli ją arystokraci i księża, dotknięci następstwami przemian politycznych, będący za przywróceniem monarchii absolutnej, lecz nie wszechwładnej (de Bonald) lub za wprowadzeniem ustroju mieszanego (d'Antraigues), odwołujący się do tradycji augustyńskiej i zbliżający do stanowiska reakcyjnego (de Maistre) albo do tradycji tomistycznej (DuVoisin) i nawiązujący do Burke'a (Rivarol)

• Joseph de Maistre (1753-1821) przed rewolucją wieszczący nadejście wydarzeń powodowanych panującym w XVIII w. duchem zniszczenia, który wszystko pustoszy, podkopuje prawa, obyczaje i urządzenia, nienawidzi prawdy i wszelkiego autorytetu

• ludzie odrzucili zasady dane przez Boga, który w momencie powołania narodu do życia określił jego misję i naturalną konstytucję

• by skłonne do zła jednostki respektowały owe zasady, konieczna jest władza, zdolna nakłonić do przestrzegania zasad nie mało skutecznymi w sytuacji rewolucyjnej sposobami (perswazja, apele o miłowanie Boga i szacunek dla praw innych) lecz groźbą i przymusem fizycznym

• gdy nie ma takiej władzy, wspólnota nie może istnieć bez niej (a patrząc głębiej bez Boga) grupa ludzi pozostawałaby w stanie wojny, w którym liczy się tylko siła fizyczna i następuje potop zbrodni

• władza sprawowana przez odpowiedzialną osobę jest konieczna, by nakazać pokój

• Bóg był jej źródłem, ale to osobowy i odpowiedzialny suweren warunkował istnienie wspólnoty; także on poddany był prawu - nie temu jednak, które ustanawiałoby ciało przedstawicielskie, lecz temu, za którym stała wola Boga

• realizacja konstytucji boskiej to zadanie władcy, który winien pozostawać w łączności z Bogiem i Jego następcą na ziemi - papieżem

• Napoleon był uzurpatorem, negującym konstytucję i misję chrześcijańskiej Francji

• następcy św. Piotra mieli wspomagać namaszczonych za ich pośrednictwem królów

• jedynie oni, a nie arystokracja, ciała przedstawicielskie lub pospólstwo, dysponowali dostatecznym autorytetem by oceniać działania władców

• de Maistre kładł nacisk na tezę ultramontańską:

• papież nie był zwierzchnikiem króla ani nie narzucał Francji ładu wyprowadzonego z Biblii, miał jedynie oceniać działania chrześcijańskiego monarchy po ich dokonaniu i w razie występku

• jego rady jako autorytetu miały być uwzględniane przez monarchę, o ile pragnął on zachować chrześcijański charakter kraju i ustrzec poddaną mu wspólnotę od popadnięcia w „stan wojny”

• Louis Gabriel Ambroise de Bonald (1754-1840) opierał swą doktrynę na wyjątkowym i oczywistym fakcie, będącym koniecznym darem Boga nie była nim władza, lecz język-myśl, przez który przenika do człowieka nadprzyrodzone światło pierwotnego Objawienia

• wspólny język i tradycja to warunki konieczne dla trwania społeczeństwa: życie w jednolitym systemie politycznym i jednej religii przez wiele pokoleń powodowane jednolitymi wzorcami i ideami

• by wspólnota pokoleń trwała, konieczna jest władza chroniąca ład, kształtujący się w toku ewolucyjnego rozwoju; ona jest ośrodkiem wokół którego jednoczy się wspólnota, czynnikiem wspomagającym identyfikację jednostki z organicznym społeczeństwem i chroniącym hierarchię mającą źródło w różnicach zdolności ludzi

• władza i prawo pochodzą ostatecznie od Boga, trzecim elementem jednoczącym wspólnotę jest religia, której wymagania musi spełniać każda jednostka i każdy władca, wsłuchujący się w głos jedynego autorytetu pozostającego w bezpośrednim kontakcie z Bogiem - papieża

• Hugues Félicité de Lamennais (1782-1854) katolicki ksiądz, ultramontanin, później radykalny demokrata

• powszechna zgoda co do treści Objawienia jest zasadą pewności

• papież ostateczną instancją określającą treść tego, czego zgoda dotyczy

• zgodna wola źródłem wszelkiej władzy i ładu, lud suwerenem działającym nie w sytuacjach wyjątkowych, lecz stale

• po rewolucji lipcowej hasła odnowy Kościoła w duchu demokratycznym, wzywanie go do zerwania z państwem i zgody na liberalną zasadę rozdziału; powrót do ubogiego chrystianizmu i wejście w sojusz ze zwyciężającymi ludami

1.4. Hiszpania i państwa włoskie

• konserwatyści hiszpańscy i włoscy sięgali po inną tradycję niż de Maistre i de Bonald - odwoływali się raczej do tomizmu niż augustynizmu

• Jaime Luciano Balmes (1810-1848) hiszpański ksiądz; nakazywał uwzględnić Objawienie jako źródło uzupełniające dane rozumu ludzkiego

• rządzące rozsądkiem zasady były jedynym trwałym fundamentem jedności wspólnoty: gdy społeczeństwo je zapoznawało lub otwarcie im się sprzeciwiało ściągało na siebie despotyczną władzę

• władza świadoma treści zasad rozumu i Objawienia, wspomagana przez katolicki Kościół, miała prowadzić wspólnotę do właściwego celu, broniąc niezależności jednostek opartej na chrześcijańskim pojęciu godności

• sens chrześcijańskiego pojęcia godności człowieka uczynionego na obraz Boga-Osoby, miał szczególne znaczenie

• wiązał się z tezą o błędności grecko-rzymskiej myśli politycznej, która za kryterium godności przyjmowała użyteczność dla społeczeństwa, a nie podobieństwo do Boga i sprowadzała człowieka do pozycji elementu społeczeństwa-państwa

• liberałowie, demokraci i absolutyści usprawiedliwiają rozrost władzy, nie dostrzegając, że wszelki nadmiar i negacja zasad prowadzi do zniszczenia ładu i zwątpienia w godność człowieka

• wolność nie ograniczana przykazaniami rodzi niewolę grzechu, nie znająca granic swoboda działań władzy politycznej kwestionuje potrzebę jej istnienia, gdyż wszechmocna władza zapomina o konieczności realizacji celu wspólnoty i szacunku dla jednostki

• atak na liberalny konstytucjonalizm, który znał jedynie większości ilościowe a nie jakościowe, pochwała natomiast reform Piusa IX w Państwie Kościelnym, zmierzających do utrzymania silnej władzy przy jednoczesnym respektowaniu słusznej autonomii jednostki

• włoscy tradycjonaliści tomistyczni (Cesare Taparelli d'Azeglio, Monaldo Leopardi, ksiądz Antonio Rosmini-Serbati, dwaj jezuici - Luigi Taparelli d'Azeglio i Matteo Liberatore) mieli wielki wpływ na stanowisko Leona XIII; krytykowali idee oświecenia, rewolucję i Napoleona, polityczny radykalizm i absolutyzm, broniąc monarchii związanej z prawem Bożym i naturalnym

• akcentowali potrzebę odnowienia średniowiecznego ustroju korporacyjnego i małych chrześcijańskich ojczyzn

• we Włoszech linia podziału przebiegała nie tylko między wyznawcami tradycji tomistycznej (trwanie dawnego ładu, którego użyteczność potwierdził czas) i stronnikami monarchii konstytucyjnej

• rozciągała się ona też między zachowawcami, pragnącymi zachowania utrwalonego podziału państw włoskich, i tymi, którzy godzili się na postulat zawiązania przez nie mniej lub bardziej spójnej federacji, nie godząc się jednak z ostatecznie zrealizowaną ideą budowy scentralizowanego i unitarnego „narodowego państwa”, głoszoną przez liberałów

• inni skłonni byli się godzić na jednoczenie Włoch pod egidą papieża, dokonując „unarodowienia” głowy uniwersalnego Kościoła

• jeszcze inni optowali za federalizacją Włoch pod berłem królów Piemontu

• większość włoskich konserwatystów pozostała przy katolicyzmie, pojawili się jednak też głoszący za Hume'm i Hobbesem konserwatyzm świecki lub „bezreligijny”

1.5. Stany Zjednoczone

• społeczeństwo to nie posiadało własnych tradycji, było politycznie zależne od Wielkiej Brytanii; podjęło rewolucję w imię niepodległości, która w opinii Burke'a służyła obronie tradycyjnych wolności angielskich poddanych taki sens nadali rewolucji amerykańscy federaliści, John Adams (1735-1826) i Alexander Hamilton (1757-1804), Fisher Ames (1758-1808) i John Marshall (1755-1835)

• wzorem Burke'a odrzucali aprioryczne i egalitarne teorie radykałów, eksponując rolę instytucji i wolności potwierdzonych przez preskrypcję

• zgodnie przyjmowali tezę de Maistre'a, że człowiek jest istotą upadłą; nawet ją uskrajnili - jest egoistą

• władza nie była wiązana ze społecznymi skłonnościami człowieka, ale z boską ingerencją w rzeczywistość zepsutego człowieka

• nie mogąc odwołać się do „ośrodka”, jakim dla de Maistre'a był suwerenny król, federaliści zmuszeni byli przedstawiać rzeczywistość jako ciągłą walkę o władzę, toczoną przez elity ekonomiczne

• wg nich arystokracja rządzić będzie najlepiej, nie dla dobra własnego lecz wspólnego

• próba jej zniesienia, podjęta przez francuskich królów i rewolucjonistów, kończyła się klęską, której skutki spadały na całą wspólnotę skazanie na despotyzm

• despota pojawiał się zawsze, gdy wspólnota pozbawiała się swych naturalnych obrońców przed działaniami władców, którzy występując w imieniu ludu realizowali własne interesy

• lud winien być rządzony, by możliwe było okiełznanie egoizmu jednostek, by wspólnota jako taka mogła istnieć

• aby to osiągnąć rządzący państwem nie mogą pochodzić z periodycznych wyborów, przynajmniej prezydent powinien posiadać stałą, dożywotnią legitymację i cieszyć się szerokimi kompetencjami

• federaliści nie optowali za monarchią pragnęli jedynie, by rządy sprawowała elita; nie odrzucali zasady suwerenności ludu, lecz negowali demokrację, gdyż lud nie był dla nich zbiorem równych politycznych podmiotów, ale wspólnotą, w której wybrani przez Boga lub lepiej wyposażeni przez naturę winni kierować tymi słabszymi lub nie wybranymi

• podobnie, jak angielscy torysi krytykowali „partyjnictwo”, rodzące demagogię uprawianą dla spełnienia grupowych celów i wykreowania nowej elity oligarchicznej lub ustanowienia dyktatury wojskowej

• w republice miały rządzić zasady prawa, a nie ludzie

• federaliści żądali oddania władzy elicie zdolnej zapobiec dezintegracji państwa, zagrożonego przez tych, którzy w imię woli większości próbowali uzasadniać suwerenność stanów

• nie poszukując norm „naturalnej”, bo kształtującej się spontanicznie „konstytucji narodu”, ani nie mając „konstytucji” objawionej, uznali, że amerykańska ustawa zasadnicza jest zbiorem norm, który należy chronić

• rządy prawa odmiennie ujmowane po dwóch stronach Atlantyku

• podział władz sprawiał, że za suwerena musiał zostać uznany lud, a nie któraś z istniejących instytucji

• w następnych pokoleniach idee federalistów podejmowali John Quincy Adams (1767-1848), John Randolph of Roanoke (1773-1833), Daniel Webster (1782-1852) i John Caldwell Calhoun (1782-1850), krytycy amerykańskiej demokracji

• rzeczywistym powodem powstania państwa praktyczna konieczność istnienia podmiotu przymusu, zdolnego zapewnić ochronę przed agresywnością jednostek

• Adams tworzył podstawy polityki izolacjonistycznej (Monroe), usiłował bronić wiecznych i niezmiennych praw sprawiedliwości i moralności, głosił ideę republiki arystokratycznej

• Randolph podkreślał znaczenie własności i wolnej konkurencji, których miał bronić mocny rząd

• Webster równał demokrację z tyranią motłochu, opierając republikę na normach konstytucyjnych i nienaruszalnym prawie własności, uznając zarazem, że amerykańska unia nie jest zlepkiem stanów, ale jednością, ustanowioną wolą całego narodu

• Calhoun zasada rozproszenia władzy nie wystarczała; każda znacząca grupa winna była posiadać prawo weta w stosunku do woli aktualnej większości, by obronić swą niezależność

• „Reguła dodatkowa” nakazująca uwzględnianie wyników referendów stanowych, uznająca, że każdy stan może anulować decyzję federacji miała ona chronić republikę przed „demokratyczną wolą” zwykłej większości liczebnej

• obok sądowej kontroli konstytucyjności aktów władzy wykonawczej reguła ta miała stanowić gwarancję przechowania istniejącej różnorodności

• głosząc tę regułę, Calhoun stawał się „ojcem duchowym” przyszłych konfederatów, zrywając ze stanowiskiem federalistów

2. Lata 1848-1918

• wydarzenia Wiosny Ludów zadecydowały o zmianie w doktrynie konserwatywnej

• dwie główne kwestie:

• problem suwerenności, relacji między monarchą i ciałem przedstawicielskim, zakresu mocy wiążącej norm prawa objawionego i naturalnego

• konserwatyści godzili się z istnieniem ciał przedstawicielskich, ale stale podkreślali wagę norm moralnych

• akcentowali, że prawodawcy winni zmierzać do realizacji dobra wspólnego

• „kwestia robotnicza”

• konserwatyści proponowali rozwiązania korporacyjne

• nazwano socjalizm główną chorobą wieku (wcześniej był nią liberalizm) był to problem nr 1 dla konserwatystów II połowy XIX w.

2.1. Francja, Hiszpania i Włochy

• Francja stała się w tym okresie głównym terenem sporów konstytucyjnych

• podczas rozruchów żądania były radykalniejsze niż w trakcie wielkiej rewolucji

• ujrzawszy następstwa udziału we władzy liberałów i socjalistów, francuscy konserwatyści zmuszeni byli wybierać między systemem reprezentacyjnym i dyktaturą

• opinie podzielone:

• następcy liberałów optowali za systemem reprezentacyjnym, żądając zachowania wysokich cenzusów majątkowych, ale odrzucali zasadę reprezentacji stanowej

• rozwiązanie drugie bliższe konserwatystom nieufnie odnoszącym się do politycznych usiłowań nowych parlamentów, wyłanianych w wyborach o coraz niższych cenzusach

• Juan Donoso Cortés (1809-1853) drugie rozwiązanie

• wg niego niedoskonałych intelektualnie i moralnie ludzi są w stanie utrzymać w ryzach tylko 2 wędzidła: wewnętrzne (religia) i zewnętrzne (władza polityczna) sprzęgnięte ze sobą w sposób odwrotnie proporcjonalny

• osłabieniu wiary towarzyszy zanik szacunku dla prawdy, w następstwie czego społeczeństwo wpada pod władzę polityczną, następnie zaś rewolucyjnych katów; tylko katolicyzm, jako religia prawdy jest zdolny porządkować sumienia jednostek, a za ich pośrednictwem życie polityczne wspólnot

• religia jest źródłem rzeczywistego porządku, z niej bije porządek moralny i ład polityczny

• jedynie tam, gdzie przykazania Boże są ściśle wykonywane, gdzie książęta rządzą łagodnie, a ludy słuchają, łagodność i posłuszeństwo ożywiają miłością, to obopólne poddanie się rozporządzeniom Bożym wywiązuje się w pewien ład towarzyski, w pewną pomyślność zarazem osobistą i wspólną, które nazywa stanem wolności

• Kościół to „nieomylny organ prawd”, w które niepodobna wątpić bez narażania wspólnoty na rozstrój

• jedynie w Kościele pokładać można nadzieję na odrodzenie społeczeństw europejskich

• liberalizm i socjalizm dążą do zniszczenia kultury europejskiej, żądając zniesienia tradycyjnych instytucji; liberałowie głoszą hasła rewolucji politycznej, a socjaliści chcą rewolucji społecznej

• krytyka biurokratycznego scentralizowanego państwa XIX w. jego powstanie związane z upadkiem jedności religijnej i wystąpieniem protestantów

• w następstwie tych przemian monarchie z feudalnych zamieniły się w absolutne, roztaczając drobiazgową kontrolę zachowań obywateli

• barbarzyństwo ma przynieść chrześcijańskiej Europie Rosja, współdziałająca w poszczególnych krajach z tymi, którzy wyrzekłszy się prawdziwej wolności w imię jednostkowej autonomii i uprawnienia do błędu gotowi byli dokonać przewrotu

• w sytuacji nadzwyczajnej należy poprzeć dyktaturę i w ten sposób przywrócić szacunek dla zasad ładu chrześcijańskiego, stosując wszelkie środki, byle nie dopuścić do anarchii, nie tyle przeczącej wszelkiemu stanowi politycznemu, ile i człowieczeństwu

• sytuacją nadzwyczajną była ta, w której znajdowała się Francja po 1848 r. oraz Kościół zagrożony przez rewolucjonistów i cara

• pokładał nadzieje w papiestwie i Ludwiku Napoleonie, którego wzywał do obrony papieża i podjęcia ścisłej z nim współpracy w celu przywracania ładu w chrześcijańskiej Francji i we Włoszech

• prawo ludzkie nie istnieje i nie ma innego prawa tylko prawo boże; w Bogu jest prawo, ześrodkowanie wszystkich praw, w człowieku obowiązek ześrodkowania wszystkich obowiązków

• w II poł. XIX w. wzrosło znaczenie ruchów socjalistycznych; francuscy, hiszpańscy i włoscy konserwatyści uznali, że socjalizm został sprowadzony przez liberalizm, który niweczył tradycyjne więzi

• zasada numeryczności w miejsce stanowej reprezentacji politycznej

• atomizm polityczny, atomizm społeczny (nowy model wspólnoty, uwzględniający przemiany ale zachowujący też kluczowe elementy starego ładu)

• rozwiązanie widzieli w koncepcji korporacyjnej osłabienie indywidualizmu i ucieczka przed kolektywizmem

• we Francji „szkoła pokoju społecznego” Frédérica Le Playa (1806-1882)

• ład należy oprzeć na Dekalogu i religii dogmatycznej, władzy ojcowskiej i publicznej, własności i pracy

• zwracając szczególną uwagę na stabilność rodziny, która miała strzec tradycyjnych zasad moralnych akcentował on zależność prawa od obyczajów wspólnoty

• apelował do przedsiębiorców, by roztoczyli opiekę nad pracownikami najemnymi

• wbrew reszcie konserwatystów wymagał od właścicieli fabryk, by traktowali siebie jako zarządców dobra będącego własnością wszystkich zatrudnionych

• René La Tour du Pin Chambly de La Charce (1834-1924) „korporacjonizm mechaniczny”

• bronił własności prywatnej, uznając ją za warunek utrzymania ciągłości życia społecznego i rodzinnego

• wymagał ograniczenia funkcji państwa, które powiększało pole swej aktywności i stawało się jedyną instytucją zdolną chronić robotników

• przymusowe korporacje miały zabezpieczyć robotników przed wyzyskiem i nędzą, ale i przejąć liczne funkcje państwa

• aby rozwiązać „kwestię robotniczą” nie wystarczały akty miłosierdzia chrześcijańskiego, ale nie godził się na zrealizowaną w Niemczech Bismarcka monopolizację opieki społecznej przez państwo

• we Włoszech katoliccy konserwatyści powoływali się na encykliki papieża Piusa IX, zwłaszcza encyklikę „Quanta cura”, wskazując sposoby rozwiązywania konfliktów społecznych

• Giovanni Battista Paganuzzi, Giuseppe Toniolo (przygotowywali główne encykliki Leona XIII) i Filippo Meda trzej główni przedstawiciele konserwatyzmu katolickiego

• chrześcijańską demokrację identyfikowali oni nie z mechanizmem władzy, ale z porządkiem społecznym respektującym prawo naturalne

• była to wizja moralna, a nie polityczna

• miała zapobiec konsekwencjom atomizacji społeczeństwa, za którą winę ponoszą liberałowie

• bronili państwa i uzasadniali potrzebę istnienia władzy

• ich spadkobiercy krytykowali Mussoliniego lub wprost odmawiali udziału w życiu politycznym, zdominowanym przez faszystów

• we Włoszech znajdujemy też wśród konserwatystów członków „nowej prawicy”, nacjonalistów, nawet ekspansjonistów, wyzwolonych z kontekstu zasad etycznych

• inni głosili, że siła jest jedyną racją w polityce, religia i etyka nie mają znaczenia; wybitna jednostka, wymagająca bezwzględnego posłuszeństwa, dać może nadzieję na zwiększenie mocy własnego narodu

• w Hiszpanii Juan Vázquez de Mella (1853-1928) uwzględniał nauczanie Leona XIII; wbrew liberałom twierdził, że prawdziwy postęp musi uwzględniać doświadczenia przeszłości

• demokracja rzeczywista może zostać zbudowana jedynie w państwie o ustroju korporacyjno-federacyjnym

• indywidualizmowi przeciwstawiał koncepcję zjednoczonej wspólnoty narodowej, wolnej od sporów ideologicznych, regionalnych i klasowych

• gwarantować to miały 3 czynniki: katolicyzm, monarchizm i tradycjonalizm

• król miał pełnić rolę komplementarną, bronić zewnętrznej jedności, współdziałając ze Zgromadzeniem Notabli i Kortezami

• w tym „ustroju mieszanym” miały być reprezentowane nie jednostki a stany

• w izbie wyższej dziedziczni parowie, w izbie niższej deputowani wyłaniani w systemie kurialnym, reprezentujących 6 naturalnych elementów wspólnoty (ziemianie, duchowieństwo, arystokracja, przemysłowcy, wojsko i inteligencja)

• dostrzegał zagrożenie związane z postępującym procesem centralizacji

• proponował szersze kompetencje dla regionów

• zwracał uwagę na groźbę absolutyzmu (negującego prawdziwy monarchizm), egoistycznej oligarchii feudalnej i kapitalistycznej oraz liberalizmu

• myśliciele francuscy, związani z tradycją de Maistre'a Auguste Comte, Emile Durkheim, Leon Duguit i Paul Claudel

• klasyfikowani jako zachowawcy

• oprócz nich istniała tzw. Akcja Francuska Charles Maurras (1868-1952) i Marice Barrés (1862-1923)

• łączyli tradycjonalizm z nacjonalizmem

• akcentowali potrzebę zakorzenienia każdej jednostki we wspólnocie, tej zaś w jej przeszłości

• głosili przedkładanie dobra wspólnoty nad interesem indywidualnym

• wzywali do kultywowania tradycji, chronionej i respektowanej przez autorytarną władzę

• przedstawiciele Akcji byli świadomi klęski poniesionej przez Francję w wojnie 1870 r.

• kult tradycji, „ziemi i zmarłych”, którym Francja zawdzięczała swą wielkość, obejmował całą przeszłość, w tym dziedzictwo kolejnych rewolucji (Barrés)

• obaj uznali siłę za istotę polityki, akcentowali militaryzm i konieczność zaprowadzenia rządów autorytarnych, krytykowali centralizację, biurokratyzm i „partyjnictwo” republiki francuskiej, liberalizm i demokrację

• postulowali rozbudowę samorządów lokalnych i korporacyjnych

• jedynie Barrés uniknął niebezpieczeństw grożących „integralnemu nacjonaliście”, nie uwzględniając roli mas w polityce

• Charles Maurras zwracał się do mas o legitymizację dla władzy i usprawiedliwienie celów prowadzonej polityki, zbliżając się tym samym do opcji faszystowskiej

• biskupi francuscy zarzucili mu pogańską wizję państwa, hołdowanie nacjonalizmom i negację nadnaturalnego charakteru Kościoła, uznanego za narzędzie polityczne

• inni krytykowali akceptację etatyzmu i interwencjonizmu, negację niezależnych ciał pośredniczących i własności prywatnej, zgodę na wszelkie środki wiodące do spełnienia celów politycznych i przyjmowanie orientacji socjalistycznej

• przypadek myślicieli Akcji ilustruje następstwa identyfikacji społeczeństwa z narodem, autorytetu z władzą, uznania sytuacji wyjątkowej za zasadę prawa

• we Francji, Hiszpanii i we Włoszech, gdzie większość stanowili katolicy, konserwatyści dzielili się na dwie grupy:

• jedni preferowali tradycje, które kładły akcent na czynnik siły, a nie wiążących zasad, uzasadniając autorytaryzm lub tendencje totalitarne

• inni godzą się na system reprezentacyjny, dowodząc konieczności zachowania monarchii; najczęściej głoszą oni postulat powrotu do systemu korporacyjnego znanego w średniowieczu, który miał zapobiec procesowi atomizacji wspólnot i zapewnić niezależność wspólnot mniejszych od woli biurokratycznego i scentralizowanego państwa

2.2. Wielka Brytania

• konserwatyści brytyjscy nie podejmowali kwestii rządu reprezentacyjnego, ale sięgając do tradycji torysowskiej i do ustaleń Burke'a i Coleridge'a analizowali skutki dominacji wigów, akcentując problemy związane z dominacją „oligarchii pieniądza” i następstwami uznania zasady użyteczności za jedyne kryterium wartościowania działań ludzkich

• Benjamin Disraeli (1804-1881) zjawiska te niszczyły charakter narodowy Brytyjczyków, prowadziły do anarchii

• zarzucał kolejnym generacjom wigów świadome wzmacnianie tych niebezpieczeństw: grabież dóbr kościelnych w XVI w., zabójstwo Karola I, chwalebna rewolucja, wolna konkurencja zwiększały przewagę oligarchów wigowskich, osłabiały tradycyjną pozycję króla i arystokracji

• Disraeli, nazywany „ojcem demokracji torysowskiej”, mówił o równowadze warstw społecznych, która została zakłócona w następstwie reformy 1832 r. na korzyść „klasy średniej”

• głosił konieczność przywrócenia królowi roli głowy i opiekuna ludu, współdziałającego nie z wigowską oligarchią, ale z arystokracją naturalną, z właścicielami ziemskimi

• takiemu królowi-patriocie i takiej arystokracji z łatwością miał się podporządkować lud, instynktownie szanujący hierarchię

• współpracę króla, arystokracji i ludu miał wzmacniać państwowy Kościół anglikański

• Kościół miał ponadto wspomagać władzę w procesie jej samoograniczenia, promując samorządność, decydującą o istocie konstytucji angielskiej

• samorządy zawodowe i terytorialne oraz korporacje miały pełnić rolę ciał pośredniczących

• odrzucenie koncepcji suwerenności głoszonej przez liberała Johna Austina, opartej na założeniach utylitarnych

• Disraeli uwzględniał zasady moralne wiążące prawodawcę działającego zgodnie z regułą praktycznej użyteczności dla wspólnoty, ale respektującego wzorce postępowania wypracowane przez minione pokolenia (przedsięwzięcia polityczne w imię jedności narodu a nie naturalnych uczuć jednostek)

• godził się w pewnym zakresie na interwencję państwa (wykroczenie poza tradycję konserwatywną w obszarze gospodarczym), na zwiększenie liczby wyborców (zakres konstytucyjny) i imperializm (zakres relacji międzynarodowych)

• imperialistyczne nastawienie kontynuował Joseph Chamberlain (1836-1914), Henry Cavendish-Bentinck (1863-1931) i Winston Churchill

• Robert Arthur Talbot Gascoyne-Cecil, Markiz Salisbury (1830-1903) jego poglądy odzwierciedlały przemiany, jakie dokonały się na angielskiej scenie politycznej

• torysi partią ekonomicznego interesu

• z krytyka ideałów „burżuazyjnych” konserwatysta zmieniał się w obrońcę własności jako takiej, coraz wyraźniej akcentując istnienie uprawnień jednostki (stanowisko liberałów)

• uprawnienia wszelkiego rodzaju właścicieli, którym zagraża rząd i radykałowie-kolektywiści

• konflikt między klasami nie jest już chwilowy i możliwy do usunięcia - to trwały element rzeczywistości

• istnieje możliwość obumarcia organizmu (wspólnoty) dzięki motywom kierującym jednostkami i grupami

• źródłami zachowań politycznych nie moralne zasady, a jedynie doświadczenia płynące z rozwiązań stosowanych w stanach analogicznych miały decydować o treści preferowanego zachowania

• krytyka istniejącego systemu przedstawicielskiego, w którym nie interesy, ale większość złożona z ubogich i politycznie niedoświadczonych jednostek narzucała wolę właścicielom

• apel o uwzględnienie interesów właścicielskich w systemie politycznym tych, którzy w procesie naturalnej selekcji okazali się najbardziej przydatni

• James Fitzjames Stephen (1829-1894) konstytucja powstaje w procesie kontrolowanym przez człowieka

• władza ma aktywnie działać, by umożliwić jednostkom osiąganie możliwie wielkiego szczęścia, chronić ich niezależność i przeciwdziałać próbom równania społeczeństwa

• krytyka wigowskiego utylitaryzmu jego konsekwencje społeczne (indywidualizm nad ideą „jednego narodu”); krytyka społecznego utylitaryzmu

• elita społeczna kojarzona nie z królem, arystokracją rodową lub roztropną arystokracją naturalną, ale z kierującymi się zasadą użyteczności, nie różnicowanymi już właścicielami, zainteresowanymi obroną tradycyjnych wolności przed tyranią nieposiadającej większości

• Henry Sumner Maine (1822-1888) krytykował ideę równości politycznej, która wiedzie do zniszczenia wolności

• wymaga ona (ta idea) realizacji dalej idącej zasady równości ekonomicznej

• idea ta sprzeciwia się temu, co trwałe i dlatego dobre - w swych najdalszych konsekwencjach jest antycywilizacyjna

• zachowanie w niezmienionym kształcie ładu konstytucyjnego warunkiem wolności jednostek

• Frederic William Maitland (1850-1906) rozwijał koncepcję niezależnych ciał korporacyjnych

• prawo odgrywa główną rolę, wyznaczając granice swobody prawodawczej

• ma ono gwarantować nie tyle niezależność jednostek, ile niezależność uprawnień korporacyjnych nawet niewielkich wspólnot

• kolejni myśliciele refleksje o podstawach kulturowych rzeczywistości (a nie prawnych elementach)

• William H. Mallock (1849-1923) potrzeba odbudowy duchowych fundamentów życia publicznego w coraz bardziej laickich demokracjach współczesnych

• John Henry Newman (1801-1890) podkreślał rolę religii dogmatycznej i znaczenie dla ludzkiej konstytucji grzechu pierworodnego, podobnie jak Gilbert Keith Chesterton (1874-1936)

• John Ruskin (1819-1900) krytyk „demokratycznej plutokracji”; wzywał do zachowania hierarchii społecznej; społeczeństwo żywym organizmem łączącym zależne od siebie warstwy

• wzywał państwo do interwencji w sferę gospodarczą i wzięcia w opiekę warstw uciskanych przez chciwych burżuazyjnych plutokratów <hahaha>

• Matthew Arnold (1822-1888) kultura klasyczna przeciwstawiona anarchii wielbionej przez plutokratycznych filistrów

• zachowanie hierarchii społecznej arystokracja gwarantuje istnienie tradycyjnych wolności, kojarzonych z niezależnością a nie nieograniczonym wyborem

• Thomas Ernest Hulme (1883-1917) źródła błędnych idei współczesnych w romantyzmie

• Michael Sadler (1780-1835) i Richard Oastler (1789-1861) konserwatywni radykałowie

• paternalistyczne programy pomocy ubogim; konieczność zachowania hierarchii we wspólnocie nie w pełni zatomizowanej; eksponowanie wagi powinności związanych z rolą pełnioną w społeczeństwie

• dwa główne nurty w konserwatyzmie schyłku XIX w.:

• uwzględniający „zmysł nowoczesności” Salisbury i Stephen odrzucał różnicowanie rodzajów własności, wiązał się z właścicielami dóbr ruchomych; zbliżał się do stanowiska klasycznych liberałów

• przywołujący tradycje mediewalne Disraeli, Newman, Arnold i Maine przeciwko indywidualizmowi, przeciwko władzy „arystokratów pieniądza”; akcent na organiczną wizję społeczeństwa, wagę zasad a nie władzy, funkcje niezależnego Kościoła i religii, wreszcie rolę ciał pośredniczących

2.3. Kraje niemieckojęzyczne

• konserwatystów kontynentalnych dzieliły bardziej motywy etyczne i estetyczne niż ekonomiczne

• Jacob Christopher Burckhardt (1818-1897) - Szwajcar przypisywał znaczenie tym okresom dziejów Europy, które uzasadniały twórcze możliwości człowieka

• sprzeciwiał się radykałom, „historycznym optymistom” (negowali wartość przeszłości i teraźniejszości), krytykował też „romantycznych pesymistów” (nie ma przyszłości)

• twórczość wymaga uwzględniania przeszłości dla budowy przyszłości, nie dopuszcza moralizowania i nie uwzględnia niezmiennych i trwałych zasad

• historii nie można oceniać z punktu widzenia absolutnych zasad - podobnie jest z instytucjami czy wybitnymi jednostkami

• twórczość kulturalna stanowi o wielkości każdego społeczeństwa; zawsze nawiązuje do przeszłości i może się w pełni rozwinąć jedynie w państwach nie negujących autonomii i nie wykorzystujących kultury dla celów politycznych

• we współczesnych demokracjach niezależność kultury i więź z przeszłością są zagrożone

• w masowych społeczeństwach demokratycznych własność, religia, wykształcenie i tradycje tracą znaczenie, toteż postępuje w nich proces barbaryzacji kultury, umożliwiający triumf przeciętności

• demokracja sięgająca anarchii sprowadza anomię i atomizm społeczny, dyktatura wojskowa (mająca zatrzymać anarchię) jest drugim zagrożeniem współczesnej kultury

• oba zwracały się przeciwko swobodzie twórczej

• współpracował z nim Friedrich Nietzsche

• obaj wpisują się w tzw. „konserwatywny anarchizm”

• Otto von Gierke (1841-1921) o ile Rzymianie podporządkowywali jednostkę prawu identyfikowanemu z wolą suwerennego władcy, Germanie wiązali wolę władcy racjami moralnymi, które określała ponadindywidualna idea wspólnoty

• prawo starogermańskie znało wielką liczbę zróżnicowanych wspólnot, z których każda posiadała własny, autonomiczny porządek prawny, opisujący zależności między nią i jej członkami

• wspólnotowymi „osobami prawnymi” były korporacje, wśród nich również państwo, o ile pozostawało ono wspólnotą polityczną (a nie tylko opartą na bezwzględnym posłuszeństwie)

• połączenie tworzyło państwo konstytucyjne, łączące społeczeństwo z rządem

• krytyka teorii indywidualistycznych, negujących istnienie niezależnych od woli członków państwa i niepaństwowych korporacji (np. Kościołów)

• uniemożliwiają one zrozumienie duchowej jedności człowieka, należącego do szeregu (także niedobrowolnych) korporacji

• istnienie korporacji konieczne dla zachowania tożsamości wspólnotowej i jednostkowej

• normy zwyczajowe autonomicznych wspólnot winny być przez państwo zatwierdzane, nigdy zaś negowane lub kreowane, by zachować pluralizm wspólnot i zachowań jednostek nie poddając ich ani projektom indywidualistów i „państwowych socjalistów” (Bismarck), ani „demokratycznemu dyktatowi” (konstytucja Republiki Weimarskiej)

• próby ustalenia równowagi między doświadczeniem, decydującym o kryteriach użyteczności, i niekwestionowalnymi zasadami

• spór między obrońcami zasad i „faktów spełnionych”, między zwolennikami tego, co prawe i tego, co możliwe

• Ernst Ludwig von Gerlach ≠ Bismarck

• Otto von Bismarck nacjonalistą, zwolennikiem polityki „faktów spełnionych”

• zachowawcy katoliccy August i Peter Reicherspergerowie (związani z partią Centrum) oraz Karl von Vogelsang (1818-1890)

• decentralizacja państwa, zachowanie jego tradycyjnego zróżnicowania, oparcie jego ustroju na korporacjach zawodowo-stanowych; aktywność rządu lekarstwem na „kwestię społeczną”

• prawo naturalne podstawowym kryterium oceny poczynań władcy

• naród nie jest „dobrem samym w sobie”, a jedynie elementem szerszej struktury poddanej rządom Boga i jako taki nie mógł być absolutyzowany ani nie mógł stać się ośrodkiem politycznego myślenia i działań

• wyższość zasad mających Boską lub naturalną proweniencję wobec celów głowy państwa lub narodu to główny argument konserwatystów formułowany w sporze z statystami i nacjonalistami

2.4. Stany Zjednoczone

• dwie debaty amerykańskich konserwatystów:

• pierwsza związana z kwestią abolicjonizmu, dotykała warstwy politycznej konserwatyzmu, zwłaszcza wizji wspólnoty politycznej

• druga toczyła się wokół fundamentów kultury amerykańskiej

• pierwsza debata związana z „rewolucją demokratyczną” za prezydentury Andrew Jacksona („zwierzchność woli ludu”); J.Q. Adams i Calhoun jego przeciwnikami, zdając sobie sprawę z niebezpieczeństw, jakie dla wolności rodzi dyktat numerycznej większości

• James Russell Lowell (1819-1891), Edwin Lawrence Godkin (1831-1902) oraz William Graham Sumner (1840-1910)

• zwalczali ustawodawstwo socjalne i związki zawodowe, ale też krytykowali nowobogackich mieszczan, promujących „kulturę masową” i zadowalających się tanią powszechną oświatą; bronili tradycyjnych instytucji republikańskich wbrew woli większości

• rząd demagogów i głupców musi zostać ograniczony do wyraźnie zdefiniowanej sfery

• w sferze wolnej od arbitralnej ingerencji rządu jednostka winna uwzględniać ustalone, tradycyjne wzorce

• Henry i Brooks Adamsowie (pod wpływem powyższych) godzili się przyznać rządowi funkcje pozytywne, budując w ten sposób pomost między optymistami i pesymistą Sumnerem (który z kolei wprowadzając do „leseferystycznego konserwatyzmu” wątki darwinizmu społecznego naśladując Spencera i Cobdena, zwolenników liberalizmu manchesterskiego, zwalniającego od wszelkich powinności)

• zarzucenie organicznej wspólnoty na rzecz atomizmu

• co najmniej od czasów Sumnera datuje się podział amerykańskiego konserwatyzmu na dwa główne nurty, których treść wyznacza stosunek do wolnej konkurencji:

• pierwszy, powracający do opcji Sumnera, zyska nowe odmiany po II wojnie światowej

• drugi wiódł będzie ku „konserwatyzmowi społecznemu”

• wrodzy indywidualizmowi, wiążący się ze szczególnymi ciałami pośredniczącymi (związki zawodowe nie tyle strzegące honoru zawodu, ile interesów członków)

• druga debata dotycząca wizji człowieka

• James Fenimore Cooper (1789-1851), Nathaniel Hawthorne (1804-1864) i Herman Melville (1819-1891) krytykowali ideę, zgodnie z którą niewidzialna ręka rynku należycie porządkuje relacje między członkami społeczeństwa

• humanitaryzm, tolerancja, neutralizm i prymitywny naturalizm, decydujące o treści „filozofii demokratycznej” przedmiotem krytyki przez „nowy humanizm”

• Irving Babbitt (1865-1933) i Paul Elmer More (1864-1930) ponowne wprowadzenie zapoznanych zasad przywróci dyscyplinę w społeczeństwie demokratycznym

• należy uznać reguły, których sprawdzona i znana treść miała walor bardziej wzniosły i człowiekowi bliski niż „naturalistyczno-materialistyczne” wartości „filozofii demokratycznej”

• źródła upadku kultury w literaturze romantycznej i w Rousseau

• radykalizm i rządy demokratycznej „większości numerycznej” zagrażają obywatelskim wolnościom i stabilności ładu prawnego

• porządek ducha upadł w amerykańskim społeczeństwie za sprawą twórców i polityków, promujących wzorce naturalistyczne

• podstawowym hasłem „nowych humanistów” przywrócenie duchowej wspólnoty

• popierali demokrację bezpośrednia

• nie wymagali formułowania jednej religii dogmatycznej, nie redukowali też problemu do wymiaru instytucjonalnego

• przywrócenie tradycyjnych cnót i zapoznanych zasad i zreformowanie systemu edukacyjnego (winien być nastawiony na rozwój obywatela świadomego ciążących na nim powinności)

• te powinności mają wzmacniać wewnętrzne hamulce etyczne

• powszechna świadomość istnienia zobowiązań natury politycznej i etycznej umożliwić miała odbudowę zrębów prawdziwego humanizmu

• jedynie jego ustanowienie mogło wyprzeć naturalistyczne tendencje „humanitarne” oraz przydać właściwą podstawę sprawiedliwej polityce, dążącej do zbudowania ładu rzeczywistego (jego warunkiem równowaga duchowa, konieczna także w stosunkach politycznych

3. Okres międzywojenny

3.1 USA i GB

Tu konserwatyści(pozostający pod wpływem „ nowych humanistów”) kontynuowali debatę nad kulturowymi podstawami współczesnych społeczeństw.

George Santayana i Thomas Stearns Eliot, krytykując tradycje indywidualistyczne i subiektywistyczne, wzywali do odnowienia dziedzictwa kultury europejskiej, podporządkowania uczucia myśli, by ponownie umożliwić normatywny kontekst ludzkiej wolności.

Jedynie „poczucie moralne” oparte na „ortodoksyjnej wrażliwości” wraz z dogmatyczną, zinstytucjonalizowaną religią, umożliwia wg Eliota nawiązanie więzi społecznych.

• współczesne demokracje straciły wg niego z pola widzenia cele kultury chrześcijańskiej, tradycje społeczeństw ukształtowanych w tej kulturze. A przecież kultura jednostek i grup nie może być izolowana z kontekstu kultury wspólnoty

• protestował on przeciw egalitarnym systemom edukacyjnym, kształtujących zachwiania wedle preferencji nielicznych, ale dominujących w życiu politycznym sentymentalnych heretyków, narzucających -niczym autorytety-obce wzorce tradycyjnej kulturze

• utrzymanie równowagi pomiędzy ciągłością a konieczną zmianą wymagała przywrócenia ładu chrześcijańskiego, chroniącego przed niebezpieczeństwem demokracji-wolnej od zasad moralnych, której wzorce niczym nie różnią się od tych preferowanych w społ. faszystów i komunistów.

• podejmuje próbę odnowienia tradycyjnej postawy ładu( w religii dogmatycznej); inaczej jednak niż Babbitt twierdzi, ze człowiek nie jest w stanie sam całkowicie okiełznać namiętności. Normy wiążące człowieka muszą posiadać naturalne źródło- skoro jest grzech pierworodny.

Tak jak pisał Santayana, etyka autonomiczna właściwa liberałom, powoduje, że przekształcają się oni w kolektywistów; by realizować zasadę utylitaryzmu poddają kontroli wszystkie zachowania ludzkie, zamiast bronić wolności i niezależności jednostki.

Dla Eliota anglosascy liberałowie zmierzają do tego samego celu, co faszyści i komuniści- ku zatracie poczucia różnorodności, kwestionowaniu norm obiektywnych, zniszczeniu tradycyjnych struktur pośredniczących i instytucji politycznych decydujących o stabilności wspólnot. Zjawiska te krytykowali też myśliciele nawiązujący do „agrarystów amerykańskiego południa” - np. J.C.Ransom.

O ile w USA wzrastała coraz wyraźniejsza opozycja wobec polityk państwa opiekuńczego o tyle w GB konserwatyści godzili się na „trzecią drogę” między kolektywizmem a leseferyzmem. Zwrot wiąże się z postacią Herolda Macmillana- bronił naturalnych nierówności jako dobrodziejstwa dla bogaczy i biedaków zarazem- akcentując jednak moralne powinności 1 wobec 2.( Korespondowało to ze stanowiskiem Disraeliego- tu idee „torysowskiego socjalizmu” i „jedynego narodu”).

Macmillan tworzy konserwatywną wizję państwa opiekuńczego- opieka nad ubogimi winna być wsparta pozytywnymi działaniami państwa. Ta aktywność państwa nie godziła jednak we własność prywatną, co umożliwiło konserwatystom lat 60. zerwanie z polityką „trzeciej drogi” i podjęcie zarzuconego w niej wątku leseferystycznego.

3.2 Niemcy

Podejmowano tu refleksje w 2 głównych obszarach:

• jedni wierni byli rodzinnej tradycji zachowawczej

• drudzy widzieli konieczność wprowadzenia elementów myśli socjalistycznej do doktryny konserwatywnej.

„Grono starszych” grupowało myślicieli takich jak: Max Weber, Friedrich Meinecke, Ernst Troeltsch, Thomas Mann, Watlher Rathenau.

Usiłowali oni godzić dojrzały konserwatyzm z nowoczesnym socjalizmem, bo zmierzającym do wyjaskrawienia prymatu dobra wspólnego nad interesem jednostek.

Krytykowali „oficjalny konserwatyzm” epoki Bismarcka, uznając monarchie Hohenzollernów przekonywali o potrzebie jej liberalizacji, konieczności tworzenia na wzór angielski spójni między władcą a niższymi klasami społeczeństwa niejako mimo klas średnich. Chcieli ustroju zapewniającego centralną pozycję głowie państwa.

Podobnie „ młodzi”( środowisko Eugena Diederichsa), głosili idee „państwa ludowego” i „federalizacji Niemiec”, uwzględniając pewne elementy socjalistyczne. Negowali indywidualizm liberałów, kolektywizm socjalistów, biurokrację i centralizację cesarstwa.

Obok nich działał „Klub Młodych”(Arthur Moeller van den Bruk)- jeden z eksponentów rewolucyjnego konserwatyzmu.

Zwolennicy - tu także O.Spengler, E.Junger- zrywali z oficjalnym konserwatyzmem Bismarcka, ale odrzucali też proponowaną przez „starszych” drogę pośrednią między monarchizmem a republikanizmem Weimaru.

Rewolucyjni konserwatyści chcieli wprowadzenia zmian radykalnych. Nie godzili się ani z reakcjonistami-pragnącymi restauracji rzeczywistości zmienionej po 1918, ani z konserwatystami reformistami („starsi”), którzy chcieli stopniowych zmian by zachować cenne dla Niemców klasyczne i chrześcijańskie tradycje zachodniego świata

„Starsi” mieli wiele wspólnego z Burke`m: zasadnicza rolę odgrywała tu idea wolności - niezależności jednostek i grup od arbitralności władzy, bronili tradycji XIX w ale wolnościowych nie konserwatywnych.

„Młodsi”- wątek irracjonalny antyintelektualny, pokładali nadzieję w pozytywnym działaniu władzy; byli nastrojeni bardziej pesymistycznie, negowali tradycje minionego wieku. Od 1920 umacniali swoją pozycję, zwłaszcza, że interpretowano, iż chcą oni odnowy podstawowych praw i zasad, bez których człowiek traci związki z naturą i Bogiem, i bez których nie jest zdolny zbudować rzeczywistego ładu. Ich idee służyły nazistom, którzy nadając im osobliwą wykładnię posiłkowali się nimi dla realizacji własnych celów - dalekich rewolucyjnym konserwatystom.

M. van den Bruck przywoływał ideę Trzeciej Rzeszy jako Trzeciego Rzymu, Spengler „pruskiego socjalizmu”, Junger zaś był eksponentem „niemieckiego nihilizmu”.

Pierwszy akcentował potrzebę oparcia polityki na kulturze narodu, „ tego co polityczne” na „tym co przedpolityczne”. Kultura tradycyjnych społeczeństw zachodnich jest w stanie kryzysu i „stare” ludy winny ustąpić „młodym”(Niemcy, Rosja, USA). Jego Trzecia Rzesza miała połączyć kulturę i politykę. Jak Marks krytykował społeczeństwo burżuazyjne, a jego socjalizm miał być socjalizmem niemieckim, o który walczył T.Munzer- Spartakus konserwatywnych socjalistów. Nie miał być socjalizmem ponadnarodowej klasy a socjalizmem narodu.

W jego myśli spotkały się 3 niepołączalne dotąd wątki: konserwatyzm, nacjonalizm i socjalizmu. Należało zatem znieść indywidualistyczną, internacjonalną, demokratyczną rzeczywistość by możliwe było przywrócenie poczucia Boskości organicznego życia. Spengler twierdził, z poczucia tego pozbawia tez marksizm- jak liberalizm kwestionował duchowość.

*Nie tylko paradoksalna nazwa, ale i treść rewolucyjnego konserwatyzmu czyni problematyczną próbę uznania jego zwolenników za zachowawców.

Republikę demokratyczną krytykowali też Carl Schmitt i Hans Freyer- ci jednak nie sympatyzowali z socjalizmem i nihilizmem, wprowadzili za to etycznie neutralne, specyficznie polityczne rozróżnienie sojusznika i wroga. Schmitt twierdził, że w demokracji brak jest organu zdolnego precyzyjnie określić wroga, podejmować decyzje polityczne i je skutecznie realizować.

• Państwo - rozumiane jako zorganizowana jedność polityczna, decydująca o desygnacji sojusznika i nieprzyjaciela- uosabiał u niego suweren rozpatrzony z punktu widzenia „sytuacji wyjątkowej”. Suweren taki jako organ państwa rozstrzygał każdą sprawę uznaną za politycznie ważną - ale ingerował tylko w owej sytuacji wyjątkowej. Wobec groźby dowolnego określenia sytuacji wyjątkowej, Schmitt nawiązał do konserwatystów, przewidujących możliwość zaistnienia takich stanów i wskazujących „władze zwalniające”(papież, arystokracja naturalna).

• Tak Schmitt jak Freyer podkreślali, ze jednostka nigdy nie jest autonomiczna, nie kształtuje się mimo państwa, a w nim, nie może być wolna wobec państwa, a przez nie, bo państwo( nie naród, grupa czy jednostka), jest inkarnacją rozumności, całością uzgadniającą partykularyzmy. Obaj akcentowali homogeniczność obywateli, ich odmienność względem członków innych narodów- wzmacniać ją miały organy państwa, powołane by uzgadniać wspólnotowe cele.

3.3 Francja, Hiszpania

Katoliccy konserwatyści francuscy lawirowali wokół problemu relacji polityki i ekonomiki.

O ile różnie oceniali działalność Akcji Katolickiej, to jednogłośnie krytykowali próby nadawania demokracji chrześcijańskiej waloru politycznego- przeciw demokratom, socjalistom, nacjonalistom formułowano koncepcję ustroju korporacyjnego, jaką głosił Jacques Maritain. Dla niego:

-ustrój personalistyczny winien być oparty na zasadach korporacjonizmu, arystokracji pracy i pluralizmu;

-winien stać się podstawą działań społeczności dążącej do dobra wspólnego - dobro społeczne uwzględniać miało możliwie największą, acz pozostającą w zgodzie z dobrem całości, swobodę życia osobowego i rozwoju tego życia, ale też wymagać udzielenia innym tego dobra osobistego.

- podporządkowanie interesów jednostki dobru wspólnemu nie oznaczało tu zależności od dyktatu rządu, bo państwo to wspólnota poszczególnych części w tym korporacji, a władza im służy.

W Hiszpanii w latach 1930. Victor Pradera, zaliczany do tradycji karlistowskiej, uzasadniał potrzebę stworzenia wspólnego frontu hiszpańskich tradycjonalistów, przeciw tym, którzy kontynuując herezje polityczno-religijne oświecenia, dążyli do zniszczenia społeczeństwa cywilnego; frontu zdolnego oprzeć się zwolennikom abstrakcyjnych wolności cywilnych, skrajnego indywidualizmu, nawet zoologicznych nacjonalizmów Katalończyków i Basków.

• organiczna wizja społeczeństwa( odmienności są nie konfliktowe a komplementarne);

• monarcha dziedziczny, związany prawami fundamentalnymi, odpowiedzialny przed bogiem jako racja władzy, najlepiej reprezentuje fizyczną jedność narodu, nie zależy ani od oligarchii, ani plebiscytarnej większości;

• by każda jednostka była należycie reprezentowana, Kortezy mają stać się ciałem wkomponowanym w strukturę ustroju mieszanego, złożonym z sześciu ciał stanowych i trzynastu ludowych;

• nie godził się na radykalne środki dla konwersji ku „korporatyzmowi katolickiemu”.

4. Konserwatyzm drugiej połowy XX stulecia

Dwa kierunki rozważań zdominowały polityczny dyskurs:

• Z jednej strony krytycy kultury współczesnej, występujący w obronie tradycyjnych zasad etycznych, struktur pośredniczących i autorytetów.

• Drudzy mniej uwagi poświęcają etyce, stają raczej w obronie własności prywatnej i zasady wolnej konkurencji.

• Oba nurty są przeciw egalitaryzmowi socjalistów, państwu dobrobytu, nawet nauczaniu społecznemu papiestwa, podnoszą wagę tradycyjnych zasad i instytucji- gwarantują one różnorodność, a z niej wynikają wolność i niezależności.

• Sceptyczni wobec prób integracji europejskiej.

Ośrodkiem dyskursu GB i USA

Winston Churchill - nawiązuje do Disraeliego; broni religijnych korzeni i konstytucyjnych zasad; rozwija nawet ustawodawstwo socjalne przeciwko plutokratom wielkiego biznesu.

Poprawa sytuacji robotników nastąpi nie w walce klasowej a przez tradycyjny ład „właściwy jednemu narodowi”. Wzywa do jednoczenia ludzi dobrej woli wszystkich klas w zgodzie z antydogmatycznym temperamentem i dążeniami narodu. Chciał poprawy warunków socjalnych przy jednoczesnym uznaniu generalnej zasady wolnej przedsiębiorczości i inicjatywy przeciw handlowi państwowemu i nacjonalizacji przemysłu- wszystko przeciw sztywnej jednorodności zalecanej przez zwolenników doktryn naukowych.

Michael Oakeshott- twierdzi, że doktryny naukowe są bliskie „politykom wiary”(nie ma tu związku z religią a przekonanie o możliwości budowania doskonałego ładu za pomocą środków politycznych).

• owa „tendencja pelagiańska” jest główną racją ideologizacji i racjonalizacji nowożytnej polityki;

• polityczni racjonaliści albo politycy wiary, odcinają się od wiedzy swej wspólnoty, odmawiają wartości wszelkiemu wykształceniu wykraczającemu poza szkolenie w technice analizy, są za niezależnością umysłu we wszystkich dziedzinach, wolności od zobowiązań względem wszelkiego autorytetu z wyjątkiem rozumu;

• popierają burzenie i tworzenie zamiast trwania i reformy;

• polityka ich zmierza do usunięcia niedoskonałości.

Konserwatysta- „polityczny sceptyk”, nie podziela tego i chce wskazać to, co najlepsze w danych okolicznościach - nie tworzy rozwiązań ostatecznych; każde planowanie jest największym zniewoleniem i deprawacją człowieka. Oakeshott nie wyklucza racjonalizmu z polityki, chce tylko równowagi między stylami myślenia.

W politycznych konfliktach zachowawca winien pełnić rolę moderatora, ostrzegać przed rozwiązaniami skrajnymi, uświadamiać, ze wiemy zbyt mało o warunkach ludzkiej doskonałości, by kierować nasze wspólne siły w jednym kierunku.. Dobry polityk winien jak dobry fachowiec zaprzestać głoszenia absolutnych idei i odwołać się do doświadczeń poprzedników.

Shirley Robin Letwin- neguje nieusówalność konfliktu między władzą a wolnością, odrzuca tezę o możliwości opanowania namiętności przez rozum. Zgadza się z Burke'm godzącym uczucia naturalne z Objawieniem, roztropnością i preskrypcją, uznający, że jednostkowy rozum „cywilizuje” się w środowisku wspólnotowym i w nim znajduje równowagę z namiętnościami. Cywilizacja dostarcza procedur, ale też zasad zachowania, wiążących wszystkich członków społeczeństwa, także prawodawców.

John Casey, Roger Scruton, Maurice Cowling- negują uprawnienia naturalne jednostki i ideę ograniczonego państwa, głoszą prymat prawa przedmiotowego, z którego wypływają uprawnienia, i państwa, które nie jest wrogiem lecz warunkiem wolności jednostki.

Casey głosi kult tradycji i autorytetu (ale autorytet to co innego niż popularność!); nawiązuje do tradycji naturalnoprawnych typu tomistycznego.

Scruton jest przeciwnikiem naturalizmu; źródłem uprawnień cywilnych może być tylko prawo pozytywne, a uprawnienia mogą istnieć pod warunkiem istnienia władzy, przeciwko której są one kierowane.

W pierwszych pracach towarzyszy mu rzadka teza, jakoby państwo narodowe posiadać miało pełnię świadomości politycznej, jakoby jego władca ucieleśnił publiczny głos narodu, a obywatel miał się spełniać w życiu publicznym. Nie absolutyzując władzy, S. głosi, że próba absolutyzowania indywidualnej wolności niesie jeszcze większe zagrożenie: władza i wolność nie są w jego przekonaniu prawdziwe poza ładem i mimo tradycyjnych autorytetów.

W późniejszych pracach zarzucano mu tworzenie ideologii konserwatywnej w imię rządów prawa, prywatności i obrony historycznie zakorzenionych instytucji.

F.A. von HAYEK- neoliberał utożsamiany z konserwatyzmem.

• Krytyk racjonalistycznych i utylitarnych uzasadnień liberalizmu, ale także tendencji dominujących w konserwatyzmie Macmillana- człowiek nie jest w stanie posiąść wiedzy o celu ewolucji świata i projektować go.

• Umowie społecznej przeciwstawia tradycję cammon law, spójnego systemu prawnego, kształtującego się w ewolucyjnym procesie niepoddającym się niczyjej kontroli, a dostarczającym powszechnie wiążących zasad sprawiedliwego działania.

• Głosi koncepcję rządów prawa, jako gwarancję indywidualnej wolności.

• Jego wspólnota spontaniczna nie jest anarchiczna- wyklucza akty zmierzające do zniszczenia ładu określającego obszar wolności jednostki.

• Jednostka nie jest autonomiczna, a nawet nie jest zdolna wykroczyć poza kulturę, w której wzrastała,; krytykuje konstruktywizm teoretyków i polityków projektujących i realizujących wizje racjonalnego ładu społecznego.

• Neguje pozytywizm prawniczy, błędną koncepcję demokracji, w której większość realizuje jedynie własne interesy; chce to zastąpić demarchią, w której legislatywa nie sprawowałaby rządów, tylko stanowiła ogólne zasady.

• Podejmuje poszukiwania arystokracji naturalnej, zdolnej chronić spontaniczny ład, znajdując ją w grupie ludzi w średnim wieku; ich zadaniem miało być formułowanie norm prawnych niezależnie od woli zorganizowanych grup nacisku i politycznych ugrupowań, które mogły wpływać jedynie na rząd realizujący konkretne cele.

*Poglądy zbliżone do Burke'a ( bardziej konserwatysta niż liberał).

J.E.Powell, K.S.Joseph, N.Tebbit, M.H.Thatcher- twórcy “ libertariańskiego toryzmu”; odmiany konserwatyzmu niewiele mającej wspólnego z tym, co na kontynencie zwykło się nazywać konserwatyzmem

Brytyjscy konserwatyści za Hayekiem głoszą potrzebę wycofania państwa z gospodarki i wzmocnienia przedsiębiorczości prywatnej. W miejsce pragmatyzmu politycznego pojawia się u nich alternatywna dla mieszanej gospodarki i państwa dobrobytu wizja gospodarki wolnokonkurencyjnej i społeczeństwa, które nie jest organiczną całością, a zbiorem niezależnych indywiduów, powodowanych własnym interesem, chronionych przez rząd respektujący naturalną sprawiedliwość rynkową lub promujący prywatną przedsiębiorczość.

Odrzucają egalitaryzm; mówią, że przedsiębiorcy decydują o dobrobycie społeczeństwa, składającego się nie tylko z racjonalnych, zdyscyplinowanych jednostek, ale i zakłócających celowo mechanizmy rynku. Dlatego konserwatywni obrońcy leseferyzmu akcentują konieczność istnienia mocnego rządu, zdolnego ochronić ład rynkowy.

Problem ideologizacji libertariańskiego konserwatyzmu torysów, jest w centrum namysłu współczesnych zachowawców brytyjskich. Ci akcentują rolę politycznego sceptycyzmu, antykonstruktywizm zaś skłania ich do obrony społeczeństwa obywatelskiego, działającego w państwie chroniącym jedynie zasady umożliwiające jednostkom niezależny od zewnętrznej ingerencji wybór celów i środków, sprzeciwia się natomiast wizji wspólnoty, w której rząd jest instrumentem szczepiącym pewną wizję szczęśliwości.

W Stanach, obok konserwatystów tradycyjnych pojawiaj się niejednorodne stanowisko tzw. neokonserwatystów( jedni sięgają do Friedmana, inni mają rodowód trockistowski).

Problem tkwi w odmiennej stosowanej przez Amerykanów w odniesieniu do doktryn politycznych- stanowisko w Europie liberalne, za oceanem jest konserwatywnym, na Starym kontynencie uchodziłoby za socjalizm, a w Stanach łączy się z liberalizmem.

Neokonserwatyści to spadkobiercy Eliota i Adamsa, krytyków płaskiej kultury mieszczańskiej. Są tu demokraci-Humphrey, Moynihan; intelektualiści-Bell, Kristol, Glazer, Berger, Pipes, socjaldemokraci-Hook, związkowcy-Kirkland.

W latach 1980. zyskali wielki wpływ na opinię publiczną, krytycy nazywali ich grupą żydowskich intelektualistów z N.Yorku.

Krytykowali komunizm, skrajny leseferyzm i koncepcje państwa minimum, sympatią darzyli New Deal.

Co wyjątkowe: akceptowali poczucie względności, uznanie, że wszystkie poglądy i systemy wartości zależą od okoliczności historyczno-społecznych.

Pragmatyzm był punktem wyjścia do analizy tzw.”kapitalizmu demokratycznego”. Kapitalizm miał uwzględnić ”wymiar społeczny”, demokracja zaś umożliwić krytykę także „zadawnionych”, instytucji.

Kirk, Viereck, Nisbet, Meyer, Buckley jr.,Kendall

Dostrzegając wpływ kolektywistycznego liberalizmu na decyzje podejmowane demokratyczne i republikańskie administracje i kongresy, przeciwstawiali się przeważającej ortodoksji liberalnej. Za konieczne uznali uzgodnienie idei, bezzasadnie rozdzielonych w myśli XXw.:wolności indywidualnej, ładu z reguły łączonego z ekspresją woli Boga. Identyfikowali historię Zachodu z dziejami rozumu działającego na polu wyznaczonym przez tradycję. Wolność obywateli i skuteczność władzy zależały od uznania organicznego i obiektywnego ładu moralnego.

Kirk - tradycjonalista- kładł nacisk na konieczność uznania stanu w jakim człowiek znalazł się z woli Boga: stanu nierówności dającego okazję do podejmowania działań w ramach własnej warstwy i jej wewnętrznego ładu. Jednostka świadoma zakorzenienia we własnym stanie, winna działać stosownie do roli odgrywanej we wspólnocie i własnym stanie. Robotnicy wielkoprzemysłowi byli pozbawieni tego, kierowali się namiętnościami. Przeciwieństwem natomiast byli ci, którzy w każdej wspólnocie są naturalnymi arystokratami i władcami, gentelman, sprzeciwiający się radykalnym zmianom Jego refleksje uzupełnia rola Boga-Opatrzności i własność jako warunek wolności.

Viereck - wzywa do podjęcia działań na rzecz odzyskania utraconych wolności tak w Ameryce jak i w krajach komunistycznych. Mówił o duchu arystokratycznym, który miał powodować konserwatystami wszystkich grup społecznych, dając poczucie obecności wewnętrznych, uszlachetniających ludzi hamulców. Demokracja była najlepszym ustrojem, dawała możliwość uzyskania szlachectwa każdemu( nie kojarzona jednak z suwerennością ludu, a raczej powodowaniem się przez jednostki obecnym w nich „światłem”, z zachowaniem instytucji zapewniających stabilność jak Izba Lordów, czy SN w USA).Opowiada się za monarchią konstytucyjną, wzmacnianą przez chrześcijańską doktryną grzechu pierworodnego.

Leo Strauss- zwraca się ku klasycznym koncepcjom Platona, Arystotelesa, Sokratesa. Znajduje w nich wzorzec ustroju, normującego życie wspólnoty, kształtującego charakter i świadomość obywateli. Ustrój ten był formą społeczeństwa, zespołem norm orientujących wspólnotę ku właściwemu jej celowi i kształtujących cnotę ułatwiającą dążenie do tego celu, osiąganym najlepiej w republice arystokratycznej lub państwie o ustroju mieszanym. Konieczne jest odnowienie tradycji klasycznych, jakie współczesność zanegowała wybierając materialny wymiar egzystencji. Jego następcy przyczynili się do kształtowania „konserwatyzmu kulturowego”.

J.C.Murray, G.Thibon- konserwatyści katoliccy- myślenie w kategoriach przedmiotowego prawa naturalnego, nawiązanie do tradycji tomistyczych.

Po II Soborze Watykańskim podzielili się na kilka opcji:

- USA- za Murrayem- ograniczona funkcja państwa lub włączają się w środowiska neokonserwatywne;

- Europa-jedni na skraju nacjonalizmu, inni trwają na pozycjach wyznaczonych przez włoskich i francuskich zachowawców przełomu wieków lub próbują uzgodnić swą postawę z „opcją preferencyjna na rzecz ubogich” w dziedzinie polityczno- społecznej, czy wolnością ekonomiczną i gospodarka wolnorynkową.

B. de Jouvenel i ordoliberałowie- akceptując gospodarkę wolnorynkową zwracają uwagę na stabilizującą funkcję władzy i jej rolę arbitra w sporach między zwolennikami i przeciwnikami zmian.

K.Adenauer, A. de Gasperi- politycy chadeccy( wiele wspólnego z konserwatystami) usiłujący budować instytucjonalne gwarancje chrześcijanskiego ładu w Europie.

Jacques Maritain- propagator zachowawczej odmiany katolickiego personalizmu.

• wskazuje na niebezpieczeństwo uproszczenia w sposobie pojmowania dobra wspólnego-

wykorzystywanego przez zwolenników kolektywizmu i etatyzmu;

• dobro wspólne- nie odnosi się do dowolnie projektowanych przez władcę zamierzeń, dotyczy dobra ludzkiej osoby;

• sprzeciwia się antyindywidualistycznemu komunizmowi i faszyzmowi-negowały one głębsze pokłady osobowości człowieka;

• podobieństwo człowieka do Boga jest źródłem jego godności i fundamentem zasady sprawiedliwości.

Ch.H.Dawson- podkreśla znaczenie praktycznych tradycji, uzupełniających ludzki rozum w toku porządkowania rzeczywistości.

-odrzuca tezę jakoby Kościół katolicki posiadał pełną wizję ładu polityczno- społecznego;

-zbliża się do stanowiska protestanckiego krytyka doktryny katolickiej R.NIEBUHRA, który z kolei podkreślał znaczenie grzechu pierworodnego, łącząc z nim tezę o słabości intelektualnej i moralnej człowieka, nie pozwalającej zrealizować żadnej wizji ładu doskonałego; Niebuhr krytykował tez marzenia „protestanckich liberałów”, identyfikujących Królestwo Boże z demokratycznym ładem, państwem opiekuńczym.

John R.R.Tolkien i C.S.Lewis- nowy wymiar władzy uciekającej się do perswazji nie siły, zasadzającej się na autorytecie.

Eric Voegelin- krytyk nowożytnej filozofii i myśli politycznej , ograniczającej się do analizy działań zewnętrznych człowieka.

• jak Arnold Gehlen twierdzi, że nowożytna myśl tracąc poczucie Transcendencji, przebóstwiła rzeczywistość zmysłową, umożliwiając wprowadzenie obcych kulturze grecko-chrześcijańskiej

projektów „gnostyckich”, mających formę teologii polityczno-obywatelskich i będących treścią działania masowych ruchów ideologicznych. Zanegowana została wielowarstwowa rzeczywistość na rzecz uproszczonych wizji doskonałych porządków projektowanych przez ideologów. Konserwatywna nauka polityki, zwana też „filozofią ładu”, wykluczała projekty gnostyckie, odrzucała stanowiska wykorzeniające człowieka z rzeczywistości jego kultury i Transcendencji, odnosiła się krytycznie do heglizmu, marksizmu i pozytywizmu- one redukowały rzeczywistość do „faktów politycznych”, uznawały „społeczeństwo” i „historię” za czynniki wyprzedzające człowieka, albo wprowadzały symbole zastępcze(Duch, Idea, Myśl) dla tradycyjnych ujęć Mitów, Filozofii i Objawienia, niszcząc tym samym rzeczywistość przez wtłoczenie tego, co jest poza świadomością, do samej świadomości;

• wymagał przywrócenia porzuconych w końcu wieków średnich sposobów myślenia o polityce jako takiej, w której człowiek rozdarty może znaleźć równowagę;

• doświadczenia kulturowe wyznaczały podstawę dla instytucji politycznych;

• państwo- to wspólnota polityczna wobec której władza jest służebna;

• dyskurs polityczny by był logiczny, musi opierać się na doświadczeniu uwzględniającym Transcendencję człowieka pozostającego wśród innych; inaczej będzie antyhumanitarną „ideologizacją”

*krytyka wiedzy jako podstawy politycznych myśli i dzialań

Od 200 lat konserwatyści szukają drogi między dwoma elementami : WŁADZĄ I WOLNOŚCIĄ.

Ich stanowiska jednak nie są jednolite.

Tych, którzy podkreślaja wspólnotowy kontekst aktywnosci człowieka, szukać można wśród komunitarian.

Większość z nich przejmuje jednak idee libertarianizmu(krytyka egalitarnych koncepcji współczesnego liberalizmu).

Rozdwojenie to charakteryzuje też polskich konserwatystów:

-J.Korwin-Mikke - zadeklarowany libertarianin;

-A.Hall-demoliberał.

SOCJALIZM

(w XIX w. - do I wojny światowej)

socjalizm (łac. socius - wspólny, złączony)

Myśl socjalistyczna ruch polityczny

(utopijny socjalizm, komunizm, (działalność zorganizowana pro-

marksizm, demokr.socjalizm, wadzona przez socjalistów w

leninizm) różnych dziedzinach)

wszystkie wyrażają negatywny stosunek do ustroju kapitalistycznego,

uznają socjalizm za lepszy porządek społeczny,

kształtowane w opozycji do liberalizmu :

liberalizm

wolność

indywidualizm

własność prywatna

„wolny rynek”

konkurencja

produkcja dóbr

sukces

socjalizm

egalitaryzm

kolektywizm

własność społeczna

gospodarka planowa

kooperacja

podział dóbr

optymizm na przyszłość

Od lat czterdziestych XIX w. do powstania Międzynarodówki Komunistycznej (1919) słowo socjalizm wymiennie z terminem komunizm

potem

demokratyczny socjalizm leninizm jako ideologia państwa

typu zachodnioeuropejskiego sowieckiego i partii komunist

Stadia rozwoju socjalizmu.

Narodziny	Początek XIX w; Francja, Anglia-kolebką; Saint Simon, Fourier, Owen
Dojrzała faza rozwoju	Ogłoszenie „socjalizmu naukowego” przez Marksa i Engelsa (Manifest komunist.1848) ; dominacja marksizmu w międzynarodowym ruchu socjalistycznym
Moment przełomowy	Wydanie „biblii rewizjonizmu” przez Bernsteina - nowatorska doktryna pokojowej transformacji kapitalizmu w socjalizm; ostra krytyka ze strony ortodoksyjnych marsistów, propozycja odrzucona przez większość socjalistów
Ideologiczny i organizacyjny rozłam w międzyn.ruchu socjalistycznym	W wyniku rewolucji rosyjskiej i utworzenia przez bolszewików „dyktatury proletariatu”. Radykalne partie i ugrupowania polityczne opowiedziały się za ideologią leninizmu jako rewolucyjną wersją marksizmu i przyjęły nazwę komuni- stycznych. Socjalizm umiarkowany odrzucił przemoc,koncepcja legalnej i stopniowej transformacji kapitalizmu w socjalizm; tworzą Socjalistyczną Międzynarodówkę Robotniczą (1923)

Idee przewodnie

egalitaryzm - dążenie do zrównania wszystkich członków społeczeństwa pod względem ekonomicznym, społecznym, prawnym i politycznym

wolność w sensie ustanowienia jednego powszechnego i równego prawa wyborczego, praw obywatelskich, które pozwolą masom uczestniczyć we władzy państwowej

braterstwo - duchowo-moralna więź jaka się wytworzy między ludźmi o różnej kondycji socjalnej; „proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!” (Manifest komunistyczny)

Dwa kierunki w socjalizmie

kryterium podziału -

ocena środków

RADYKALNY UMIARKOWANY

popularyzowanie poglądów socj. utopizm, afirmacja

w prasie, broszurach, rozwój organi- przemocy (spisek, wojna

zacyjny partii domowa, dyktatura,

terror)

Socjalizm umiarkowany.

Sensymonizm.

Głównym zdaniem społeczeństwa „industrialnego” miała być maksymalizacja produkcji w celu zapewnienia jego członkom obfitości dóbr. Rząd fachowców miałby zarządzać produkcją (ekonomia miała uzyskać prymat nad polityką).

Miarą wartości człowieka praca i jej użyteczność.

Kwesta wynagrodzenia - zasada „od każdego według jego zdolności, każdemu według jego zasług”.

Nie ma demokracji, egalitaryzmu .

Idea poddania własności prywatnej kontroli państwa.

Fourieryzm.

idea falanstrów - idealnych modeli wspólnoty ludzkiej. Falanster miałaby stanowić bezpaństwowa organizacja rolniczo-przemysłowa, złożona z 1620 do 2000 osób, kilkuset hektarów ziemi, gospodarka rolna obok przemysłu manufakturowego. Zycie wspólnotowe miało gwarantować pełnię wolności, przyjemności i szczęścia. Ludzie wolni od przymusu państwowego. Ustawiczna zmiana zajęć i dobór pracy w oparciu o własne upodobania miały prowadzić do przemienienia pracy w czystą przyjemność. W miejsce małżeństwa monogamicznego- wolne związki kobiet i mężczyzn. Dzieci z tych związków wychowywane byłyby nie przez rodziców, ale falanster. Fourier wierzył, że gdy sieć falanstrów pokryje najpierw Francję , potem cały świat to gospodarka towarowo - pieniężna zostanie przestawiona na tory gospodarki naturalnej.

Doktryna Blanca.

Louis Blanc uosabia socjalizm francuski lat czterdziestych.

Na czele jego poglądów prawo do pracy.

Do obowiązków państwa należy zapewnienie pracy każdemu, kto jej potrzebuje.

Państwo ma tworzyć społeczne zakłady wytwórcze, przeciwdziałając bezrobociu . Te społeczne przedsiębiorstwa („warsztaty społeczne”) miały stopniowo wypierać przedsiębiorstwa prywatne, tym samym niszcząc zasade konkurencji , stanowiącą największe zło kapitalizmu. W rezultacie tego procesu miała powstać wspólnota wytwórcza (republika socjalna) oparta na gospodarce społecznej. Po transformacji państwo miało utracić rację bytu. Demokratyczna forma państwa najlepszym ustrojem do realizacji stopniowej transformacji społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne.

Socjalizm brytyjski. Owenizm.

Socjalizm ang. oparty na założeniach praktycznych. Owen postawił sobie za cel wydobycie robotników z nędzy, nie obniżając równocześnie rentowności fabryk.

Podnosi płace, skraca czas pracy, tworzy osiedla robotnicze w pobliżu fabryk. Cel zrealizowany. Wkracza na drogę polityki społecznej. Zabiegał o wprowadzenie ustawodawstwa pracy, o skrócenia czasu pracy do 8h, o poprawę warunków socjalnych proletariatu. Uważany za pioniera spółdzielczości i współzałożyciela tradeunionizmu (organizacji związków zawodowych). Według niego gospodarka kolektywna jest wyższą i bardziej sprawiedliwą formą gospodarowania. Dzięki Owenowi myśl socjalistyczna zaczęła przenikać do ruchu robotniczego. W odróżnieniu od socjalistów fr. wyznawał zasadę utylitaryzmu Benthama, zalecającą taką działalność, która przynosi „największe szczęście największej liczbie ludzi”.

Socjalizm fabiański.

ewolucyjny i gradualistyczny

Fabian Society (1884), do którego należeli m.in. Sidney Webb i Barnard Shaw,

propagowało socjalizm jako ruch na rzecz stopniowych (gradualizm) reform społecznych, które usankcjonują pokojową transformację kapitalizmu w socjalizm. Udało im się przeforsować w parlamencie wiele korzystnych reform (system edukacyjny, reformy w dziedzinie zdrowia)

Labouryzm.

Niezależna Partia Pracy (Independent Labour Party, 1893) - połączenie organizacji politycznej z organizacją związków zawodowych.

Podobnie jak socjalizm Towarzystwa Fabiańskiego był ewolucyjny i gradualistyczny, ale tutaj socjalizm posiadał zabarwienie religijne. Ideał porządku społecznego oparty na zasadach moralnych :

• rzetelnej pracy dla dobra wspólnoty

• sprawiedliwym wynagrodzeniu za prace

• kooperacji , respektującej nakaz miłości bliźniego (wyeliminowanie niszczycielskiej siły gospodarki wolnorynkowej)

Niezależna Partia Pracy wraz z Fabian Society utworzyła w 1900 r. Partię Pracy, w celu wywalczenia szerszej reprezentacji robotniczej w parlamencie.

Socjalizm radykalny.

Babuwizm.

Grakchus Babeuf (1760-1797) prekursorem socjalizmu radykalnego, ojcem tradycji spiskowo-komunistycznej. Jego idee rozpowszechnił przyjaciel Babeufa, Filippo Buonarotti w książce Sprzysiężenie Równych.

W doktrynie Babeufa na czele 3 idee :

1. zdobycie władzy przemocą - elita rewolucyjna ma doprowadzić do przewrotu komunistycznego, zaprowadzić dyktaturę rewolucyjną, zaprowadzić nowy porządek.

2. komunizm agrarny - wywłaszczyć prywatną własność ziemską , znieść prawo dziedziczenia, rozparcelować ziemię w taki sposób by powstały równej wielkości gospodarstwa kolektywne.

3. egalitaryzm absolutny - każdemu obywatelowi tyle samo i to samo

Blankizm.

Auguste Blanqui (1805 - 1881)

Cechą istotną blankizmu - woluntaryzm polityczny („chcieć to móc”) - zdobycie władzy to tylko kwestia woli zdeterminowanych rewolucjonistów.

Koncepcja partii konspiracyjnej złożonej z rewolucjonistów z zamiłowania, która przeprowadzi rewolucję i przejmie władzę nie oglądając się na społeczne poparcie. Władza miała posłużyć za narzędzie zaprowadzenia nowego porządku.

Marksizm klasyczny.

Dzieło Marksa i Engelsa.

Zasadniczymi elementami tej doktryny są :

• teoria wartości dodatkowej - wyjaśnia pochodzenie dochodu „niezapracowanego” przez kapitalistę, a wytworzonego przez robotników najemnych,

• tezy i koncentracji i centralizacji przemysłu i kapitału,

• teza o periodycznych kryzysach ekonomicznych,

• teza o postępującej wciąż naprzód anarchizacji kapitalistycznego wytwarzania

• konkluzja z w/w - rychłe załamanie się gospodarki kapitalistycznej jest nieuniknione

Rewolucja socjalna musi być dziełem dojrzałej do kierowania społeczeństwem klasy robotniczej. Nie ukrywali, że trzeba będzie uciec się do przemocy i zaprowadzić dyktaturę , bo klasy panujące dobrowolnie władzy państwowej ani prywatnej własności nie oddadzą.

Na całym tym zasobie wiedzy zbudowali oni metateorię zwaną „naukowym socjalizmem”- jak należy zdobyć władzę i użyć jej do zorganizowania społeczeństwa „jutra”. Dzisiaj ową wizję określa się mianem utopii komunistycznej.- Zawiera ona model gospodarki bezrynkowej, kolektywistycznej, planowanej, zarządzanej centralnie.

Doktrynę marksizmu cechuje maksymalizm poznawczy, materialistyczne pojmowanie dziejów, chce być teorią wyjaśniającą nie tylko teraźniejszość i przyszłość, ale też przeszłość. Przeszły bieg życia społecznego interpretowany jest jako sekwencja bezklasowych i klasowych ustrojów społecznych :

wspólnota pierwotna - niewolnictwo - feudalizm - kapitalizm - socjalizm(komunizm)

Wynika z tego nieuchronność upadku kapitalizmu.

Marksizm jest doktryną materialistyczną -

pragnie wiarę religijną zastąpić wiedzą naukową i myśleniem zracjonalizowanym

programowo ateistyczny

antropocentryczny

należy do tradycji pozytywistycznej - poszukuje wiedzy pewnej, opartej na prawach rządzących życiem społecznym

Teorie marksizmu na tyle nieścisłe, że interpretowane później na rozmaite sposoby.

Marksizm partyjny.

Od lat 80. XIX w. marksizm zdobywa coraz większą popularność,

tworzy się „szkoła marksistowska” - grupa teoretyków marksizmu, związanych z partiami socjalistycznymi różnych krajów europejskich. Najwybitniejsi z nich (Bernstein, Kautsky, Luksemburg) skupiali się w Socjaldemokratycznej Partii Niemiec.

SPD staje się wzorem dla innych partii, przewodzi ruchowi socjalistycznemu.

Partie robotnicze oparły na marksizmie swoje programy działania, ideologie;

by pozyskiwać ludzi doktryna musi być bardziej obrazowa i bardziej ostro krytykować istniejący porządek => ulega przekształceniom

W socjaldemokracji niemieckiej recepcja marksizmu objęła :

• metoda przeprowadzania analizy i oceny stosunków społecznych

• teoria walki klasowej

• program zniesienia klas

• teoria wyzysku kapitalistycznego

• wizja społeczeństwa „jutra”

Socjalizm w Rosji.

Idea socjalizmu w dwojakiej postaci :

• „rosyjski socjalizm”

• marksizm

„Rosyjski socjalizm” odnosi się do doktryny socjalizmu agrarnego, która głosiła pogląd, że w odróżnieniu do Europy Zachodniej Rosja może dojść do socjalizmu drogą skróconą, omijając stadium kapitalizmu.

Nie jest to kontynuacja komunizmu agrarnego Babeufa.

Inspirowana tradycją obszcziny (chłopskiej wspólnoty gminnej - wspólna własność ziemska, wspólne zarządzanie nią i jej użytkowanie) uznaje ją za wzorcową formę socjalizmu, która miała stać się podstawą procesu socjalistycznej transformacji ustrojowej.

Narodziny doktryny wiązane z nazwiskiem Aleksandra Hercena i jego marzenia o ładzie społecznym, harmonijnie łączącym wolność indywidualną z życiem wspólnotowym.

U podstaw tej utopii leży zniechęcenie do „zgrzybiałej” cywilizacji zachodnioeuropejskiej, która nie jest zdolna do urzeczywistnienia wyższej od kapitalizmu, formy życia społecznego, jaką jest socjalizm.

Towarzyszy temu wiara w misję cywilizacyjną Rosji wobec świata,

idealizacja ludu rosyjskiego (żarliwość religijna, moralna czystość i samorządność, której Zachód powinien się od nich uczyć).

Hercen wierzył ,że w przyszłości uda się urzeczywistnić europejskie ideały wolnościowe i demokratyczno-republikańskie. Jednak gruntowna przebudowa politycznego i społecznego ustroju Rosji się nie powiodła. Zawiedziony Hercen zaczął być skłonny do zaakceptowania myśli o konieczności gwałtownego przewrotu społecznego, o chłopskiej rewolucji.

Kontynuatorem Mikołaj Czernyszewski. Położył nacisk na pogląd, że samowładztwo carskie jest głównym złem Rosji. Wzywał do chłopskiej rewolucji socjalistycznej, która miała usunąć azjatyckie porządki i pchnąć naprzód europeizację Rosji w zakresie wolności politycznej.

Wg Czernyszewskiego stan zacofania Rosji paradoksalnie stwarza szansę na przyspieszenie jej rozwoju społecznego i dogonienie Europy Zachodniej.

Złą sławę „rosyjski socjalizm” zawdzięcza Narodnej Woli - najlepszą taktyką w walce z władzą państwową jest terroryzm, zwłaszcza carobójstwo. Zamachy na życie osób najkrótszą drogą do obalenia samowładztwa. Zamordowanie cara Rosji Aleksandra II (1881) przyspieszyło upadek Narodnej Woli

W narodnictwie również nurt reformistyczny -> wiara w przeprowadzenie przez rząd carski reform ustrojowych (Wasyl Woroncow, Mikołaj Danielson).

Największy wyłom w organizacji narodowolców zrobił Gieorgij Plechanow. Założył w Genewie (1883) pierwszą organizację marksistowską pod nazwą Wyzwolenie Pracy, mającą za cel rozpowszechnienie marksizmu w Rosji.

Zerwała ona z narodnicką tradycją terroru i blankizmu, by stanąć na stanowisku, aprobującym socjalizm jako rezultat kapitalistycznego rozwoju społeczeństwa.

Oznaczało to zgodę na długotrwałą transformację ustrojową, której momentami przełomowymi będą 2 rewolucje :

• polityczna - obalająca autokratyczny system i ustanawiająca rządy demokratyczne

• socjalna - wcielająca w życie komunistyczną utopię marksistowską

Rosyjscy marksiści - emigranci tworzą na podziemnym zjeździe w Mińsku (1898) konspiracyjną partię polityczną Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (SDPRR). Na jej II Zjeździe (1903) ukonstytuowała się partia bolszewicka

pod przywództwem Władimira Lenina (Uljanowa, 1870-1924). Celem - rewolucja socjalistyczna i dyktatura proletariatu, zadania bliższe - obalenie caratu i utworzenie demokratycznej republiki.

Lenin.

• twórca partii , która przygotowała i wywołała rewolucje październikową

• architekt i pierwszy dyktator państwa radzieckiego - pierwszego w historii państwa totalitarnego

• słaby teoretyk, jego poglądy stanowią bezkrytyczną kontynuację marksizmu klasycznego. (Oryginalnym był jedynie pogląd, iż Rosja była krajem zaawansowanego kapitalizmu, gdy tymczasem w 1900r. robotnicy przemysłowi stanowili ok.1,5% ogółu ludności Mógł Lenin dzięki temu przekonywać o konieczności natychmiastowej rewolucji socjalistycznej ,bez czekania aż dojrzeje rosyjski kapitalizm)

doktryna demokratycznego socjalizmu

Edwarda Bernsteina

• propozycja alternatywna w stosunku do oficjalnie obowiązującej wykładni partyjnej

• koncepcje Marksa i Engelsa uznał za anachronizm

• przeprowadził dogłębną analizę sytuacji Niemiec(ekonomiki, struktury społecznej, stosunków między klasami), co dostarczyło mu danych empirycznych do dokonania nowatorskiej ekspertyzy aktualnego stanu społeczeństwa oraz państwa

• odrzucił tzw. ekonomiczny dowód upadku kapitalizmu - nie sprawdziły się wspierające go teorie akumulacji kapitału i kryzysów ekonomicznych

słabną czynniki kryzysotwórcze w związku z postępującą naprzód konsolidacją gospodarki kapitalistycznej. Pojawiają się środki, które skutecznie przeciwdziałają kryzysom. Kapitalizm wykazuje nadzwyczajną odporność i elastyczność, może się rozwijać w sposób bezkryzysowy. Liczba kapitalistów rośnie. Nie ma widoków by klasa robotnicza urosła do większości bezwzględnej.

• Antagonizmy i formy walki klasowej nie zaostrzają się, ale słabną i łagodnieją , przenoszą się na form parlamentu i na łamy prasowe.

• Socjaldemokracja powinna dążyć do przekształcenia państwa niemieckiego w państwo w pełni demokratyczne(by partia mogła pozyskać ordynacje wyborczą) Przejście od kapitalizmu do socjalizmu dokona się drogą parlamentarną

• dla rozpoczęcia procesu budowy socjalizmu partia wcale nie potrzebuje całej władzy państwowej

• transformacja ustroju kapitalistycznego w socjalistyczny dokona się legalnie i ewolucyjnie (należy rozwijać istniejące w kapitalizmie formy socjalistycznego ustroju m.in. spółdzielnie wytwórcze jako forma własności społecznej, czy samorządów miejskich - forma społecznego zarządzania)

• partia powinna za naczelne zadanie uznać walkę o przekształcenie państwa burżuazyjnego w państwo demokratyczno-liberalne. Powinna stać się demokratyczną partią reform w duchu socjalizmu, porzucić hasła rewolucyjne

Rację Bernsteinowi przyznała dopiero historia .. ;-)

SOCJALDEMOKRACJA

Geneza.

Korzeni należy dopatrywać się w reformistycznym ruchu robotniczym pod koniec XIX w. Kiedy to pojawił się rewolucyjny, antykapitalistyczny ruch polityczny oparty na radykalnie interpretowanym marksizmie. (Europa kontynentalna, bo w GB nigdy marksizm nie stał się ideologią panującą ruchu robotniczego).

Teoretyczne źródła socjaldemokracji tkwią w rewizji marksizmu - rewolucyjnej doktrynie Edwarda Bernsteina (1850-1932)

W swojej pracy Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji poddał krytyce gł. tezy rewolucyjnego przejęcia władzy przez proletariat :

• likwidacja kapitalizmu (który faktycznie opiera się na wyzysku pracujących) nastąpi na drodze ewolucyjnej

• powszechne prawo wyborcze i zasady demokracji jedyną strategią socjaldemokracji(w ten sposób widział zdobycie władzy przez proletariat)

• propozycja demokracji zamiast doktryny klasowej

• odmienne podejście do oceny liberalizm. Socjalizm powinien być „rzeczywistym, legalnym i duchowym spadkobiercą liberalizmu”. Socjalizm nie może tworzyć nowych więzów i przymusów. Jednostka powinna być wolna, ale nie oznacza to uwolnienia od wszelkich obowiązków względem społeczeństwa

• socjalizm ma szanse być realizowany drogą pokojową, przy odrzuceniu teorii monopolu klasy robotniczej. Jednak trzeba temu procesowi pomóc drogą zdobycia władzy przez pracujących.

Ostateczny rozłam organizacyjny ruchu robotniczego wyniknął ze stosunku do rewolucji rosyjskiej z 1917 roku.

Karol Kautsky (1854-1938) rozwinął analizę teoretyczną Bernsteina.

• rewolucja proletariacka (robotnicza) może dokonać się bezkrwawo

• dyktatura w Rosji przeszkodą dla postępu społecznego. Póki nie upadnie, Rosja będzie upadać.

• przez rewolucję zapanowały anarchia i wojna domowa zamiast socjalizmu

• socjalizm może powstać tylko poprzez przekształcenie kapitalizmu rozwiniętego demokratycznie

• republika demokratyczna dobrą do tego formą państwa

Po rewolucji w Rosji ruch robotniczy ostatecznie podzielił się na

1. odłam partii rewolucyjnych - skupionych w powstałej w 1919 r. Międzynarodówce Komunistycznej. II Kongres Kominternu przyjął w 1920 21 warunków przyjęcia do Międzynarodówki Komunistycznej. Przyjęto nazwę dla tych partii „komunistyczne”

2. nurt reformistyczny - skupiający partie potępiające rewolucję w Rosji. Kontynuował swą działalność pod nazwą socjaldemokracji. W okresie międzywojennym prowadził działalność pod nazwą „Socjalistycznej Międzynarodówki Robotniczej”, która miała kontynuować tradycje II Międzynarodówki.

Walka z faszyzmem po II wojnie spowodowała w kilku krajach współpracę socjaldemokratów z komunistami (koalicje rządowe). Jednak zagrożenie ze strony komunizmu dostrzegane w krajach Europy Zachodniej spowodowało wkrótce eliminacje komunistów z rządów.

Socjaldemokraci rozpoczęli bliską współpracę z partiami liberalnymi, chadeckimi, a czasem nawet konserwatywnymi.

Nastąpiła szybsza integracja z kapitalizmem ,bez rezygnacji z odległego celu jakim był socjalizm.

Formowanie się doktryny socjaldemokratycznej

po drugiej wojnie światowej

30 czerwca - 3 lipca 1951 roku we Frankfurcie nad Menem odbył się

I Kongres odrodzonej Międzynarodówki Socjalistycznej

w obradach wzięły udział 33 partie z Europy, ale także z Izraela, Japonii, Kanady, Urugwaju, Indii. Przyjęto deklarację Cele i zdania socjalizmu demokratycznego. Deklaracja ta wywarła piętno na doktrynie powojennych partii socjaldemokratycznych.

Deklaracja charakteryzuje się :

• krytyką kapitalizmu - który postawił prawa własności ponad prawami człowieka, nie potrafił funkcjonować bez masowego bezrobocia, wytworzył niepewność społeczną i ostre przeciwieństwa między bogatymi i biednymi, „zaostrzył walkę klas”

• rezygnacją z marksizmu jako oficjalnej (głównej) ideologii socjaldemokratów

• podkreśleniem, że doktryna socjaldemokracji składa się z 2 części :

1. socjalizmu, który nie jest już tylko ruchem robotniczym. Jest ponadklasowy. Apeluje do wszystkich, którzy chcą położyć kres wyzyskowi człowieka przez człowieka. Istotą socjalizmu jest kreowanie ustroju, który kierowałby się nie zyskiem jednostek, ale potrzebami ogółu.

2. demokracji, odrzucającej przemoc w walce z kapitalizmem, propagującej równość obywateli i rządy większości

• potępieniem komunizmu jako nowej formy imperializmu. Komunizm tworzy nowe społeczeństwo klasowe, nowe konflikty i przywileje, opiera się na terrorystycznej „policji” i niewolniczej pracy człowieka.

• poglądem, że właściwą drogą likwidacji kapitalizmu jest doktryna „socjalizmu demokratycznego” (połączenie socjalizmu z demokracją opartą na wolności człowieka)

Omawiana deklaracja przytoczyła pełny katalog zasad tworzących demokrację polityczną :

• swobody polityczne (wolność myśli, słowa, stowarzyszeń, zgromadzeń, strajku, wyznania)

• zasadę równości obywatelskiej (bez względu na płeć, pochodzenie, religię, język itd.)

• zasadę rządów większości (przy poszanowaniu praw mniejszości)

• zasadę przedstawicielstwa (wybory wolne,tajne,równe,powszechne)

• zasadę niezależnego sądownictwa

• ochrony życia osobistego jednostki przed władzą państwową

• autonomii kulturalnej dla różnych grup językowych

• poszanowania praw człowieka skatalogowanych w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka ONZ z 1948 roku

Wymieniła również środki ewolucyjnego znoszenia nierówności :

• rozbudowa zabezpieczenia społecznego

• pełne zatrudnienie i sprawiedliwy podział dochodów i majątków, dzięki interwencyjnej polityce państwa

• zapewnienie praw gospodarczych i społecznych takich jak : prawo do pracy, wypoczynku, pomocy lekarskiej, do zabezpieczenia na starość itd.

Socjalizm to powiązanie wolności z planowaniem.

Deklaracja z 1951 roku ukazała zarys doktryny nowej, chociaż nawiązującej do dawnych korzeni rewizji marksizmu. Jej główne założenia :

• wyraźniejsze zespolenie reformistycznego socjalizmu z demokracją polityczną

• istotą socjalizmu jest dążenie do likwidacji nierówności społecznych i wyzysku: źródła tych nierówności mogą być różne, nie tylko związane z własnością

• realizacja socjalizmu nastąpi na drodze konkretnych reform; ewolucja samego kapitalizmu to umożliwia

• socjalizm nie jest związany ani z określoną teorią (marksizm), ani z określoną klasą społeczną

Poszukiwania doktrynalne socjaldemokratów

Socjaldemokratyczna kultura polityczna otwarta na nowe idee i wątki. Cechą charakterystyczną dla całego ruchu socjaldemokr. jest dalsze odchodzenie od marksizmu Po przyjęciu deklaracji w 1951 poszczególne kraje Europy Zach. Zrywały ostatecznie z marksizmem. Zachowując główne wartości (patrz: deklaracja frankfurcka) myśl socjaldemokr. ulegała różnorodnym inspiracjom ideowym.

W programie podstawowym socjaldemokracji niemieckiej (SPD)przyjętym w 1959 roku do głównych wartości zaliczono wolność, sprawiedliwość i solidarność. Korzeni europejskiego „socjalizmu demokratycznego” dopatrywali się w etyce chrześcijańskiej, „humanizmie” i filozofii klasycznej.

Socjaliści austriaccy uznali się za spadkobierców postępowych treści liberalizmu i Kościoła katolickiego.

Uczestnictwo partii socjaldemokr. w powojennych rządach większości krajów Europy Zach. i możliwość realizacji reform społeczno-gospodarczych poprawiających byt mas pracujących utwierdzało w przekonaniu, że działalność polityczna socjaldemokratów powinna polegać na przejęciu władzy i realizowaniu reform, zmniejszaniu bezrobocia itp. Wysoko rozwinięte kraje kapitalistyczne ewoluowały w kierunku modelu „państwa dobrobytu” (welfare state). Koncepcja państwa opiekuńczego była docelowym ideałem socjaldemokratów. Najlepszymi przykładami Wielka Brytania i Szwecja.

Państwo dobrobytu :

• zabezpiecza minimum egzystencji (system pomocy socjalnej, ubezpieczeń społecznych)

• interweniuje w ekonomikę (dźwignie finansowe i podatkowe, państwo bezpośrednim podmiotem gospodarczym)

• interweniuje w stosunki pracy (ochrona pracy, pozycja związków zawodowych)

Źródeł ideologicznych tej doktryny należy upatrywać w zbliżeniu się strategii reformistycznej „demokratycznego socjalizmu” do nurtu „liberalizmu socjalnego” (J.S.Mill, J.M.Keynes)

W praktyce po raz pierwszy - reformy społeczne kanclerza Bismarcka w Niemczech (lata 80. XIX w.) , potem reformy społeczne w Anglii (1906-1914), reformy New Deal w USA w latach 30. XX w. oraz reformy powojenne w GB, Szwecji i nieco później we Francji (reformy socjalistycznego premiera Guy Molleta).

Koncepcje „państwa pomocy społecznej” znalazły odzwierciedlenie w oficjalnych dokumentach partii socjaldemokratycznych (Np. dyskusja Partii Pracy w GB pod hasłem rethinking socialism ).

Silne wpływy koncepcji „państwa dobrobytu” obserwujemy również w partiach, które formalnie nadal posiadały oficjalną doktrynę powołującą się na „teorię walki klas” (Np. francuska Partia Socjalistyczna SFIO)

Kolejną ważną tezą socjaldemokratów oddalającą ich od marksizmu była ta, iż zarządzanie staje się źródłem władzy, wypierając własność, a menedżerowie (technokraci) przejmują rzeczywistą władzę od właścicieli. Oznaczało to, że własność przestaje być istotnym źródłem antagonizmów klasowych. Menedżerem zostaje się bowiem z tytułu własnych zdolności i kompetencji.

Analizy doktrynalne wskazywały również na fakt, że antagonizm między burżuazją , a klasą robotniczą - zanika. Świadomość klasy robotniczej zmienia się w wyniku stałej poprawy warunków życia mas pracujących. „Klasyczny” proletariat czyli robotnicy fizyczni - kurczy się, przybywa natomiast wszelkiej kadry technicznej. Proletariat to wiele zróżnicowanych warstw. Zanika więc dawny, bipolarny antagonizm klasowy.

W partiach, w których eliminowanie marksizmu z oficjalnej doktryny partyjnej następowało stosunkowo późno (Francja, Belgia) pojawiały się rozmaite koncepcje doktrynalne.

Koncepcja „nowej klasy robotniczej” Serge Malleta głosiła, że wraz ze zmierzchem tradycyjnych przemysłów (wydobywczy, hutniczy) następuje zmierzch klasy robotniczej. Przemysł nowoczesny (elektroniczny, kosmiczny) zatrudnia „nową klasę robotniczą” (szeroka klasa najemna), do której obok robotników „nowoczesnych” (operatorzy, konserwatorzy) należy również kadra techniczna (technicy, inżynierowie). Mają oni nowe aspiracje (domagają się zwłaszcza uczestnictwa w zarządzaniu przedsiębiorstwami) i należy do nich dostosować nowy program polityczny.

Koncepcje technostruktury J.K.Galbraita i M.Croziera sprowadzały się do poglądu, że nowoczesna organizacja pracy wytworzyła wielkie struktury hierarchiczno-biurokratyczne o różnych poziomach decyzyjnych, począwszy od wykwalifikowanych najemnych robotników aż do wielkich zarządców (menedżerów). Władza dawniej skoncentrowana w rękach kapitalistów, dzisiaj jest rozdzielona na różne poziomy technobiurokratycznej struktury, w której uczestniczą niemal wszyscy (podstawą do uczestnictwa są kompetencje). W ten sposób władza należy jak gdyby do wspólnoty. W koncepcji tej nie ma mowy o „nowych formach wyzysku”. Koncepcje technostruktury nie były bezpośrednią inspiracją doktryny socjaldemokratycznej, ale nie pozostały bez wpływu na analizy socjaldemokratów.

W okresie powojennym, równolegle do eliminacji marksizmu, partie socjaldemokratyczne stawały się „partiami ogólnonarodowymi”, rezygnując tym samym z oficjalnej etykietki partii robotniczej (koncepcja bazy społecznej). Niektóre partie zrobiły to stosunkowo późno (Np. francuska SFIO, czy Belgijska Partia Socjalistyczna).

Do zasadniczych celów socjalizmu należała likwidacja źródeł wyzysku i dyskryminacji, należało więc poddać analizie ewoluujące społeczeństwo zachodnie i pojawiające się nowe źródła nierówności. Skupiają się na realizacji zasady równości w sferze stosunków ekonomicznych, społecznych i międzynarodowych (Np. wyzysk konsumenta, dyskryminacja kobiet)

W latach 70. podział ruchu socjaldemokratycznego na

• nurt lewicy - ideologiczna krytyka „nowych form wyzysku w kapitalizmie” (partie Europy „romańskiej”)

• nurt prawicowy - pragmatyczny, rezygnujący z „abstrakcyjnej” ideologicznej analizy, koncentrujący się na konkretnych programie działania (bryt.Partia Pracy, socjaldemokracja szwedzka, SPD)

Ze względu na wspólnotę głównych celów, wartości, postulatów brak zasadniczych rozdźwięków.

Główne idee programowe. Program działania

Po zakończeniu drugiej wojny światowej, partie socjaldemokratyczne przeżywają okres radykalizmu programowego. Żywe są jeszcze korzenie marksizmu oraz tradycje związane z antykapitalistyczną walką polityczną klasy robotniczej.

W programie działania tych partii figuruje idea uspołecznienia własności.

GB. Partia Pracy przeprowadza kolejno nacjonalizację kopalni węgla, elektrowni, gazowni, banku Anglii. Jednak już w latach 50.w ramach „przemyślenia socjalizmu” rezygnuje z haseł nacjonalizacji.

Podobnie w niemieckiej SPD postulaty uspołecznienia własności już w pierwszym powojennym programie roboczym w 1952 (program dortmundzki) zostają zastąpione hasłem „kontroli nad władzą gospodarczą” (postulat wzrostu gospodarczego, współdecydowania).

W programie z Bad Godesberg (1959) stwierdzono, że obiektem krytyki socjaldemokratów powinny być wielkie organizmy gospodarcze i wielki kapitał, gdyż uniemożliwiają one wolną konkurencję i osłabiają pozycję konsumenta. Centralnym zadaniem polityki ekonomicznej jest ujarzmienie potęgi wielkich przedsiębiorstw ekonomicznych.

W latach 50. uspołecznienie własności nie stanowi już celu samego w sobie, ale instrument „planowania”, dopuszczalny dla uzdrowienia mechanizmów rynkowych (w ramach gospodarki mieszanej opartej na konkurencji, polityka antymonopolistyczna)

Państwo mogło występować jako pracodawca również wtedy, gdyby sektor prywatny gospodarki nie potrafił zapewnić dobrego i pełnego zatrudnienia (doktryna szwedzka).

W Austrii uznano, że uspołecznić należało te przedsiębiorstwa, których pozycja zagraża interesom całego społeczeństwa. Opowiadano się za „gospodarką mieszaną”. Oscylowano między koncepcją interwencjonizmu gospodarczego a liberalizacją ekonomiki, opowiadając się za systemem kontrolowanej gospodarki rynkowej. Instrumentami planowania gospodarczego miały być publiczne i prywatne inwestycje, polityka kredytowa, celna i podatkowa.

Idea uspołecznienia własności została zastąpiona ideą uczestnictwa pracujących w zarządzaniu oraz programem polityki ekonomiczno-finansowej państwa, który zmierzać miał do realizacji zasady równości poprzez zmniejszenie nierówności dochodowych oraz zabezpieczenia egzystencji.

We Francji nacjonalizacja była argumentem na rzecz zachowania niezależności narodowej, gdyż wg socjalistów fr. Francji grozi to, że w XXI w. stanie się „kolonią amerykańską” (działalność spółek wielonarodowościowych)

W łonie nurtu Michela Rocarda (prawica partyjna) nacjonalizację dopuszcza się jako jeden z instrumentów „nowej polityki przemysłowej”, obok takich środków jak : redukcja czasu pracy, podwyżka płac. Jej celem - zmiana proporcji między zyskami i płacami.

Kolejnym argumentem za nacjonalizacją była chęć uczynienia z sektora publicznego czynnika pobudzającego gospodarkę i postęp ekonomiczny. Rząd przyjął program Zmienić życie (1972), w którym opowiedziano się za nacjonalizacją przedsiębiorstw „zależących w dużej mierze od finansowania publicznego”, podziemnych bogactw naturalnych, sektorów, w których nie funkcjonuje w sposób wystarczający konkurencja.

Rząd wprowadził nową politykę ekonomiczną , zwiększając siłę nabywczą pracujących i powiększył zatrudnienie w sektorze publicznym, w szczególności w administracji. Ta polityka pobudzania gospodarki , w połączeniu z nacjonalizacją ,nie dała spodziewanych rezultatów. Wręcz przeciwnie - zwyżkowały ceny towarów, postępował proces inflacji, powiększył się ujemny bilans handlowy.

Po roku stosowania takiej polityki nastąpił odwrót od niej: zablokowano wzrost płac, zdewaluowano franka, zredukowano zatrudnienie w nierentownych państwowych zakładach pracy (kopalnie węgla, stocznie), ograniczano wydatki państwowe, zbliżono się do „klasycznego” liberalnego modelu ekonomiki. Już od 1983 nastąpiła faktyczna reprywatyzacja .

Porażkę poniosła idea „zerwania z kapitalizmem” drogą radykalnych reform i przekazania władzy pracującym przez państwo na mocy „odgórnych” ustaw nacjonalizacyjnych.

Porażka rządu lewicy francuskiej realizującego program socjalistów wzmocniła nurt pragmatyczny w partii, zbliżyła francuskich socjalistów do głównego nurtu socjaldemokracji.

Ten radykalny eksperyment zamknął ostatecznie możliwości poszukiwania radykalnych rozwiązań „zerwania z kapitalizmem” w całym ruchu socjaldemokratycznym.

Z końcem lat 80. przestał praktycznie istnieć podział ruchu na nurt lewicowy i nurt pragmatycznej prawicy.

Idea ewolucyjnego zmniejszenia nierówności społecznych związana z poglądem, że dzięki działalności neutralnego państwa (rola arbitra) można stopniowo redukować istniejące nierówności , nie niszcząc jednocześnie istniejącej machiny gospodarczej, opartej na konkurencji i indywidualnej przedsiębiorczości.

Państwo miało prowadzić politykę redystrybucji dochodu narodowego. Instrumenty polityki redystrybucji dotyczyły głównie polityki finansowej i poszerzania polityki socjalnej państwa. Polityka finansowa to przede wszystkim odpowiednia polityka progresji podatkowej, kontrola cen przez państwo, aby chronić konsumenta przez przeciwdziałanie inflacji i monopolizacji. Dzięki polityce finansowej państwo miało pozyskiwać środki dla działalności socjalnej: powszechna opieka zdrowotna obywateli, pomoc socjalna.

W miarę upływu czasu postulat pełnego zatrudnienia zastąpiony został postulatem walki z bezrobociem.

Począwszy od lat 70. w programach działania partii socjaldemokratycznych pojawiały się programy dostosowane do nowej fazy rozwoju gospodarczego :

ochrony środowiska,

aktywna polityka kulturalna i oświatowa państwa, stwarzająca zarazem warunki „równego startu”.

Reformy związane ze zmianą warunków pracy dotyczyły zazwyczaj :

• uczestnictwa pracujących w zarządzaniu ,

• zmniejszenia liczby godzin w tygodniu pracy,

• podnoszenia minimalnej gwarantowanej płacy

Pojawiły się również w latach 70. hasła programowe dot. likwidacji źródeł wyzysku :

• walka o równe prawa kobiet w życiu społecznym

• walka o przyznanie pełnych praw obywatelskich imigrantom

Socjaldemokracja zaczęła się również odnosić do głównych problemów światowych :

• bezpieczeństwo

• ochrona środowiska w skali światowej

• pomoc ekonomiczna dla krajów słabo rozwiniętych

• rola ONZ

• integracja Europy Zachodniej (socjaldemokraci gorącymi zwolennikami)

Wspomniane nowe hasła programowe znajdują w większości swój rodowód doktrynalny już w deklaracji frankfurckiej z 1951 roku.

W latach 70. nastąpił powszechny rozwój koncepcji programowych „demokracji ekonomicznej”. Niezwykle ważnym okazał się postulat uczestnictwa (współdecydowania) pracujących w zarządzaniu .

1. Niemcy.

Z inicjatywy przywódcy SPD Kurta Schumachera ustawa z 1951 przewidywała parytetowy udział delegatów załogi w radach nadzorczych, na równi z akcjonariuszami

Ustawy z 1951 i 1955 przewidywały prawo weta rad zakładowych w sprawach pracowniczych (płace, zatrudnienie)

1976 ustawa ustanawiająca instytucję „współstanowienia” (Mitbestimmung) dającą znaczne uprawnienia pracownikom

Postulaty współuczestnictwa pracujących w zarządzaniu rozpowszechniły się w większości partii socjaldemokratycznych. Dotyczyły kontroli warunków pracy, współuczestnictwa w decyzjach zarządzających, kontroli pracujących nad produkcją i dystrybucją .

2. Szwecja, Dania, Finlandia, Norwegia - w/w programy + zasada udziału kapitałowego pracobiorców

3. Francja.

Pogłębione teoretycznie koncepcje samorządności pracowniczej (autogestion). Owa samorządność dotyczyła warunków pracy, zarządzania, kontroli, planowania.

W 1982 uchwalono ustawę wprowadzającą w sposób istotny samorządność terytorialną - gmina, departament i region stały się jednostkami samorządowymi.

Ewolucja doktryny socjaldemokratycznej w najnowszym okresie.

• Pragmatyczne traktowanie palących problemów społeczno-ekonomiczych

• Kwesta bezrobocia

• Opieki socjalnej

• Inflacji

• Minimum płacowego

• Funkcje ideologiczne przejęła, w większym niż do tej pory stopniu, Międzynarodówka Socjalistyczna. Zajmuje się globalnymi problemami współczesnej cywilizacji.

• Pogłębiła się integracja partii socjaldemokratycznych z istniejącym modelem ekonomiki liberalnej (zwłaszcza po doświadczeniach fr.)

• W demokracjach zachodnich, opartych na pragmatyzmie, opcje lewicowe i prawicowe znacznie się do siebie zbliżyły

• Pojawiła się pragmatyczna tendencja partii socjaldemokratycznych do rozwiązywania głównych problemów społecznych, przy odrzuceniu dawnej abstrakcyjnej ideologii. Priorytetowe okazały się :

• Zwiększenie liczby miejsc pracy (zwłaszcza dla ludzi młodych)

• Elastyczność czasu pracy

• Edukacja

• Zwiększenie zasiłków rodzinnych, ulgi podatkowe dla rodzin wielodzietnych

• Walka z przestępczością

• Pogłębienie integracji europejskiej

• Deklarowanie rozbrojenia

• Polityka oparta na czuwaniu nad przestrzeganiem praw człowieka

• Walka o równe prawa kobiet

• Propaguje się politykę ekonomiczną opartą na pobudzaniu wzrostu ekonomicznego przy niskiej inflacji i niskich podatkach

• Ewolucja programowa socjaldemokracji wskazuje na poważną zmianę świadomości

• Mentalność walki klasowej zastąpiona została mentalnością pokoju społecznego i partnerstwa

• Zrezygnowano z idei, że państwo powinno być też producentem i stroną w stosunkach między pracodawcą a pracobiorcami (nie rezygnując z funkcji socjalnej państwa)

wrzesień 1996 Kongres Międzynarodówki Socjalistycznej w Nowym Jorku - potwierdzono wcześniejszą uwagę, że współczesny ruch socjaldemokratyczny głosi wspólne idee i wartości na tle globalnym. Aktualne są ideały wolności, sprawiedliwości i solidarności. Przez demokrację rozumie się taką jej formę, która zawiera prawa polityczne, sprawiedliwość społeczną i dostosowaną do tego formę ekonomiki. Mechanizmy rynkowe są niezbędne dla rozwoju i ekonomicznego wzrostu, ale wolny rynek nie zapewnia sprawiedliwości. Negatywne efekty wolnego rynku muszą być korygowane przez działalność państwa. Wskazanie w/w priorytetów.

Na kongresie tym przyjęto również deklarację w sprawie gospodarki światowej :

• Krytyka ultraliberalnego modelu ekonomiki, w którym pieniądz i budżet są stawiane ponad wszystkim, a czynniki społeczne nie są brane pod uwagę

• Globalizacja gospodarki światowej jest cechą charakterystyczną wyłaniającego się nowego wieku. Posiada wiele pozytywnych aspektów (m.in. podniesienie skuteczności ekonomicznej, więcej lepszych produktów przy niższych cenach),ale również skutków negatywnych (zawirowania finansowe, wzrastanie nierówności, socjalnego marginesu i nędzy)

• Globalizacja promuje dominację ekonomiki nad interesami społecznymi , ograniczyła rolę państw narodowych, wzmocniła władzę korporacji międzynarodowych, zwiększyła wydatki rządów

• Powstała w związku z tym potrzeba stworzenia skutecznego systemu kolektywnej odpowiedzialności, w celu globalnego rozwiązania negatywnych skutków globalizacji; ochrony zagrożonej gospodarki rynkowej , środowiska i samej demokracji

• Wysokie bezrobocie i marginalizacja społeczna stanowią najpoważniejszy problem społeczny

• Zredukowanie bezrobocia bez niebezpieczeństwa inflacji - zasadniczym celem (konieczność większego i lepszego inwestowania, podkreślenie roli małych i średnich przedsiębiorstw w tworzeniu nowych miejsc pracy, promocja wolnego i uczciwego handlu)

• Walka z wszelkimi przejawami dyskryminacji, podtrzymywanie rozwoju i ochrona środowiska - pozostają nadal istotnymi celami

• Respektowanie fundamentalnych praw człowieka

Istotą współczesnej doktryny socjaldemokratycznej jest realizacja idei równości w społeczeństwie demokratycznym opartym na mechanizmie gospodarki konkurencyjnej , przy zapewnieniu społecznej kontroli gospodarki rynkowej, wzrostu gospodarczego i rozwoju mechanizmów tej gospodarki. Uważa się , że nie jest to możliwe bez udziału państwa w roli arbitra.

TOTALITARYZM

W światopoglądzie totalitarnym główna rolę odgrywają: mit, irracjonalizm, symbolika. Narzuca on schematyczny, uproszczony, tendencyjnie jednostronny, polityczny charakter życia, w którym główna rolę odgrywa zmitologizowany obraz: wroga, nowego państwa, nowego człowieka, nowego społeczeństwa, nieomylnego wodza, nieomylnej partii, jednej ideologii...upowszechnianiu tego światopoglądu w formie masowej propagandy towarzyszył nieustający terror.

BOLSZEWIZM

• źródłem jest realny marksizm, a potem tzw. marksizm-leninizm, Lenin zradykalizował ideologię marksistowską, uważał się za ortodoksyjnego marksistę.

1. Partia i rewolucja

Leninowscy bolszewicy (1912r., wyłonieni z socjaldemokracji) cechowali się skrajnie radykalną, jakobińską mentalnością. W ich rozumieniu partia to antydemokratyczna organizacja, złożona z zawodowych rewolucjonistów, paramilitarnie zdyscyplinowana, zhierarchizowana, scentralizowana, uświadamiająca robotnicze masy. To elita, bez której robotnicy nie osiągnęliby dojrzałości politycznej, bez której nie jest możliwe zwycięstwo rewolucji.

Etapem wstępnym rewolucji wg Lenina miał być sojusz proletariatu z chłopstwem. Lenin był przeciwnikiem nacjonalizmu, jego rewolucja miała przekształcić się w ruch ogólnoświatowy, wykorzystując w tym celu imperialistyczną wojnę światową.

Lenin twierdził, że imperialistyczny charakter kapitalizmu zaostrzył panujące w nim sprzeczności i uzasadnił rewolucyjną metodę wprowadzania socjalizmu.

1. Demokracja - dyktatura - komunizm

Lenin („Państwo i rewolucja”) w państwie kapitalistycznym dostrzegał tylko cechy represyjne. Przedstawiał je jako”maszynę do dławienia jednej klasy przez drugą”. Demokratyczny ustrój takiego państwa miał wg Lenina charakter oligarchiczny - rządzi bogata mniejszość, a biedni nie mogą w pełni korzystać z demokratycznej formy państwa.

Nowy ustrój w formie dyktatury proletariatu zostanie ustanowiony siłą przez uciskane masy. Będzie on demokracja dla ludu, a nie dla „ciemiężycieli” i okresem przejściowym od kapitalizmu do komunizmu. W tym okresie proletariat będzie walczył z kapitalizmem i jego instytucjami. Wszyscy obywatele staną się w tym czasie „pracownikami i robotnikami jednego powszechnego syndykatu państwowego” - jednakowe normy pracy i zarobki. „Fabryczna dyscyplina”, obejmie całe społeczeństwo, które będzie samodzielnie zarządzać państwem. Państwo to zacznie obumierać.

W nowym społeczeństwie nie będzie wyzysku, ponieważ nie będzie można przywłaszczyć sobie środków produkcji. W pierwszej fazie komunizm nie będzie jeszcze ekonomicznie dojrzały. Państwo obumrze, gdy zniknie przeciwieństwo między pracą umysłową a fizyczną (zasada: każdemu wg zdolności, każdemu wg potrzeb).

W społeczeństwie komunistycznym nie będzie klas, różnic między członkami, zapanuje wolność.

Instytucjonalizacja tej ideologii rozpoczęła się w momencie zamachu stanu 25/26 X 1917 roku. W procesie tym czołową rolę odegrał Lenin, który stanął na czele rządu sowieckiego, Rady Komisarzy Ludowych.

2. Antywłasnościowy radykalizm

26 X 1917 roku uchwalono Dekret o ziemi, który wprowadził zmiany w stosunkach własnościowych na wsi - tzw. „socjalizacja ziemi”, która zniosła własność obszarniczą, tylko grunty chłopów i kozaków nie podległy konfiskacie. Majątki obszarnicze, kościelne, apanażowe... oddano do dyspozycji komitetów rolnych i powiatowych Rad Delegatów Chłopskich.

Prawo prywatnej własności ziemi znoszona na zawsze, ziemię całkowicie wyłączono z obrotu, stała się ona mieniem ogólnonarodowym i przechodziła w użytkowanie wszystkich na niej pracujących.

Osobom, które poniosą straty w stosunkach majątkowych zagwarantowano jedynie pomoc społeczną, a nie odszkodowanie. Wszelkie bogactwa wnętrza ziemi, przeszły na wyłączne użytkowanie państwa. Dekret o ziemi oraz Nakaz chłopski korzystały jedynie z pozorów legalizmu. , podkreślając chwilowy charakter tych zmian. Wywłaszczona ziemia była przedmiotem arbitralnego podziału między ”pracujących” drobnych użytkowników.

Deklaracja Praw Ludu Pracującego i Wyzyskiwanego zniosła ostatecznie własność prywatną ziemi (ziemia+ nieruchomości i ruchomości na niej należą od tej pory do ludu pracującego), banki przeszły na własność państwa, wprowadzono obowiązek pracy.

Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad (10 VII 1918) wprowadziła zasadę: „nie pracujący niech nie je”.

3. Dyktatura Rad

Idea władzy Rad - „tezy kwietniowe” - przewrót bolszewicki - Dekl. Praw Ludu Pracującego proklamowała Rosyjską Rep. Rad Delegatów Robot., Żołn., i Chłopskich. Zadania nowej władzy: zniesienie wyzysku, likwidacja klas, zdławienie oporu wyzyskiwaczy, socjalistyczna organizacja społeczeństwa i zwycięstwo socjalizmu. Władzę zwierzchnią w państwie przyznano Wszechrosyjskiemu Zjazdowi Rad i centralnemu Komitetowi Wykonawczemu Rad. Wg Konstytucji do tych organów państwowych nie mogli wybierać ani być wybierani:

1. osoby korzystające z najemników

2. osoby żyjące z dochodów nie osiąganych pracą, np. z odsetek

3. handlarze prywatni, pośrednicy handlowi i komercyjni

4. zakonnicy i władze duchowne

5. urzędnicy i agenci dawnej policji, członkowie rodziny carskiej

wojna domowa zakończyła się zwycięstwem bolszewików, to oni skupili w rękach całą władzę; pozostałe partie polityczne zostały zdelegalizowane.

2. Rewolucyjne świadomość prawna

Po rewolucji większość aktów prawnych utraciła moc obowiązującą (wyjątek: tylko te, które nie sprzeciwiały się „sumieniu rewolucyjnemu” i „rewolucyjnej świadomości”. Jednak już od VII 1918r sądu mogły kierować się tylko dekretami rządu robotniczo - chłopskiego. Z wymiaru sprawiedliwości usunięto dotychczasowe kadry. W rewolucyjnych sądach ludowych zaczęto stosować kryteria polityczne.

Do walki z wrogiem politycznym powołano Ogólnorosyjską Nadzwyczajną Komisję do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (F. Dzierżyński). Niszczenie skonfiskowanego mienia uznawano za ciężkie przestępstwo.

Charakterystycznym pojęciem dla bolszewickiej Rosji jest nihilizm prawny, traktujący państwo i prawo jako skazane na obumarcie instytucje, tworzony nowy porządek prawny miał służyć „rzeczywistym” interesom świata pracy. Próby tworzenia teoretycznych podstaw dla nowego porządku podjęli m.in. M. Reisner, E. Paszukanis, L. Stucka.

3. Zaostrzenie „walki klas”

W 1922r sekretarzem generalnym partii został Józef Stalin. Z czasem stał się on faktycznym przywódcą partii i państwa. Podporządkował sobie aparat bezpieczeństwa, potem doprowadził do wyeliminowania przeciwników wewnątrzpartyjnych (Trocki, Kamieniew, Zinowiew, Rykow...). Stosował permanentny terror i masowe represje. System stalinowski był skrajną formą lewicowego totalitaryzmu.

Twór ideologiczny: „marksizm-leninizm”.

W 1929r Stalin przedstawił tezę o „zaostrzeniu się walki klasowej”. Rozpoczął także kampanię na rzecz szybkiej kolektywizacji rolnictwa (1929-34), przeprowadził w partii „wielką czystkę” likwidując konkurentów do władzy - stopniowo forma jego władzy zaczęła przekształcać się w system autokratyczny.

Stalin rozbudował system obozów koncentracyjnych, w których „wrogowie ludu” niewolniczo pracowali. Równolegle specjalne trybunały i tzw. „trojki” (lokalny szef partii, prokurator i oficer NKWD) dokonywały zbiorowych egzekucji, procesy oskarżonych często były fikcją, niejednokrotnie zmuszano ich do przyznania się do winy (rzecznik stalinowskiego nihilizmu prawnego - A. Wyszyński).

4. „Zasada kierownictwa” komunistycznej monopartii

ewolucja partii komunistycznej:

• podziemna organizacja spiskowa

• partia masowa

• partia zinstytucjonalizowana

• „partia-państwo”

Administracja partyjna stanowiła zhierarchizowaną elitę władzy. Tym samym podstawowymi zasadami ideologicznymi bolszewizmu stały się elitaryzm władzy i charyzmatyczna rola monopartii. Stalinowska koncepcja partii związana była z ideą rewolucji i dyktatura proletariatu - polityczny katechizm:

• jedna partia jest konieczna, aby rewolucja zwyciężyła;

• proletariat bez partii pozbawiony jest rewolucyjnego kierownictwa;

• rewolucyjną partia proletariatu może być tylko partia nowego typu, leninowsko-marksistowska;

Ideologia stalinowska odrzuciła ideę demokratycznego parlamentaryzmu na rzecz władzy rad - dyktatury proletariatu,

2. Gloryfikacja ZSRR

Mistyfikacja rzeczywistości, która ma się spełnić, gdy dojdzie do realizacji wszystkich elementów socjalizmu:

• mit sukcesów, sprawiedliwości społecznej i dobrobytu

• mit nowego suwerena, wyzwolonych klas i warstw społecznych

• mit racjonalnego społeczeństwa pracujących

2. Funkcje państwa socjalistycznego

• Zlikwidowanie obalonych klas wyzyskiwaczy wewnątrz kraju; z czasem zmieniała się w funkcję „ochrony własności socjalistycznej przed złodziejami”;

• Obrona przed najazdem wrogów z zewnątrz;

• Praca organów socjalistycznego państwa gospodarczo-organizacyjnej i kulturalno-wychowawczej, zmierzającej do rozwoju socjalistycznego gospodarstwa i wychowania ludzi w duchu socjalizmu.

Cecha ideologiczna bolszewizmu to mit budowy społeczeństwa jako struktury nieklasowej i nieantagonistycznej. Zasada suwerenności narodu została zastąpiona zasada suwerenności nieomylnej partii i zasadę nieomylnego wodza.

- marksizm-leninizm to karykatura marksizmu utworzona na jego podstawie najpierw przez Lenina, a potem przez Stalina.

FASZYZM WŁOSKI

U źródeł tej ideologii znalazł się neoheglizm, zaprezentowany przez Giovanniego Gentilego. W idealizmie Gentilego idea oznaczała treść aktu świadomościowego i przedmiot woli. Autentyczny akt świadomości był wartością dynamiczna i historyczną.

Neoheglistyczny aktualizm wywarł duży wpływ na Benita Mussoliniego („La dottrina del fascismo”).

2.1. „Filozofia” faszyzmu

twierdzenia faszyzmu mają filozoficzne i uniwersalne znaczenie, odnoszą się do wszelkich ludzkich praktyk (polityka, ekonomia, sztuka, itd.).faszyzm wg Gentilego, dzięki dziedzictwu Marksa i Sorela i wpływowi włoskiego idealizmu, to filozofia praktyczna, która wyraża się głównie poprzez czyny. Kryterium prawdy związane jest z osoba wodza - postanowienia prawdziwe to te „sformułowane i wykonane”.

„Mazzinistyczna prawda” - tłumaczy, że myśl i czyn łączą się, a myśl nie wykonana nie ma żadnej wartości.

2.2. Państwo „etyczne”

Faszyzm dokonuje personifikacji instytucji państwowych i przedstawia je jako osoby. Państwo to świadoma swej aktywności i autonomii osoba, substancja etyczna, która działa moralnie. Widziane jest jako rdzeń poczynań jednostek i osobowości poszczególnych jednostek. Idea państwa faszystowskiego powstała jako antyteza koncepcji socjalistycznej i liberalnej oraz jako idea pozytywna, realizująca pierwotne cele państwa.

Mussolini opierając się na tych ideach określał państwo jako przejaw „najwyższej i najpotężniejszej” formy osobowości, która skupia „formy moralne i intelektualne życia człowieka”. Poza państwem nie istnieją więc już żadne wyższe wartości.

2.3. Państwo „totalne”

władza państwowa była uprawniona do integrowania w teoretycznie każdy przejaw życia indywidualnego i zbiorowego. Mussolini żądał utożsamiania się jednostki z państwem, krytykował liberalną koncepcję wolności. O tym co dobre i złe dla jednostki rozstrzygać arbitralnie miało państwo.

Alfredo Rocco - minister sprawiedliwości - państwo faszystowskie to„państwo ludowe jakiego jeszcze nie było. (...)jest państwem wybitnie demokratycznym(...) przystaje do ludu (...)”

Guido Bortolotto - faszyzm to nie dyktatura, brak tu bowiem egoizmu, istnieje silne poczucie wspólnoty, faszyzm „pielęgnuje” cnoty obywatelskie, wyraża wiernie uczucia narodu.

2.4. Faszyzm wobec socjalizmu, demokracji oraz liberalizmu

• socjalizm krytykowany za materializm historyczny i teorię walki klas. Faszyzm eksponował wiarę w podstawy i działania pozaekonomiczne, odrzucał hasło „maksimum dobrobytu” uznając je za szkodliwe i nierealne.

• Demokracji zarzucano fetyszyzacje liczb. Nierówność ludzi jest nieusuwalna, a równość polityczna to kłamstwa. W demokracji nie rządzi lud, ale inne utajone siły. Mussolini zarzucał jej, że krzewi irracjonalne postawy i mity o szczęściu i nieograniczonym postępie.

2.5. Syndykaty i korporacje

dla rozwoju syndykalizmu duże znaczenie miało zawarcie paktu z Pałacu Chigi (1923). Oficjalnie proklamowano tam zasadę „współpracy” klas społecznych., która prowadzona pod kierunkiem rządu faszystowskiego miała doprowadzić do osiągnięcia dobrobytu całego narodu. Syndykalizm faszystowski to instytucjonalna przesłanka, gwarantująca słuszny poziom płac poprzez wyeliminowanie konkurencji w imię solidaryzmu narodowego.

Pakt Vidoni (1925) uznał monopol syndykatów na reprezentowanie interesów włoskiego świata pracy. Syndykaty miały obejmować wyłącznie pracowników albo pracodawców. W skład tego samego syndykatu nie mogli wchodzić pracownicy umysłowi i fizyczni. Ustanowiono sztywna cenzurę klasową, wykluczając możliwość tworzenia syndykatów mieszanych. Dla połączenia syndykatów przewidywano instytucje korporacji z zachowaniem odrębnego przedstawicielstwa dla pracodawców i pracowników. Faszystowskie ustawodawstwo syndykalistyczne zabraniało przeprowadzenia lokautów i strajków.

Karta Pracy (21 IV 1927r) na pierwszy plan wysuwała zasadę prywatnej własności środków produkcji (fundament kapitalistyczny). Zmodyfikowanie istoty i charakteru kapitalizmu polegało na stosowaniu polityki interwencjonistycznej ograniczającej kapitalistę w korzystaniu z przywilejów posiadacza. Kapitalistę przedstawiano jako „zwykłego” obywatela odpowiadającego przed państwem za całokształt „powierzonej” mu działalności. W KP wyeksponowano ideologiczne znaczenie zbiorowego układu pracy. Karta podkreślała także państwowy charakter faszystowskiego korporacjonizmu.

Do 1934r we Włoszech tworzono korporacje dla podstawowych gałęzi produkcji, dla poszczególnych branż powoływano odrębne sekcje, a korporacje połączone rozpatrywały kwestie międzybranżowe.

Pionowa organizacja systemu: syndykat - federacja - konfederacja

Pozioma struktura systemu: korporacja - minister korporacji - Narodowa Rada Korporacyjna.

Izba Faszystowsko-Korporacyjna to ostatni element gmachu państwa korporacyjnego utworzony w 1939r.

2.6. Wódz, elita, masy

Ideologia antydemokratyczna - Vilfredo Pareto (prekursor włoskiego faszyzmu) i teoria krążenia elit.

Faszyzm to wg Mussoliniego „czysta” forma demokracji. Lansował koncepcję „jakościową” narodu. Nieomylnie świadomy był tylko wódz, który miał za zadanie „oświecać „ masy.

Wódz kieruje się na wodza samodzielnie, poznał on bowiem charakter i zadania narodu oraz sposób ich realizacji. Wodza musi cechować związek z narodem i jego losem oraz świadomość własnej sytuacji, zaufanie do swego przeznaczenia.

Przeciwieństwem wodza i elity są masy, złożone z jednostek. Wzajemny stosunek mas i wodza opiera się na zasadzie solidarności - służeniu wspólnocie. Stosunek ten wyraża się w:

• wertykalnej strukturze społeczeństwa (hierarchii klas wg „ducha, intelektu oraz kultury” - zasada arystokratycznej selekcji i doboru);

• horyzontalnej strukturze społeczeństwa (kryterium gospodarcze i produkcyjne - zasada solidaryzmu korporacyjnego);

• unitarnej i totalnej formie państwa - zasada odpowiedzialności gwarantującej istnienie państwa).

Rządzący to część narodu, a masy to wspólnota potrzebująca kierowników. Zasada nierówności ma charakter rzeczywisty i zgodny z natura oraz zasadą hierarchii. Masy pozbawione były szczególnych kwalifikacji, natomiast klasa rządząca miała „specjalne i rozwijające się” kwalifikacje.

Między masami, a rządzącymi zachodzi stosunek hierarchii: rządzący sprawują władzę opartą na autorytecie, a rządzeni cechują się dyscypliną i posłuszeństwem. Naruszenie tych zasad - kryzys struktur społecznych. Masy i klasy rządzące są ze sobą trwale związane. Partia faszystowska:

• realizuje cele państwowe

• jest instytucją państwa

• ma właściwości osoby prawa publicznego tak jak syndykatów

• uprawnienia partii służą idei budowy nowego społeczeństwa

• partia kształci elity oraz świadomość obywateli.

Elitaryzm we Włoszech został zinstytucjonalizowany prawnie a obywatele pozbawieni wpływu na władzę. Elitą władzy byli członkowie Narodowej Partii Faszystowskiej.

2.7. Państwo, naród, rasa

Mussolini odrzucał naturalistyczną koncepcję genezy państwa - to nie naród utworzył państwo, ale państwo jest twórcą narodu ( kreacja narodu - oktrojowana wola ludu). Naród obejmuje zbiorowość ludzką, która ukształtowała się na podstawie wspólnych idei (czynnikiem wiążącym nie jest np. rasa). Spoiwem tożsamości narodowej jest więc czynnik idealistyczno-wolicjonarny co znaczy ,że „ osobowość wyższego stopnia staje się najpierw państwem, a dopiero potem narodem.

Lata 30-te XX wieku : Mussolini był przeciwnikiem rasizmu i antysemityzmu. Stanowisko to zmienił dopiero pod wpływem Hitlera. Istnienie ras ludzkich uznał za rzeczywistość wyrażoną przez podobieństwo odziedziczonych cech fizycznych i psychicznych. Nie istnieją rasy wyższe i niższe ale jedynie różne. W manifeście z 1938 roku ludność Włoch określona została jako genetycznie kulturowo aryjska. Wysunięto tezę o istnieniu czystej rasy włoskiej.

Dwie podstawowe zasady polityki rasistowskiej Włoch to:

1. uwzględnienie kryteriów czysto biologicznych, bez intencji np. filozoficznych

2. polityka rasistowska miała być w swej istocie włoska, aryjsko-nordycka.

Głównym celem tej polityki było ukazanie Włochom fizycznego i psychicznego modelu rasy europejskiej.

Żydów w manifeście nie zaliczono do rasy Włoskiej . Głoszono niezmienność cech, czysto europejskich, fizycznych i psychicznych Włochów. Dopuszczano stosunki wyłącznie w obrębie ras europejskich (wspólny pień). Manifest głosił zasady segregacji rasowej a w efekcie dyskryminację ras.

Inne ważne akty :

1. Communicato del PNF a proposito del Manifesto degli scienziati razzisti (1938) - udoskonalenie rasy włoskiej, sprawa Żydów

2. Informazione diplomatica - konieczne jest poczucie rasowe oraz świadomość i duma rasowa.

3. 1938 roku podjęto uchwałę w sprawie segregacji ras oraz ustanowiono wiele zakazów rasowych.

4. Provvedimenti per la difesa della razza italiana - ograniczenia i zakazy w zawieraniu małżeństw, kryteria prznależności do rasy żydowskiej, zakazy w stosunkach własnościowych i publicznych.

We włoskim faszyzmie Żydzi zostali potraktowani jako element obcy i usunięci ze wspólnoty narodowej.

2.8. Antypacyfizm i militaryzm

Doktryna faszyzmu nie wierzy w możliwość ani użyteczność trwałego pokoju, deklarując wyrzeczenie się pacyfizmu. Mussolini gloryfikował wojnę, tylko ona bowiem potęguje ludzkie siły. Obce były faszyzmowi „konstrukcje o charakterze międzynarodowo-zrzeszeniowym”. Nowy włoski styl życia miał polegać na „wychowaniu do walki” i przyjęciu ryzyka w niej zawartego. Mussolini zamierzał wykreować nowego żołnierza (Ballila, Avangarda). Sama partia faszystowska była zorganizowana na wzór wojskowy (hierarchiczność, dyscyplina, bezwzględne posłuszeństwo). Włochy powinny realizować imperialistyczne dążenia (tradycja rzymska), budować mocarstwo - nacjonalizm E. Corradiniego i G. d'Annunzio.

Ideę mocarstwowo-imperialnych Włoch Mussolini próbował urzeczywistnić, co ostatecznie zakończyło się wielką klęską.

Faszystowska formuła państwa totalnego ignorowała zasady praworządności, otwierając drogę do arbitralnego decyzjonizmu.

NARODOWY SOCJALIZM

U źródeł tego światopoglądu znajdował się skrajny rasistowski socjaldarwinizm, który nawiązywał do idei J. Gobineau i H. Chamberlaina.

Poglądy o państwie i prawie stanowiły zbiór idei i koncepcji, słabą rolę przywiązywano do teorii władzy.

3.1. Antysemityzm i rasizm

Mit „najdoskonalszej” rasy - Aryjczyków i „najgorszej” Żydów.

Rasa żydowska jest niebezpieczna, nie posiada cech twórczych, a jedynie odtwórcze, cywilizacyjnie bezwartościowe. Marksizm, liberalizm, pacyfizm to wg Hitlera produkty Żydów, ich religia nie jest prawdziwa, jedynie wytworzona na fundamencie religii aryjskiej. Hitler przypisywał Żydom niezdolność państwowotwórczą i zdolność asymilacji, która umożliwi im opanowanie świata.

Wrogość do Żydów przejawiał się w micie zagrożenia masońskiego - ideologia Alfreda Rosenberga („Schriften und Reden”, „Der Mythus des 20. Jahrhunderts”). Cele masonerii to wg Rosenberga: światowa rewolucja, światowa demokracja i światowa gospodarka.

Żyd to, w narodowym socjalizmie, wróg obiektywny, z którym nie można zawrzeć kompromisu, konieczna jest bezwzględna walka.

3.2. Likwidacja „państwa prawnego”

1933 - zawieszono artykuły konstytucji, gwarantujące obywatelom niemieckim wolność osobistą i polityczną. Poszerzono kompetencje rządu Rzeszy , zaostrzono represje karne ( dożywocie zastąpiono karą śmierci ).

Rząd Rzeszy mógł wydawać ustawy .

Fundamentem krytyki „ państwa prawnego” była doktryna stanu wyjątkowego opracowana przez Carla Schmitta - polityczny decyzjonizm .Sytuacja polityczna a nie norma prawna określała zachowanie suwerena. Suwerenność wynikała z samej istoty stosunków politycznych. Decyzja o wprowadzeniu stanu wyjątkowego jest decyzja absolutna suwerena. Schmitt uznał wodza NSDAP nowym suwerenem.

3.3. Państwo „wodzowskie”

Ustawa o głowie państwa Rzeszy (1934) połączyła urząd prezydenta z urzędem kanclerza. Wobec Hitlera obowiązywać miał tytuł „ wódz i kanclerz Rzeszy” w stosunkach publicznych i prywatnych. Jego władza nie była skrępowana ani przez prawo pozytywne ani przez prawo naturalne. Zasada wodzostwa została wyrażona w Mein Kampf : bezwzględny polityczno - prawny obowiązek posłuszeństwa wobec wodza, który rządziłw sposób antydemokratyczny.

3.4. Totalitaryzm

Hitler przeciwstawił tradycyjne partie polityczne ruchowi narodowo-socjalistycznemu.

J. Goebbels : rewolucja narodowo-socjalistyczna to rewolucja totalna, która miała zmienić wszystkie sfery życia publicznego.

Erst Forsthof ; w państwie totalnym jednostka rezygnuje z prywatności.

Otto Kollreuter : państwo totalne kieruje się określoną ideą państwową.

3.5. Władza elit

Naród to podmiot podzielony na kategorie:

• Obywateli

• elita

• masy

• „Przynależni” do państwa

System hierarchii (F. Ryszka, „Państwo stanu wyjątkowego...”, s. 209):

Wódz

i jego drużyna

„elita władzy”

(wierzchołki klas panujących, biurokracji, armii i NSDAP)

NSDAP - rezerwa elity

(wraz z kierownictwem organizacji afiliowanych)

obywatele pełnoprawni Rzeszy

przynależni państwowo

(Staatsangehorige) „mieszkańcy żydowscy

obcy „rasowo”, wrogowie, Żydzi

politycznie komuniści „asocjalni”

itd.

3.6. Obywatelstwo Rzeszy

„Paragraf aryjski” - eliminował Żydów z życia politycznego i niektórych zawodów, to wstęp do polityki ludobójstwa i holocaustu.

15 IX 1935r: ustawa o obywatelstwie Rzeszy: „(...) niemiecki poddany krwi niemieckiej albo pokrewnej, którego zachowanie świadczy o chęci i zdolności do wiernego służenia narodowi niemieckiemu i Rzeszy”.

14 XI 1935r: rozporządzenie wykonawcze: „Żyd nie może być obywatelem Rzeszy”.

3.7. Stosunki pracy

W stosunkach pracy obowiązywała zasada solidarności wspólnoty narodowej. Związki zawodowe zastąpił Niemiecki Front Pracy, która zrzeszała pracowników i pracodawców. W zakładach pracy obowiązywała zasada hierarchii i twardej dyscypliny.

Charakterystyczne tzw. stany zawodowe jako przedmiot władzy wykonawczej (handel, rzemiosło, chłopi).

3.8. Prawo a polityka

Wódz to zwierzchnik sądowy, jego wola była „najwyższym prawem”.

Karl Larenz - idee niemieckiego prawa, odwołujące się bezpośrednio do „wspólnoty narodowej”;

Helmut Dietze - idee narodowosocjalistycznego prawa natury, które obowiązuje we „wspólnocie krwi niemieckiej”;

C. Schmitt i Axel Frth von Freytagh-Loringhoven - opracowali narodowosocjalistyczna doktrynę prawa międzynarodowego.

Narodowo-socjalistyczna doktryna władzy opierała się na rasistowskiej koncepcji wspólnoty narodowej. Charyzmatycznym reprezentantem tej wspólnoty był wódz, odrzucano zasady: podziału władzy, równości obywateli, pluralizmu i federalizmu. Hitlerowska władza ingerowała w każda dziedzinę życia jednostek - antyindywidualizm.

SYSTEMY TOTALITARNE

• Koncepcja totalitarnego modelu władzy odbiegała od państwa demokratycznego, państwa prawnego;

• Ingerowano w sferę prywatną życia jednostek w państwie;

• Ważne elementy typologii faszyzmu i narodowego socjalizmu :

1. Ideologia

2. Masowa monopartia kierowana przez dyktatora

3. Terror fizyczny i psychiczny stosowany przez partię i tajną policję

4. Uwarunkowany technologicznie monopol kontroli partii i rządu nad mediami

5. Kontrola nad gospodarką oraz obronnością państwa

• Teoretyczny totalizm to trzy różne systemy władzy:

1. Lewicowy totalitaryzm - bolszewizm

2. Prawicowy totalitaryzm - nazizm i faszyzm włoski

• Totalitaryzm jako cecha ideologii posiada znaczenie symbolu politycznego

• Totalitaryzm ma charakter naukowy i pojęciowy

• Cechą charakterystyczną takiego państwa jest istnienie „ dwóch źródeł władzy - partii i państwa”

• Charakterystyczne pojęcia to „wróg obiektywny” oraz „przestępstwo potencjalne” - podejrzane jest całe państwo.

• Cecha systemów totalitarnych to także proces instytucjonalizacji monopartii (likwidacja wszystkich partii, zakaz tworzenia nowych, monopartia staje się organem władzy państwowej).

• Następstwo instytucjonalizacji monopartii to ustanowienie charyzmatycznej tyranii

• Sowiecki totalitaryzm był radykalnym przeciwnikiem prawa własności prywatnej i gospodarki rynkowej

• Zrywał z tradycją

• Propagował ateizm

Autorytaryzm opiera się na przekonaniu, że demokracja sprawdza się w praktyce gdy parlament jest w stanie wyłonić stabilną większość do powołania rządu - jeśli nie, pojawia się autorytet aby ocalić państwo. Nie sięga do ostrych represji, potrzebuje jednak poparcia społeczeństwa. Autorytaryzm oparty jest na konserwatyzmie, nie narusza wolności osobistych, nie ingeruje w naukę i kulturę. Formą ustanowienia takich rządów jest zamach stanu. Dyktator opiera się na armii, policji... Autorytaryzm jest systemem przejściowym.

AUTORYTARYZM	SYSTEMY TOTALITARNE
Krytyka instytucji demokratycznych, eksponowanie roli przywódcy, akceptacja własności prywatnej
Brak całkowitej instytucjonalizacji życia i hierarchii	całkowita instytucjonalizacja życia i hierarchia
Cel to odbudowa „zmysłu” państwowego	Model „nowego” człowieka
Dyktator przestrzega ładu i porządku	Wódz stoi ponad państwem
Brak rasizmu	rasizm
Konserwatyzm	Heglizm i neoheglizm, antykonserwatyzm
antyparlamentaryzm	Antyliberalizm, antydemokratyzm
Nie neguje praw człowieka do wolności w ogóle, jedynie w sferze publicznoprawnej,	Antypersonalizm
		antyindywidualizm

Współczesne doktryny polityczne

1

99

---