Zgodnie z definicjami doktryny polityczne oznaczają metody i sposoby działania w zakresie uprawiania polityki. Doktryny pozwalają odpowiednio ustosunkować się do określonych poglądów poszczególnych partii politycznych , związanych ze społeczeństwem , polityką i państwem. Wyraz doktryna wywodzi się z języka łacińskiego, gdzie "doctrina" oznacza naukę. Doktryna oznacza więc zespół twierdzeń, założeń i dogmatów politycznych, wiąże się z systemem działania oraz myślenia. Doktryny polityczne to zatem zbiory poglądów na życie polityczne określonego społeczeństwa. Istotna role odgrywają tutaj poglądy odnoszące się do władzy oraz ustroju politycznego danego państwa. Doktryna polityczna dotyczy przy tym podstawowych założeń związanych z funkcjonowaniem państwa oraz społeczeństwa. Doktryna często związana jest z ideologią czyli ze zbiorem przekonań uzasadniającym daną instytucję społeczną lub tez dane działanie. W stosunkach międzynarodowych doktryną polityczną nazywa się całokształt poglądów grupy społecznej lub klasy politycznej na problem lub interes międzynarodowy. Rozumie się również przez nią konkretny program działania państwa czy grupy państw w polityce zagranicznej i stosunkach międzynarodowych.
Jedną z rodzajów jest liberalizm, który jest koncepcją teoretyczną i postawą światopoglądową opartą na indywidualnej koncepcji człowieka i społeczeństw, która głosi, że wolność i nieskrępowana przymusem politycznym działalność jednostek mają wartość nadrzędną i są najpewniejszym źródłem postępu we wszystkich sferach życia zbiorowego. Jako doktryna partii i ruchów polityczno-społecznych wychodzących z założeń ideologii liberalnej , które dążą do zagwarantowania wolności w poszczególnych sferach życia społecznego, zwłaszcza w dziedzinie politycznej i ekonomicznej. Mianem liberalizm określa się również postawę życiową odznaczającą się tolerancją i otwartością na poglądy i postępowanie innych ludzi i zbiorowości, przeciwstawianą dogmatyzmowi, fanatyzmowi.
Termin „liberalizm” pochodzi od nazwy hiszpańskiego stronnictwa Liberales , które oznacza –„wolnościowcy”. W początku XIX w. domagało się ono oparcia rządów na podstawach konstytucji gwarantującej wolność jednostki. Z czasem stało się określeniem szerokiego prądu myślowego i ruchów społecznych wyrosłych na jego gruncie. Początki liberalizmu sięgają XVII w. i wywodzą się z twórczości Th. Hobbesa i J. Locke’a. Liberalizm rozpowszechnił się najbardziej w myśli społecznej XIX w. Liberalizm za fakt podstawowy przyjmuje istnienie praw naturalnych, a za najważniejszą funkcję państwa uważa ich ochronę. Liberałowie głoszą, że wszyscy ludzie są równi, mają te same uprawnienia, oraz że żadna władza nie może tych uprawnień człowiekowi odebrać. W pierwszej kolejności wymieniają prawa do ochrony życia, wolności i do własności. Wśród praw wolnościowych znajdują się: wolność sumienia, przekonań, słowa, zgromadzeń, zrzeszeń i wolność wyboru własnego stylu życia. Prawo posiadania i dysponowania własnością pojmują jako rozszerzenie prawa człowieka do swobodnej działalności gospodarczej, a zarazem jako gwarancję polityczną niezależności jednostki. Wolny rynek gospodarczy jest zarówno warunkiem, jak i składnikiem wolności indywidualnej, a także, według iberalizmu, jedynym, nie opartym na przymusie środkiem koordynującym działalność ekonomiczną w skomplikowanym społeczeństwie przemysłowym. Poza tym własność prywatna dopuszcza jak najszerszą dystrybucję władzy i w efektywny sposób chroni przed dużą i uznawaną za niebezpieczną koncentracją władzy.
U podstaw liberalnego państwa stoi równość wszystkich podmiotów życia zbiorowego wobec prawa. Liberałowie uważają, że władza państwowa musi być ograniczona, jej pozycja wyznaczona przez konstytucji oraz musi być odpowiedzialna przed obywatelami. Najwyższą władzę przyznają sądom, zwłaszcza sądowi najwyższemu lub konstytucyjnemu, badającemu zgodność praw z konstytucją oraz prawami człowieka. Praktyczna zasada sprawowania władzy sprowadza się wg nich do zasady równowagi sił, najwcześniej wyrażonej w konstytucji amerykańskiej, umożliwiającej kontrolę poszczególnych instytucji państwa oraz ograniczanie ich prerogatyw. Ma to na celu uniknięcie sytuacji, w której jakaś siła polityczna uzyskuje pozycję monopolisty. Zasada ta odnosi się również do instytucji prywatnych, z których żadna nie może uzyskać pozycji prawnie uprzywilejowanej, oraz do sfery ekonomii. Rola państwa polega na stanowieniu i ochronie praw we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywności, państwo pozostawia jednocześnie poszczególnym podmiotom życia zbiorowego określenie celów i sposobów swego działania. Liberałowie są zwolennikami państwa sprawnego, aczkolwiek mającego ograniczony zakres kompetencji, którego głównym celem jest ochrona i gwarancja wypełniania podstawowych uprawnień jednostkowych, opowiadają się za autonomią władz lokalnych wszelkich stopni. Istotną cechą państwa liberalnego jest jego neutralność światopoglądowa i wyraźna separacja od wszelkich Kościołów i ideologii. Szczególne znaczenie dla liberalizmu ma ochrona praw mniejszości i przyznanie nadrzędności zasadzie tolerancji.
Liberałowie są przekonani, że jednostka jest źródłem inicjatywy, bogactwa i zmiany. Widzą człowieka jako istotę twórczą, poszukującą, choć niebezkonfliktową. Według liberalizmu każdy człowiek powinien być w stanie podejmować wszelkie decyzje dotyczące własnego życia, które dają się pogodzić z wolnością innych ludzi. Doktryna ta stara się odróżnić sferę prywatną, w której suwerenność jednostki nie może być w żaden sposób ograniczona, i możliwie niewielką sferę publiczną, w której jednostka występuje jako cząstka całości . Dominująca jest wśród liberałów postawa racjonalistyczna. Racjonalna i autonomiczna jednostka ma myśleć i decydować samodzielnie, biorąc w pełni odpowiedzialność za swe czyny i słowa. Wolność leżąca u podstaw liberalizmu ma charakter „negatywny”, określa granice wszelkiej władzy bez rozstrzygania, co ze swą wolnością uczyni dana jednostka. Wolność jest ujmowana jako cel, a nie środek i nie da się wymienić na inne wartości, jak bogactwo, oświecenie, moralność. Liberalizm wyraża się postawą antypaternalistyczną — nikt nie może i nie powinien narzucać dorosłej osobie, co ma robić i w co wierzyć. Różnorodność stanowisk ideowych, stylów życia, postaw, ekonomicznych przedsięwzięć jest według liberalizmu zjawiskiem pożądanym i normalnym. Nieuchronnymi zjawiskami są współzawodnictwo oraz konflikt, który powinien być rozwiązywany w duchu kompromisu i tolerancji, zgodnie z przepisami prawa. Wiązała się z tym nadzieja liberałów na postęp, który miał tkwić w wyzwalaniu spontanicznych sił społeczeństwa i ewolucyjnym charakterze zmian społecznych. Liberalizm próbuje określić warunki pokoju zbiorowego, jednostce pozostawia natomiast wybór sposobu osiągania własnego szczęścia. Społeczeństwo liberalne jest nazywane społeczeństwem otwartym.
Rozróżnia się 2 fazy rozwoju liberalizmu Pierwsza, zwana klasyczną, obejmuje okres od XVII do końca XIX w. Liberalizm przyjął wówczas postać walki o wolność religijną, tolerancję, zasady konstytucyjne , o polityczne oraz gospodarcze uprawnienia jednostki. W pierwszej połowie XIX w. w Europie Zachodniej powstały liberalne partie i ugrupowania głoszące hasła liberalizmu politycznego, np. brytyjska Partia Liberalna. Ruch polityczny i doktryna liberalizmu miały wówczas głównie charakter „negatywny” — wskazywały na konieczność ochrony obywateli przed arbitralną władzą. W polityce gospodarczej zwyciężały zasady liberalizmu gospodarczego. Najszersze poparcie liberalizm zyskał w Wielkiej Brytanii i USA. Na kontynencie europejskim doktryna liberalna z trudem torowała sobie drogę. Zasady wolnego rynku zyskały uznanie we Francji dopiero w III Republice, we Włoszech — po zjednoczeniu państwa. Ani w Niemczech, ani w Rosji liberalizm nie miał szerszego politycznego i intelektualnego poparcia. Zmiana doktryny liberalizmu dokonała się na początku XX w., m.in. pod wpływem krytyki ze strony socjalistów i ruchów katolickich. Zmieniło się też otoczenie społeczne i ekonomiczne. Klasyczny liberalizm był zdecydowanie indywidualistyczny, minimalizował rolę zorganizowanej władzy, był przeciwny etatyzmowi i interwencjonizmowi państwowemu. Współczesny liberalizm zwany jako neoliberalizm uwzględnia rolę organizacji i współodpowiedzialnością za los jednostki obarcza społeczeństwo. Neoliberałowie wskazują, że warunkiem korzystania z wolności przez wszystkich obywateli jest równość szans w dostępie do edukacji, kultury oraz zagwarantowanie wszystkim minimum socjalnego. Przypisują państwu znaczną rolę w ochronie elementarnych uprawnień społecznych i ekonomicznych. Kwestionują leseferyzm, zakładający , że państwo nie powinno wywierać żadnego bezpośredniego wpływu na gospodarkę, natomiast ma ograniczyć się do utrzymywania prawa i porządku , pozostawiając sprawę kształtowania gospodarki wolnemu rynkowi. Nowy liberalizm wysunął program sterowania ekonomicznymi siłami w celu zapewnienia społecznej sprawiedliwości i stabilizacji. Argumentuje na rzecz ograniczenia rynku wszędzie tam, gdzie dyskryminuje on jednostki z innych względów niż ich własne decyzje. Stąd postulat, by każdy rozpoczynał życie z równym udziałem w zasobach społecznych, co oznacza zdecydowany atak na zakorzenione w społeczeństwie nierówności wynikające z pochodzenia klasowego, płci lub rasy. Wymaga to działań afirmatywnych, powszechnej opieki zdrowotnej, darmowego szkolnictwa itd. W ten sposób liberalizm przejął część haseł reformistycznego socjalizmu. Zadaniem polityki liberalnej jest opracowanie i wprowadzenie takich projektów, które biorąc pod uwagę funkcje usługowe państwa, nie zagrażałyby wolności i ogólnemu jego charakterowi jako formy ograniczonej władzy pod rządami prawa. Obie tradycje liberalizmu są dziś żywe i ze sobą współzawodniczą.
Europejskie partie liberalne podjęły nieregularną współpracę w pierwszej połowie XIX w., ale dopiero 1924 powstało Międzynarodowe Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokratycznych. W 1947 powstała Międzynarodówka Liberalna. W polskiej myśli politycznej liberalizm pojawił się na początku XIX w., a jego rozwój nastąpił w Królestwie Polskim. Pierwszym ugrupowaniem politycznym odwołującym się do liberalizmu byli kaliszanie. Jednocześnie z działaniami kaliszan aktywność politycznej prowadzili politycy mieszkający na ziemiach Rzeczypospolitej Krakowskiej, m.in. publicysta H. Meciszewski i rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego W. Litwiński.
Po upadku powstania listopadowego 1830–31 głównym ośrodkiem polskiego liberalizmu stało się Wielkie Księstwo Poznańskie, gdzie działali K. Libelt i A. Cieszkowski. Pierwszy z nich, związany z radykalnym ruchem reform demokratycznych, stał się obrońcą nie tylko niezbywalnych praw przysługujących jednostce, ale i szermierzem polskości. Cieszkowski był organizatorem i przewodniczącym Ligi Polskiej, która stawiała sobie za cel obronę narodową i ekonomiczną interesów polskich środkami legalnymi przez inicjowanie i subsydiowanie organizacji społeczno-kulturalnych, gospodarczych i oświatowych. Po uzyskaniu w1867 r. autonomii politycznej przez ziemie polskiego zaboru austriackiego w kręgach liberalnych nastąpiło wyraźne ożywienie. Pełnię rozwoju liberalizm przeżywał w latach 80. i 90. Ważną rolę odegrał w nim T. Romanowicz, redaktor krakowskiej „Nowej Reformy”; wśród jego najbliższych współpracowników znaleźli się: T. Rutowski, A. Asnyk, S. Szczepanowski, M. Pawlikowski, A. Sokołowski, F. Weigel, K. Srokowski. Głównymi postulatami galicyjskich liberałów była walka o upowszechnienie praw wyborczych, reformę samorządu terytorialnego oraz dokumentowanie wszelkich przejawów łamania konstytucyjnych praw obywatelskich przez władze państwowe.
Na ziemiach zaboru rosyjskiego liberalizm zaczął się rozwijać pod koniec XIX w. Jego głównym propagatorem był A. Świętochowski, redaktor „Prawdy”. Natomiast w okresie międzywojennym najważniejszym ośrodkiem liberalizmu był Kraków. Przywódcą środowiska liberałów, zwanego krakowską szkołą ekonomiczną, skupionego głównie w Krakowskim Towarzystwie Ekonomicznym, był A. Krzyżanowski. Do jego wychowanków należeli m.in. A. Heydel i F. Zweig. Głównym postulatem krakowskich liberałów była walka z etatyzmem, oznaczającym przejmowanie przez państwo administracji nad prywatnymi przedsiębiorstwami lub tworzenie nowych przedsiębiorstw państwowych przy pomocy kapitału państwowego, z nadmiernym interwencjonizmem państwowym, polegającym na bezpośrednich interwencjach państwa w wolny rynek oraz zacofaniem gospodarczym. Charakterystyczne dla myśli politycznej tej szkoły były próby nasycenia liberalizmu klasycznego elementami refleksji właściwej keynesizmowi, myśli narodowej oraz filozofii chrześcijańskiej. Przedstawiciele szkoły zdecydowanie odrzucali tzw. liberalizm integralny, utożsamiany wg nich z doktryną skrajnie indywidualistyczną oraz modelem państwa pełniącego jedynie funkcję „stróża nocnego”, ponieważ w sytuacji zagrożenia bolszewizmem i faszyzmem, mógł te zagrożenia potęgować. Liberalną orientację reprezentowało również środowisko skupione wokół wydanych w Warszawie „Wiadomości Literackich” -m.in. T. Boy-Żeleński, A. Słonimski.
W latach 1945–80 poglądy liberalne oficjalna propaganda przypisywała klasie wyzyskiwaczy — kapitalistów, a „liberałami” nazywano działaczy partyjnych przeciwstawianych ortodoksom leninowsko-marksistowskim. Za jedynego wojującego publicznie liberała czasów komunizmu uznaje się S. Kisielewskiego, publicystę związanego z „Tygodnikiem Powszechnym”. W latach 80. nastąpiło odrodzenie myśli liberalnej związane z krótkim okresem legalnej działalności Solidarności. Pojawiło się kilka środowisk politycznych odwołujących się do liberalizmu. Do najważniejszych należały Krakowskie Towarzystwo Ekonomiczne oraz Grupa Liberałów Gdańskich , z której wyłonił się Kongres Liberalno-Demokratyczny . Współcześnie wśród polskich ugrupowań liberalnych można wyróżnić 2 główne nurty. Pierwszy jest związany z klasycznym XIX-wiecznym liberalizmem politycznym i ekonomicznym, niektórzy dostrzegają w nim skazę oświeceniową i pozytywistyczną- utylitaryzm. Reprezentuje go przede wszystkim Unia Wolności oraz byli działacze KL-D, którzy powołali do życia Platformę Obywatelską. Drugi nurt nawiązuje do filozofii politycznej E. Burke’a, poszukuje mocnych fundamentów doktrynalnych w systemie wartości chrześcijańskich, a w warunkach polskich dąży do całkowitego pojednania liberalizmu z Kościołem katolickim :Ruch Stu, Stronnictwo Konserwatywno-Ludowe, Unia Polityki Realnej. Liberalizm polski nigdy nie miał charakteru liberalizmu integralnego, tj. doktryny bezpośrednio opierającej się na klasycznej ekonomii politycznej, indywidualizmie, niewyróżniającej jakiegokolwiek systemu światopoglądowego. W XIX w. wyraźny wpływ na polską myśl polityczną wywarła kwestia walki o niepodległość, dlatego suweren polski zawsze przybierał postać narodu w sensie obiektywnym. Polska myśl liberalna nie traktowała narodu jako wspólnoty powstałej w wyniku umowy społecznej . Współcześnie także, mimo zapisów konstytucyjnych, w świadomości społecznej naród polski funkcjonuje jako wspólnota ukształtowana przez historię, m.in. dlatego na gruncie polskim nie zyskuje popularności filozofia liberalna reprezentowana przez J. Rawlsa i jego zwolenników. Zacofanie gospodarcze ziem polskich w XIX w. było spowodowane późnym przeprowadzeniem reform uwłaszczeniowych, brakiem własnego kapitału, eksploatacją gospodarczą ze strony zaborców. Okres międzywojenny niewiele pod tym względem zmienił, a lata 1945–89, mimo wielkich inwestycji w sferze przemysłowej, przyczyniły się jedynie do utrwalenia archaicznej struktury społecznej. Dominująca rola warstwy robotników wielkoprzemysłowych oraz warstwy chłopskiej wymusza dostosowywanie programów politycznych i gospodarczych do roszczeniowych postaw tych warstw, co z góry wyklucza popularność ugrupowań liberalnych głoszących zasady gospodarki wolnorynkowej.
Specyfika polskiego liberalizmu wynika w dużej mierze z ogólnej kultury i wiedzy politycznej społeczeństwa polskiego. Przerwanie procesu kształtowania się społeczeństwa obywatelskiego pozbawiło wiele pokoleń Polaków możliwości zdobycia wiedzy i umiejętności korzystania z procedur demokratycznych i ponoszenia z tego tytułu odpowiedzialności, m.in. dlatego dużą popularnością cieszą się ugrupowania odżegnujące się od postulatów indywidualistycznych. Na kształt polskiego liberalizmu miał i ma wpływ stosunek do katolicyzmu. Wzajemna wrogość liberalizmu i katolicyzmu, właściwa dla XIX w., została zastąpiona nieufnością wobec propozycji aksjologicznych - dotyczących sfery wartości. Zderzenie katolicyzmu i liberalizmu powoduje w warunkach polskich powstawanie ugrupowań liberalnych aprobujących liberalne zasady gospodarki wraz z kodeksem moralności chrześcijańskiej oraz ugrupowań ulegających tzw. protestantyzacji -przejmowaniu części systemu wartości chrześcijańskiej, zwłaszcza dotyczących sfery relacji międzyludzkich, i odrzucanie lub przemilczanie instytucjonalnej roli Kościoła, bliskich nurtowi utylitarystycznemu.
Na przełomie wieków ukształtowało się kilka klasyfikacji szkół liberalnych, prowadzonych przy odwołaniu się do różnych kryteriów. Pierwszą jest podział na liberalizm arystokratyczny, burżuazyjny, demoliberalizm i liberalizm socjalny. Liberalizm arystokratyczny nawiązuje do najwcześniejszych wzorców tego myślenia, ukształtowanych przez postępowych arystokratów XVIII wieku, wśród których najbardziej reprezentatywnych był Monteskiusz. Liberalizm burżuazyjny pełny rozwój uzyskał w XIX wieku, reprezentując nowych ludzi kapitału , którzy ustanawiali postawy wolnorynkowej gospodarki. Demoliberalizm powstał z połączenia idei liberalnych z demokratycznymi zasadami ustrojowymi , w szczególności powszechnym prawem wyborczym i ustrojem parlamentarnym, głosząc teorie konieczności wybrania parlamentu reprezentującego całe społeczeństwo. Liberalizm socjalny , zwany socjal-liberalizmem, będąc najpóźniej odmianą tej szkoły, rozwinął teorię socjalnych funkcji państwa, mających na celu roztoczenie opieki nad warstwami najsłabszymi, zazwyczaj niespełniającymi wymogów walki konkurencyjnej.
Z innego punktu widzenia liberalizm dzielimy na optymistyczny i pesymistyczny. Liberalizm optymistyczny głosi teorię postępu urzeczywistnianą w oparciu o najszerzej pojmowaną wolność człowieka, a więc wolność polityczną, słowa, badań , przekonań czy wolność konkurencji. Liberalizm pesymistyczny, którego czołowym przedstawicielem był angielski ekonomista T.R. Malthus, głosi teorię ograniczonego postępu, prowadzącego w rezultacie wzrostu zamożności do krańcowej destrukcji w postaci wojen. W ramach szeroko pojętej szkoły liberalistycznej wyróżnić możemy liberalizm ekonomiczny, polityczny , moralny i wyznaniowy. Otóż liberalizm ekonomiczny koncentruje się głównie na wolnościach gospodarczych , będących gwarancją konkurencyjności rynkowej. Liberalizm polityczny eksponuje wolnościowe zasady organizacji ustroju państwowego oparte na powszechnym prawie wyborczym i rządach parlamentarnych. Liberalizm moralny głosi teorię wolności wyboru systemów moralnych w postępowaniu jednostki, a liberalizm wyznaniowy przy wolności przekonań religijnych głosi podobnie jak moralny zasady autentycznej tolerancji.
Innym rodzajem doktryny politycznej jest konserwatyzm , którego nazwa wywodzi się od łacińskiego słowa „ conservatus” czyli zachowany. Jest to postawa, którą charakteryzuje przywiązanie do istniejącego, zakorzenionego w tradycji stanu rzeczy -wartości, obyczajów, praw, ustroju politycznego itp., oraz niechętny stosunek do gwałtownych zmian i nowości. Pierwszy posłużył się tym pojęciem F.R. de Chateaubriand, nadając wydawanemu przez siebie periodykowi broniącemu zasad restauracji tytuł „Conservateur”.
Konserwatyzm filozoficzny to filozofia społeczna stworzona na przełomie XVIII i XIX w. przez przeciwników oświecenia, rewolucji francuskiej 1789–99 i liberalizmu. Znalazł on klasyczny wyraz w twórczości E. Burke’a, J. de Maistre’a, L. de Bonalda. Podstawą konserwatyzmu filozoficznego jest przekonanie o nieusuwalności zła i cierpienia z historii i życia ludzkiego, ponieważ ich źródłem jest skażona natura ludzka. Odpowiednie wychowanie, religia, reformy społeczne mogą je jedynie ograniczyć. Przyjęcie takiego założenia decyduje o odrzuceniu teorii, które głoszą tezę o samodoskonaleniu i samozbawieniu człowieka, które przekonują, że człowiek własnym wysiłkiem, pracą, rozumem, nauką, rewolucyjnym czynem jest w stanie wyzwolić się od trapiących ludzkość nieszczęść i ograniczeń. Konserwatyści odrzucają racjonalistyczne przekonanie, że jest możliwe poznanie praw życia zbiorowego i planowanie społeczne. Wskazują na niezbędną w wychowaniu każdego człowieka rolę religii, tradycji i tych instytucji, które swoim historycznym doświadczeniem gwarantują, że będą służyć zarówno równowadze społecznej, jak i kształtowaniu postawy moralnej człowieka. Są przeciwni egalitaryzmowi, ostoją życia zbiorowego nie jest wg nich równość, ale sprawiedliwość i słuszność. W wypadku konfliktu między równością a wolnością bez wahania opowiadają się po stronie wolności. Mimo że akceptują reguły demokratyczne, są uczuleni na niebezpieczeństwa płynące z tyranii większości. Wolność kojarzą z wyborem życia zgodnego z cnotą, życia odpowiedzialnego. Dla konserwatysty pierwotne jest zobowiązanie wobec siebie jako istoty duchowej, na drugim miejscu stoją obowiązki wobec zbiorowości. Człowiek jest postrzegany jako istota społeczna związana z naturalnymi grupami :rodziną, wspólnotą sąsiedzką, regionalną. Dzięki uczestnictwu w życiu zbiorowym zostają zaspokojone jego podstawowe potrzeby — bezpieczeństwa, zakorzenienia, statusu, identyfikacji. Konserwatyści uważają, że wszelkie reformy muszą mieć charakter stopniowy, zdecydowanie niechętnie odnoszą się do rewolucji, są przeciwnikami projektów przemian opartych na ideologicznych podstawach. Podkreślają, że w działaniach politycznych należy zawsze wychodzić od empirycznej i niepowtarzalnej sytuacji, unikając moralistyki i spekulacji ideologicznych. Dla konserwatystów polityka jest domeną siły i, jak głoszą, nie wolno nikomu, nawet w imię najszlachetniejszych zasad etycznych, zapominać o trwałych regułach życia zbiorowego. Według konserwatystów naród i państwo są dziełem wieków, będą lepiej służyły życiu jednostki, gdy w obyczajach, prawach, instytucjach zostaną zachowane doświadczenia przeszłości. Dla konserwatystów własność prywatna jest nieodzownym warunkiem zachowania wolności. Obecnie konserwatyści -neokonserwatyści są zdecydowanymi rzecznikami gospodarki wolnorynkowej, przeciwnikami etatyzmu, centralizmu. Krytykują liberalizm za to, że propagując indywidualizm, przyczynia się do rozbicia życia wspólnotowego, a socjalizm — że forsując egalitaryzm, służy umocnieniu państwa.
Konserwatyzm polityczny to kierunek polityczny nawiązujący do konserwatywnej filozofii społecznej. Przyjmuje on postać właściwą epoce i środowisku, w którym występuje, odwołuje się do zespołu wartości, które powinny zostać zachowane i najczęściej wskazuje na grupy społeczne lub instytucje, mające je chronić. W XIX w. różne odmiany tego kierunku stały się podstawą działalności konserwatywnych partii politycznych. W Anglii pierwsze grupy konserwatystów powstały po rewolucji 1688, pełny ich rozwój nastąpił w wyniku reakcji na rewolucję francuską 1789–99, a po 1832 stały się trzonem Partii Konserwatywnej. We Francji na początku XIX w. konserwatyści dążyli do odbudowy ustroju przedrewolucyjnego; nabrali znaczenia w okresie restauracji. W Niemczech konserwatyzm stapiał się z niemieckim romantyzmem i wyrażał się w kulcie niemieckiej tradycji feudalnej; 1830–48 ukształtowały się polityczne ugrupowania niemieckich konserwatystów. Konserwatyzm rosyjski ujawnił się w ruchu słowianofilskim, podkreślał niepowtarzalną drogę rozwoju Rosji, ze szczególnym sposobem władania ziemią i odrębną, w porównaniu z Zachodem, postacią religijności. Po I wojnie światowej partie konserwatywne straciły na znaczeniu we wszystkich krajach europejskich, poza Wielką Brytanią; ich zwolenników wchłonęły inne partie prawicowe. Obecnie za konserwatywne są uważane partie i ruchy polityczne, które głoszą uznanie dla podstawowych norm i wartości kultury europejskiej, dla religii oraz inspirowanych przez nią praw i obyczajów, niechęć do „państwa dobrobytu”, wiarę w skuteczność nieskrępowanych mechanizmów rynkowych. Tego typu organizacje polityczne są zjednoczone w Międzynarodowej Unii Demokratów oraz w Europejskiej Unii Demokratycznej. Do najbardziej reprezentatywnych polityków konserwatywnych doby powojennej należą K. Adenauer, M. Thatcher, R. Reagan.
Niezależnie od sposobu ukazywania sensu konserwatyzmu politycznego sam jego sens wyjaśniany jest przynajmniej pięciorako, jako ideologia: arystokratyczna, pragmatyczna, sytuacyjna, naturalna i właśnie polityczna.
Konserwatyzm arystokratyczny był reakcjonistyczną doktryną profeudalnych ugrupowań arystokracji, sformułowaną po rewolucji francuskiej 1789 roku, wyrażającą jej obawy przed zagrożeniami ze strony prokapitalistycznej burżuazji. Jako taki historyczny fenomen przetrwał w szczątkowych postaciach do około 1914 roku. Konserwatyzm pragmatyczny jest również naznaczony piętnem określonego czasu historycznego, ale może wyrażać interesy jakiejkolwiek siły społecznej. Przejawia się poprzez absorbowanie tych wszystkich treści, innych ideologii politycznych, które składają się na etos politycznego sprzeciwu wobec zmian społecznych. Konserwatyzm sytuacyjny, w odróżnieniu od konserwatyzmu pragmatycznego, nie chce się wiązać z żadną ideologią i sam nie pretenduje do miana ideologii. Jest kurczową obroną każdego porządku społecznego, któremu rzuciło wyzwanie coś z zewnątrz niosące zmiany, reformy, rewolucje. Może to być konserwatyzm zarówno skrajnej lewicy, jak i skrajnej prawicy. Konserwatyzm naturalny charakteryzuje nie tyle stosunek do określonych porządków społecznych, ile pewną dyspozycję człowieka. Polega ona na naturalnej awersji do zmian, niechęci do nieznanego i jednocześnie niechęci poznawania tego nieznanego. Własne doświadczenie wynosi jako źródło poznawania ponad cudzy opis teoretyczny. Konserwatyzm polityczny jest zespołem idei tworzących wyraźną ideologię, którą najpełniej wyraził Edmund Burke. Ideologia polityczna konserwatyzmu sprzeciwiała się kolejno filozofii oświecenia, rewolucyjnemu jakobinizmowi, utylitaryzmowi, liberalizmowi i socjalizmowi.
Mimo że poszczególne odmiany ideologii konserwatyzmu charakteryzują pewne różnice, zawierają one zestaw wspólnych idei tworzących względnie trwałą jej podstawę myślową. Na pierwszym planie znajdują się w niej idee człowieka i tradycji, z którymi uzgadniane są idee antyegalitaryzmu, społeczeństwa, prawa, gospodarki, państwa i zmiany.
Idea człowieka w ideologii konserwatyzmu wskazuje na trwałe, uniwersalne cechy jego natury - umysłowe i moralne. Jednocześnie, w przeciwieństwie do liberalnego indywidualizmu, rozprawiającego o człowieku w ogóle, domaga się on konkretności historycznej analizy natury człowieka. Analiza ta doprowadza jednak konserwatystów do ogólnego sceptycyzmu wobec racjonalizmu i moralnych kwalifikacji człowieka.
Odmiennie od oświeceniowego ultraracjonalizmu, konserwatyzm, nie dochodząc do skrajności irracjonalizmu, powątpiewa w racjonalność wszystkich ludzkich działań, szczególnie w polityce. Opiera się na rozróżnieniu dwóch sfer funkcjonowania rozumu, niżej przezeń cenioną sferę rozumu teoretycznego i godną większego zaufania sferę rozumu praktycznego. Z rozumu teoretycznego wynikają logiczne prawdy świata idei, niemające poważniejszego wpływu na świat rzeczywisty. Natomiast rozum praktyczny osadzony w tradycji, historii, tym, co trwałe i sprawdzone doświadczeniem, jest realną siłą rzeczywistości. Lord Cecil Hugh podsumował to następująco: "W każdym niemal umyśle tkwi głęboko niedowierzanie obcej nam rzeczy, oddające pierwszeństwo doświadczeniu nad teorią". Również moralne kwalifikacje człowieka spotykają się ze sceptycyzmem większości nurtów konserwatyzmu, z wyjątkiem konserwatyzmu liberalnego i Nowej Prawicy. Natura człowieka jest nie tylko niepowtarzalną w każdej jednostce mieszaniną racjonalności i emocjonalności, ale również dobra i zła w sensie etycznym. Ludzie są na ogół z natury egoistami, wąskie marginesy altruizmu ograniczając do rodziny, sąsiadów i przyjaciół. Ludzie są leniwi, ale pragną wielkiego bogactwa. Sami są podatni na korupcję, ale hałaśliwie potępiają nadużycia innych. Łakną zażywania uroków życia, ale gorszą się, gdy czynią to ich bliźni. Opiera się przeto konserwatyzm na uniwersalnym założeniu o niedoskonałościach natury człowieka, toteż został określony jako "polityczna sekularyzacja doktryny grzechu pierworodnego". O tyle, o ile człowiek jest istotą mądrą i dobrą, zasługuje na wolność. O tyle, o ile jest głupi i zły, potrzebuje skrępowań ze strony autorytetów, władzy, religii - wartości zakorzenionych w tradycji. Wolność jest tutaj określana poprzez pryzmat posłuszeństwa człowieka autorytetom boskim i ziemskim potwierdzającym poszanowanie jego godności. Konserwatyzm dość łatwo przystaje na hasło "wolny człowiek w silnym państwie".
Konserwatyzm żywi głęboki szacunek dla szeroko rozumianej tradycji chronionej przez zachowawcze elity społeczne, przeciwstawianej temu, co nowe i lansowane przez siły bardziej lub mniej radykalne. Społeczeństwo jest organiczną wspólnotą wspólnot, w których obowiązuje zasada hierarchiczności, wynikająca z powodów naturalnych i konwencjonalnych. Taki wzór społeczeństwa funkcjonującego w makroskali przypomina mikroskalę życia pojedynczego człowieka, którą konserwatysta Friedrich Novalis określił mianem "organiczny antropos" (organie anthropos). Z organicznej, wspólnotowej i hierarchicznej koncepcji społeczeństwa wynika prymat interesu ogólnego nad interesem jednostki, bez lekceważenia wszakże tego drugiego. Zdrowe fundamenty zdrowego społeczeństwa tworzą zawsze wspólno-ty rodzinne, oparte z kolei na zdrowym małżeństwie - trwałym, wielodzietnym, moralnym i religijnym. Role męża i żony, ojca, matki i dzieci najtrafniej określiła tradycja. Przypomina je cierpliwie Kościół, a także szkoła, jeśli jej nauczanie pozostaje w zgodzie z religią. Rodzina jest najmocniejszym siedliskiem naturalnej hierarchii i autorytetu, toteż na niej należałoby się wzorować przy kształtowaniu hierarchii i autorytetów konwencjonalnych w różnych strukturach organizacyjnych - produkcyjnych, zawodowych, stowarzyszeniach, partiach politycznych, państwie. Patriarchalizm wyraźnie rzuca swój blask na konserwatywne pojmowanie społeczeństwa.
Idea prawa zajmuje ważne miejsce w ideologii konserwatyzmu, ale w odmiennym ujęciu w porównaniu z liberalizmem klasycznym. W przeciwieństwie do liberalizmu, w konserwatyzmie prawa nie mają charakteru praw naturalnych, indywidualnych i przedspołecznych. Z mieszaniny dobra i zła, jaką jest natura ludzka, trudno byłoby wysnuwać idealne prawa naturalne. Prawo nie może służyć jedynie nieokiełznanemu indywidualizmowi; jest ono legalnym ustępstwem wspólnoty na rzecz jednostki. Prawo, rozwiązując problemy wspólnoty, jednocześnie najlepiej rozwiązuje problemy jednostki. Tak jak nie może funkcjonować społecznie język, który rozumie wyłącznie jednostka, tak również nie może skutecznie obowiązywać prawo zatroskane wyłącznie o interes jednostki. Prawo wyrażające interesy wspólnoty nie mogło się pojawić w jakimś przedspołecznym i przedpaństwowym stanie natury. Gdy konserwatyzm rozważa problemy prawa, czyni to zawsze w związku z interesami wspólnoty, społeczeństwa i państwa. W takim też świetle ukazuje dwa najważniejsze prawa - do wolności i własności prywatnej. Liberalny postulat pełni wolności absolutnej jest szkodliwym mitem podminowującym porządek społeczny utrwalony tradycją. Wolność realną wyznaczają granice posłuszeństwa obywateli autorytetom i prawu. Również prawo do własności prywatnej nie wyczerpuje się w uprawnieniach właściciela, lecz nakłada na niego także odpowiedzialność i obowiązki wobec społeczeństwa.
Idea gospodarki w ideologii konserwatyzmu odzwierciedla ścieranie się dwóch stanowisk. Konserwatywni tradycjonaliści, romantycy i paternaliści wyrażają sceptycyzm wobec wolnego rynku. Natomiast przedstawiciele konserwatyzmu liberalnego i Nowej Prawicy aprobują mechanizmy wolnorynkowe. Jedni i drudzy przyznają, że własność prywatna tworzy podstawę gospodarki dobrze funkcjonującego społeczeństwa. Obu stanowiskom bliski jest pogląd św. Tomasza, który określił własność prywatną jako prawo zarządzania i dysponowania (ius procurandi et dispensandi). Miałaby to być "własność moralna", dopuszczająca dobrowolną i wymuszoną redystrybucję dochodów w formie ofiar, jałmużny, fundacji i podatków. Jednocześnie konserwatyzm jakby nie dostrzegał powagi problemu bezrobocia, odrzucając przymus pracy i przymusowe ubezpieczenia społeczne. Poczucie dystansu wobec wielkiego kapitału, kapitalizmu i całej cywilizacji przemysłowej pozostaje, aczkolwiek ze zmiennym natężeniem, trwałym wątkiem konserwatyzmu. Najbardziej religijni konserwatyści upatrują w materializmie, zwanym kultem "złotego cielca", ważną przeszkodę dla życia duchowego, przyszłego zbawienia, kultu Boga. Z kolei dla świeckich dogmatyków konserwatywnych gorączkowe dążenie do wzrostu produkcji łączy się z groźbami kolektywizacji, bolszewizacji i totalitaryzacji. Religijnym i świeckim antyproduktywistom sprzeciwiają się produktywiści, którzy starają się pogodzić antyproduktywizm z produktywizmem, sprawy duchowe ze sprawami materialnymi, cywilizację teocentryczną z cywilizacją homocentryczną. Idea państwa wspiera się w ideologii konserwatyzmu na ideach nierówności, elitaryzmu, autorytetu, władzy i hierarchii. Nierówni z urodzenia i socjalizacji ludzie dzielą się na władczych i władanych, przywódców i przewodzonych. Dar trafnego osądu politycznego przypada nielicznym, tworzącym elity władzy wywodzące się z arystokracji duchowej, arystokracji merytokratycznej i arystokracji inteligenci, ale niekoniecznie arystokracji bogactwa. Owi koneserzy polityki w religijnych wersjach konserwatyzmu czerpią swoją władzę z jedynego jej źródła, którym jest Bóg, zaś w wersjach świeckich ze swej wyższości nad innymi - arystokratyzmu. W pierwszym przypadku władza jest na tyle silna, na ile jest uzgodniona z władzą boską, jak to wyraził Maistre - deifikowana. W drugim natomiast przypadku - o ile rzeczywiście wyrosła z autentycznego arystokratyzmu. W obu przypadkach konserwatyzm utrzymuje głębokie przekonanie, że władza polityczna powinna cieszyć się autorytetem, a z niego powinna wynikać hierarchia. Oznacza to dla władców konieczność zachowywania skromności i pokory, zaś dla władanych zachowywania wobec nich szacunku i posłuszeństwa.
Konserwatyzm uznaje konieczność istnienia władzy państwowej - rządu, ale nie otacza jej zbyt wielkim blaskiem. Ograniczone zaufanie do natury ludzkiej przenosi na dzierżycieli władzy państwowej, którzy podobnie jak inni ludzie są istotami ułomnymi. Owe ułomności są przede wszystkim udziałem mas, toteż demokracja jest najgorszą formą rządów, w przeciwieństwie do najbardziej elitarnej formy rządów, jaką jest jedynowładztwo - monarchia. Demokracja doskonała, gdyby taka była możliwa, oznaczałaby doskonały despotyzm motłochu powodujący nieuchronnie unicestwienie wolności i destrukcję zdrowego życia politycznego. Krytykując demokrację, konserwatyści krytykują związane z nią instytucje ustrojowe, szczególnie suwerenność ludu i trójpodział władzy państwowej. Jakkolwiek wśród konserwatystów dominują rojaliści, okoliczności historyczne zmuszały ich niejednokrotnie do aprobowania republikańskich form rządu - konstytucyjnych i parlamentarnych. Każdy jednak rząd, według konserwatystów, powinien być na tyle silny, aby był w stanie utrzymać porządek wewnętrzny i zapewnić bezpieczeństwo zewnętrzne, cieszył się autorytetem i jednocześnie nie przeradzał się w dyktaturę. Tak oto pobrzmiewa w ambiwalentnym wobec władzy państwowej konserwatyzmie koncepcja rządów umiarkowanych, raczej o znikomej aktywności niż zbytnim interwencjonizmie.
Idea zmian społecznych należy do sedna ideologii konserwatyzmu. Ideologia ta nie sprzeciwia się jakimkolwiek zmianom, jak to głoszą teoretycy tzw. konserwatyzmu fałszywego, lecz domaga się, aby były one ciągłe, stopniowe, ewolucjonistyczne, selektywne, korzystne i organiczne. Opierając się drastycznym zmianom, dążąc do ochrony związków przeszłości z teraźniejszością, z których wyłoni się pomyślna przyszłość, konserwatyzm zaleca umiar nie tylko w formie, lecz również treści zmian społecznych. Główne wartości konserwatyzmu, ujęte w jego przewodnich ideach, powinny zmieniać się samoczynnie, organicznie, bez interwencji władzy politycznej. Uznając stabilność ustroju społecznego za wartość uzasadnia, że bezpieczniej jest zachowywać utrwalone konstelacje wartości niż poszukiwać nowych. Zmiana społeczna w imię samej zmiany jest zmianą bezmyślną; instytucje ustrojowe już funkcjonujące, nawet jeśli z trudnością, są zawsze czymś lepszym od instytucji niewypróbowanych jeszcze w praktyce. Przy dokonywaniu koniecznych zmian społecznych obowiązek przeprowadzenia dowodu, że innowacja będzie korzystna, spoczywa na tym, kto ją proponuje. Im bardziej zmiana harmonizuje z utrwalonymi tradycją układami społecznymi, tym mniejsze ryzyko niebezpieczeństwa, że spowodowane przez nią straty przewyższą korzyści. Wspinając się na szczyty sofistyki filozoficznej konserwatyści usiłują dowieść, że wszystko, co w społeczeństwie przemijające, jest tylko parabolą tego, co w nim trwałe. Wreszcie, wyobrażając społeczeństwo na wzór żywego organizmu, konserwatyści troszczą się o to, by zmiany były organiczne - nie raniły, a tym bardziej uśmiercały zdrowych organów społecznych.
Bibliografia
„Myśl polityczna XIX i XX w. Liberalizm” B. i M. Sobolewscy
Internetowa encyklopedia PWN Biznes
„Historia doktryn politycznych i prawnych” A. Sylwestrzak
„Współczesne doktryny polityczne” – R. Tokarczyk