Doktryna – (doctor, doctus z tych słów się wywodzi).

Poglądy, koncepcje, idea, światopogląd - to wyrażenia bliskoznaczne.

Doktryny polityczne i prawne: przedmiot prezentujący poglądy na władze, społeczeństwo, prawo i inne instytucje, zjawiska w pewien określony sposób (nie każdy pogląd to doktryna!!!).

Seneka – krytyk demokracji, rządy głupców (więcej głupich niż mądrych).

Doktryna – uporządkowany(!) system poglądów, spójny, oparty na przesłankach merytorycznych, tezach i wnioskach które z nich wynikają.

Doktryna jest tworem ludzkim (myśliciele, prawnicy, naukowcy, wybitne jednostki niekoniecznie z wykształceniem – np. Lenin, Hitler - okazuje się, że te osoby niekoniecznie same to stworzyły; niektórzy wysnuwają teorie, że istnieje np. doktryna Wałęsy).

Istotny jest społeczny odbiór doktryny. Celem stworzenia doktryny jest wykazanie, że ta dana doktryna jest najlepszym z możliwych rozwiązań, a nawet idealnym.

Fukuyama: koniec historii (warto zwrócić uwagę na niego uwagę, bo to ponoć jeden z koników profesora).

Adam Smith: liberalizm – najprościej umiłowanie wolności.

Jan Jakub Rousseau: m.in. „O wychowaniu”.

John Locke: jeden z twórców liberalizmu, dwa traktaty o rządzie, jedna z koncepcji trójpodziału władzy.

Jeremy Bentham: (XVIII-XIX w.) - sformułował zasady utylitaryzmu.

Thomas Hobbes: – XVII w., jego doktryna pesymistyczna"nic tylko się pociąć", zwolennik równouprawnienia kobiet już wtedy, "Lewiatan".

Arystoteles: za to uważał, że kobieta "co prawda jest człowiekiem, ale pod każdym względem gorszym od mężczyzny".

Mamy też wielkie systemy doktrynalne (pewnie coś jak ideologia, np liberalizm).

10 X 2011

Doktryny starożytne

Doktryny starożytne: Grecja, potem Rzym – wypracowane tam podstawowe pojęcia i terminy, którymi operujemy w dniu dzisiejszym.

Sokrates (i jego uczeń Platon), Arystoteles (uczeń Platona), (oraz sofiści, stoicy)

Czasy nowożytne: XIV/XV, odrodzenie: XV/XVI.

Przy opisywaniu postaci na egzaminie umieszczamy go w danym okresie (czasie), a potem powołujemy doktrynę, poglądy filozoficzne, szkołę.

Sokrates (469-399 p.n.e.) - o jego poglądach wiemy z pism Platona. Reprezentował typ b. Arystokratyczny niż demokratyczny. Twierdził, że człowiek jest elementem świata (może kosmosu), ale poza jednostką ludzką, istnieje obiektywny porządek o układzie hierarchicznym z pewną zasadą, cnotą – Mądrością, na czele. Niechętny demokracji, Konfrontował zasadę Mądrości z niedoskonałością człowieka. Człowiek powinien stworzyć taką formę organizacyjną, która stwierdzałaby ową hierarchię. Antydemokratyczne rządy – gdy chodzi o kształtowanie i ucieranie się poglądów, na podstawie których funkcjonować ma społeczeństwo. Rozmowy Sokratesa – wskazywał błędy w logice rozmówców. Aby sprawowanie władzy było skuteczne, taka władza powinna spoczywać w rękach najzdolniejszych (kryterium wykształcenia). Skazany za krytykę demokracji.

Platon (427 – 347 p.n.e.) - pochodził z rodziny arystokratycznej. Chciał stworzyć podstawy teoretyczne kształcenia ludzi jako 'klasycznych polityków'. Założył w Atenach w ogrodach swojego przyjaciela (Akademos) kierowaną przez siebie szkołę platońską. Tylko dla mężczyzn. Akademia Platońska przetrwała prawie 1000 lat i została zlikwidowana przez Justyniana Wielkiego. Uczniowie byli nauczani rzemiosła rządzenia (przyjmowani na podstawie predyspozycji intelektualnych). Przesłanki filozoficzne: rozważania Platona wychodzą z wyraźnie idealistycznych przesłanek. Składa się ze świata wielu, hierarchie ułożonych idei które mają wartość idealistyczną, ale nie w znaczeniu poznawczym. Piękno uważał za coś obiektywnego, nie subiektywnego (podobnie jak mądrość, sprawiedliwość). Państwo wyniknęło z pragnień ludzkich.

W historycznym rozwoju najpierw pojawiła się taka forma, która była niemal doskonałą formą ustrojowa - arystokracja rycerska – została nazwana imagią. Ta ulegała jednak w toku historycznym pewnej degradacji. Arystokraci zaczęli z czasem odchodzić od tego ideału, bo ideał wymaga szczególnej doskonałości od siebie samego, a człowiek nie jest w stanie. Sprawowanie władzy z czasem zaczęło im przynosić przyziemne poczucie przyjemności, a nie tylko tej społecznej odpowiedzialności. Podział na tych, którzy odnoszą korzyści osobiste ze sprawowania władzy i pozostałych. Rysuje się podział na mądrych, tego nie wykorzystują oraz na tych, którzy wręcz przeciwnie, rządzą dla idei rządzenia. Ponadto – rządzący zaczynają otrzymywać korzyści materialne. Ten ustrój przekształca się w oligarchię (rządy bogatych, wpływowych – z powodu posiadania samej władzy dla jej sprawowania, a nie z powodu kompetencji). Następnie, degradacja oligarchii prowadzi do powstania demokracji. Następuje spłaszczenie stosunków społecznych. Demokracja polega na wyrównywaniu (nie jest tym samym, co egalitaryzm). Podstawowa wada demokracji: sprzeczność tego ustroju z dobrem, sprawiedliwością. Ludzie, którzy dochodzą do władzy – nie potrafią sobie z nią poradzić. "Rządzenie to sztuka". Jeszcze gorsza jest tyrania. Demokracja otwiera do niej drogę. - kiedy demagog dochodzi do władzy.

Kształcenie elity – można zapobiec przez to degradacji form ustrojowych. Istnienie elity niesie ze sobą istnienie nie-elity, która może chcieć przejść do tej pierwszej grupy. Elita powinna być oderwana od reszty społeczeństwa, aby rządzić dobrze, pięknie. Platon przewidział szczególny model ustroju społecznego dla elity. Aby ktoś sprawował dobrze władzę, należy go odciąć od problemów dnia codziennego. Osoba rządząca nie może czerpać korzyści materialnych z samego faktu sprawowania władzy. Platon: "Władza ma być skromna". Należy jej zapewnić spełnienie podstawowych potrzeb. Brak własności wśród elity (ta myśl zostanie pociągnięta przez socjalistów). Elita powinna żyć w ustroju bezwłasnościowym. Władza jest służbą – nie nie powinno odciągać od niej uwagi. Platon chciał, by państwo w gruncie rzeczy ustalało życie 'z góry' – czy można się tutaj doszukiwać totalitaryzmu? To trochę symbioza komuny (u elit) ze swego rodzaju kapitalizmem (nie-elita).

Państwo wg Platona – możliwie doskonałe - obszar tak położony, aby istniały naturalne przeszkody przed wrogami. Taka polis miałaby liczyć około 5400 rodzin – a to dlatego, że łatwiej rządzić mniejszym społeczeństwem, a także państwem, które ma niewielki obszar.

17 X 2011 r.

Arystoteles (384-322 p.n.e.) - był mieszczaninem – warstwa średnia. Uczęszczał do szkoły platońskiej, rozwinął koncepcje filozoficzne (bardziej rygorystycznie). Stworzył swoją koncepcję filozoficzną (w tym mieściła się koncepcja państwa, władzy, prawa) – dziś nazwalibyśmy to filozofia materialistyczna. Chciał stworzenia rządów elitarnych (idealna polis). Był nauczycielem Aleksandra Wielkiego. Twierdzi, że należy przyjąć odwrotną metodologię niż Platon. O epistemologię – należy przyjąć, że: człowiek, otaczająca go rzeczywistość (społeczna i duchowa) – stanowią pewną określoną wartość materialną niepozbawioną czynnika ruchowego. Idee są podporządkowane temu porządkowi poprzez poznanie materii. Uczestniczy w tym też doświadczenie człowieka. Dzięki poznaniu wynikają idee – nabierają treści, a nie odwrotnie – jak Platon. Arystoteles zapożyczył od Platona niektóre pojęcia – prawa, kilka innych – bardziej filozoficznych (filozofia przyrody). Etyka nikomachejska, praca "Polityka", "Ustrój Aten".

Pojęcie człowieka jako bytu materialnego (element składowy świata przyrody) obdarzonego rozumem: "Człowiek jest zwierzęciem politycznym". Żył w izolacji od innych ludzi. Ludzie zaczęli łączyć się w związki terytorialne. Takim pierwotnym związkiem był, w opinii Arystotelesa, była rodzina, która ma kilka znaczeń.

1. Historyczne: 2 osoby odmiennej płci, oraz potomstwo.

2. Rodzina: powiększona o kolejne osoby – bliżsi krewni, etc. Potem rodzina stała się konglomeratem ludzi połączonych nie tylko więzami krwi.

Potem zaczęły się tworzyć większe związki – związki gminne – zbiory rodzin o mniejszej lub większej liczbie zależne od wielu czynników (geopolityczne, decyzyjne ludzi). Związek związków gminno - rodzinnych to państwo – efekt finalny łączenia się i rozwoju zgromadzeń ludzkich.

Drugie ujęcie terminu państwo: w znaczeniu bardziej formalno - logicznym. Państwo jako wartość doskonała. Częścią państwa jest rodzina i związki terytorialne.

Ta dwupojęciowość potrzebna jest Arystotelesowi aby skonkretyzować jego termin 'zwierzęcia politycznego'. Kiedy człowiek zaczął przewidywać swoje zachowania stał się zwierzęciem politycznym.

Arystoteles twierdził, że tylko człowiek zyskał skutek procesu umiejętność stawiania sobie celów, dążenia do ich realizacji i oceniania skutków swojego postępowania ze względu na jego cele. Te cele tak długo są celami egoistycznym człowieka, aż nie zrozumie on i nie doceni wartości takiego postępowania, które podnosi mu korzyść z pomocy innym ludziom. Człowiek odrywający się od postawy egoistycznej na rzecz altruistycznych. Żeby ten proces zachodził muszą być spełnione pewne warunki.

Późniejsze teorie Machiavellego miały swoje podwaliny w koncepcjach Arystotelesowskich.

Typologia ustrojów politycznych: Arystoteles uznał, że niektóre idee są lepsze a niektóre gorsze od tzw. wzorca idealnego. Istnieją tutaj 2 kryteria: kryterium zawarte w pytaniu: 'kto rządzi'? (jednostka, grupa, ogół) i 2.: 'jak rządzi'? - wynika to bezpośrednio z tej pierwszej kwestii.

Przyjął podział ustrojów na dobre i złe – zdegenerowane:

Ustroje dobre: opierały się na pytaniu czy ten ustrój jest rzeczywiście dobry, ponieważ to opiera się na działaniu na rzecz 'dobra wspólnego'. Nie ma wg Arystotelesa lepszej zasady niż pro publico bono. Wyróżnia 3 dobre ustroje: monarchię, arystokrację, politeję (strój 'mieszany'). Różne są warunki powstawania państwa, różne cele – dlatego jedynym spoiwem, który może podlegać ocenie jest – zasada dobra publicznego. Spośród tych trzech ustrojów najlepsza jest politeja.

W ustrojach złych – nie sprawowanych dla dobra i w interesie rządzonych ale odwrotnie, Arystoteles wymienia trzy ustroje: oligarchię, demokrację (kryterium pro publico bono jest spełnione rzeczywiście, ale ogół nie jest przystosowany do sprawowania władzy), tyrania.

Politeja - mieszana forma ustrojowa. Łączy ona w sobie elementy ustroju monarchii i oligarchiczno - demokratycznego. Ustroju idealnego nie ma bo człowiek nie jest idealny. Idealne jest to, co w danym miejscu i momencie może być za idealne uznane. Odpada tryb obiektywny.

Te modele mogą się kształtować w różny sposób w różnych krajach. Wg Arystotelesa najlepszym ustrojem dla sobie ówczesnej Grecji jest państwo o jak największym zasięgu terytorialnym, zbliżone do politeji, ale nachylone w kierunku rządów oligarchiczno - monarchicznego. Ponadto, wszystko jest kwestią względną (j.w.).

Państwo funkcjonuje w oparciu o pewne reguły, które zawierają się w pojęciu prawa. Cała starożytność opiera te koncepcję na dualizmie pomiędzy prawem wyższego rzędu (prawa natury) albo na pojęciu b. podobnym, ale innym – prawa naturalnego (prawo natury przeniesiony na grunt społeczny, ale nie pochodzący od człowieka, ale innej mocy). Po przyjęciu charakterystycznej dla średniowiecza hierarchii ten porządek jest zawsze w niej wysoko – ponad porządkiem ludzkim. Mówi w czym się wyraża ten naturalny porządek, oraz jak go poznać. Przejawem prawa naturalnego jest władza męża i ojca czyli naturalna hierarchia.

Arystoteles: Nie czyń drugiemu co Tobie nie miłe. Sprawiedliwe jest to, co jest zgodne z porządkiem naturalnym oraz to, co cementuje układ społeczny. Ponadto powinnością 'lepszych' jest pouczanie 'głupszych, mniej zdolnych'. Dla sprawiedliwości należy wprowadzić zasadę słuszności. To co jest słuszne jest łatwiej ustalić .

Natura wyposaża niewolnika w pewne przymioty fizyczne, która powoduje, że ten niewolnik też jest potrzebny, użyteczny, ma swoją wartość. Arystoteles swoją doktryną wpłynął na rozwój wielu koncepcji filozoficzno - prawnych.

24 X 2011 r.

Renesans filozofii Arystotelesa (przebiega w Europie dwutorowo) – około VI/VII w. – przystosowanie filozofii Arystotelesa podejmują Arabowie (na płd. Hiszpanii, Cordoba, Salamanka – powstały wyższe uczelnie arabskie, które kształciły urzędników arabskich ale także część mężczyzn w zakresie filozofii, medycyny – dla potrzeb rozwijającego się handlu, gospodarki). Tłumaczenie pism Arystotelesa na arabski (znany ludziom w płn. Afryce). Arystoteles miał posłużyć w sporze z chrześcijaństwem, który poglądami pasuje do różnych modeli religii – ma deistyczny wymiar. Ci ludzie którzy zajmowali się w Hiszpanii recepcją Arystotelesa - Ibn Roszd (Awerroes). Chrześcijanie na nowo przyswoili Arystotelesa 100-200 lat później.

Awerroes XII w. – nie pozostawił po sobie bliższej spuścizny teoretycznej, ale pewne jego pomysły zostały rozwinięte - Siger z Brawantu i Boezjusz z Dacji. Problem: relacja między wiarą w ogóle. Kwestia relacji między papiestwem a Cesarstwem Niemieckim – ten problem nabierał politycznego a nawet militarnego znaczenia. Teoria podwójnej prawdy – która z tych wartości: filozofia i religia jest bardziej istotna. W religii prawdą jest to, co z niej wynika a filozofia ma swoje reguły, swoje prawdy. W tworzeniu i stosowaniu prawa należy się kierować ogólnymi wartościami (prawem naturalnym – jako podstawa, która nie wystarcza sama) oraz podstawy filozoficznej. Nie można przyjąć, że religia jest czynnikiem o wszystkim decydującym – należy ją wspomagać filozofią. Aweroiści zajmowali się też reminiscencją filozoficzną samej filozofii Arystotelesa. Arystoteles uważa, że istnieje dusza ludzka. Aweroiści twierdzili, że istnieje tylko coś takiego jak dusza zbiorowa, dusza ludzkości, dusza społeczeństwa, państwa. Dlatego państwo ma przewagę nad jednostką, gdyż dopiero wtedy nabiera ona cech ludzkich.

W Europie zaczęto przyglądać się filozofii Arystotelesa – czy nie zburzył on filozofii średniowiecznej – dlatego można by go 'ochrzcić' – nadać mu chrześcijański charakter. W XIII zaczęto mu nadawać chrześcijański charakter. Nie dotyczyło to filozofii przyrody, bo ona była oparta na porządku przyrody a wręcz na porządku kosmosu. Chrześcijanie zaczęli tłumaczyć Arystotelesa na łacinę (jak Arabowie). Dlatego z prawdziwego Arystotelesa niewiele zostało, wersje te znacznie się różniły. Ten nurt chrześcijański jest nazywany albertyńsko-tomistyczny (Albert Szwab – prof. Uniwersytetu w Paryżu i w Kolonii, oraz jego uczeń – Tomasz z Akwinu).

Spór dominikanie – franciszkanie: franciszkanie mieli swój ośrodek intelektualny – uważali tam, że pisana teologia, jeśli nie jest poparta łaską przyrodzoną, nic nie znaczy. Sceptycznie nastawieni do filozofii Arystotelesa. Dominikanie (psy pańskie) – uważali się za kompetentnych i uprawnionych do tego by opracowywać zręby doktryny.

Św. Augustyn – jeden z ojców kościoła, ideolog. Kiedy nie było jeszcze filozofii Arystotelesa, działał św. Augustyn . Od niego Tomasz z Akwinu czerpał inspiracje intelektualne. Augustyn: żył w 354-430, urodzony w Algierii, w 386 r. pod wpływem biskupa Mediolanu (Ambroży) przyjął chrześcijaństwo. Zaledwie 10 lat później został biskupem Hippony (Algieria). Augustyn jest autorem takich prac jak 'O doktrynie chrześcijańskiej' i 'O państwie' – ukoronowanie poglądów Augustyna na religię. Przyjmował on za pewnik, że wszelka filozofia musi pozostawiać na usługach religii. Nie ma filozofii bez chrześcijaństwa. Widzimy pewien wpływ poglądów Platona. Dzieła Platona 'O państwie' i 'O prawie' – przypominały Augustynowi całe 'Pismo święte'. Dlatego uważał on, że państwo jest wynikiem naturalnej potrzeby człowieka wnikającej z pragnienia zaistnienia w kolejnym pokoleniu (a więc państwo bierze się z biologicznych potrzeb człowieka). Wg Platona istnieją dwa światy – świat idei, świat materii. Św. Augustyn uważał, że możemy wyodrębnić dwa odrębne światy państwowe:

1. Świat państwa boskiego – wspaniały, dobry świat (civitas dei).

2. Świat państwa ziemskiego – gorszy (civitas herrena).

Państwem boskim jest Kościół na czele z Chrystusem – ale jesteśmy zbyt niedoskonali żeby go pojąć. Jest on niewidzialny. Ale wspólnota wszystkich chrześcijan przybiera również pewne formy instytucjonalne – staje się widzialny poprzez hierarchię całego kościoła (klasztory, papieża na czele, etc.). Możemy dotknąć tego kościoła, staje się on bardziej namacalny, ale okiełznać go nikt nie może. Państwo ziemskie przypomina właściwie działanie szatana. Pojawia się pytanie o sens istnienia państwa ziemskiego. Państwo świeckie jest karą, która spadła na ludzi (na drugich kara ta spadła za czyny pierwszych w imię miłości boga) za sprzeciwienie się woli Boga. Pax (pokój) i ordo (porządek). Państwo ma być siłą karzącą ludzi, aby ich poprawiać, by człowiek się nie staczał, nie zatracał swojej istoty. Stąd też pomysł karania rzeczy za szkodę. Ludzie są grzeszni, dlatego należy ich karać. Prawo karze złych ludzi, pilnuje porządku. Pax i ordo realizowane są w 3 dziedzinach: dziedzina rodzinna (pax domestica – pokój domowy), dziedzina państwa (pax civilis) i dziedzina stosunków międzynarodowych (pax terrena). Pax i ordo realizowane są na tych płaszczyznach po to, żeby człowiek stawał się coraz lepszy, ale nigdy nie będzie doskonały. Augustyn dzieli prawo na prawo wieczne – lex aeterna – prawo boskie; prawo naturalne – lex naturalis; prawo stanowione przez ludzi – lex terporalis.

Tomasz z Akwinu (ur. ok. 1225r., zmarł 1274 r.)– tak samo nawrócił się potem, był dominikaninem – po swojemu interpretował reguły. Kanonizowany w 1323 r. przez Jana XXIII. Stał się filarem filozofii średniowiecznego chrześcijaństwa. Pozostawił po sobie kilka dzieł: „Suma teologiczna” (1265-1273), „Suma przeciwko poganom”, „O władzy monarchów”, „O władzy nad Żydami”. W opinii Tomasza świat jest zgodnie z wolą boska ułożony w sposób hierarchiczny. Pismo święte jest wg Tomasza jedynym przekazem boskim. Cała reszta struktury wszechświata jest również hierarchiczna – to przekłada się na grunt stosunków społecznych. Człowiek, jako twór boski podlega wszelkim prawom, jakie rządzą światem. Kwintesencją budowy stosunków społecznych opartych na rodzinie, a potem związku tych rodzin jest państwo – wg Arystotelesa. Państwo domyka proces ewolucji człowieka jako zwierzęcia aż do produktu finalnego – zwierzęcia politycznego. Communitas perfecta (wspólnota doskonała na miarę tego co ludzkie). Państwo jest polistyczne, ale nie oznacza to, że jest pod każdym względem wszechogarniające. Jest to twór, który ma ludziom zapewnić porządek i pokój. Należy je spełnić poprzez zapewnienie ludziom codziennej egzystencji. Człowiek będzie bliżej zbawienia, kiedy będzie miał warunki do życia, możliwość samorealizowania się. Tomasz nie ma aż tak krytycznego stosunku do tego, co Augustyn nazywa państwem ziemskim. Państwo ziemskie może być w opinii Tomasza communitas perfecta. Następuje lekka sekularyzacja państwa – państwo jest produktem ludzkich potrzeb, celów. Państwo może być całkiem dobre, służyć ludziom. Kryterium rządów w interesie ludzi – wg Akwinaty najlepszą formą ustrojową jest monarchia bo 'monarcha troszczy się o lud i go reprezentuje' (w tym ziemskim znaczeniu).

Spór cesarstwo – papiestwo: wg Akwinaty – papież jest najważniejszy, inni monarchowie powinni niekoniecznie mu podlegać, ale słuchać go, kierować się jego radami.

Relacja władza kościelna (papież) a władza świecka – Akwinata mówi, że należy oddać bogu to co boskie – odpowiednio w władzy świeckiej. Jeśli proporcje pomiędzy nimi są właściwe, mamy do czynienia z communitas perfecta. Żeby hierarchia była właściwa muszą być zachowane sprawiedliwości (nie ma 1 sprawiedliwości).

Sprawiedliwość jest w intencji boga, że ludzie układają stosunki między sobą zdając sobie sprawę, że bliżej boga w sensie możliwości poznawczych są lepiej wykształceni i urodzeni. Proporcjonalna sprawiedliwość – stosunki poziome między grupami, każdemu należy oddać to, co mu się należy. Sprawiedliwość rozdzielcza – mówi w jaki sposób każdej grupie społecznej układać relacje. 'Jeśli ktoś się urodził w rodzinie krawca, to powinien w tej rodzinie pozostać' – Akwinata mówi, że niekoniecznie, bo przesunięcia w tej hierarchii nie spowodują jej dezorganizacji (tylko w indywidualnych przypadkach). Jest niedopuszczalne przesunięcie się wraz ze zburzeniem porządku zbudowanego przez Boga – np. mieszczanie stają się rządzącą grupą społeczną spychając całą resztę w dół. Jeśli w państwie rządzi jednostka, która troszczy się o lud – na niej spoczywa cały ciężar odpowiedzialności i łatwiej określić jej odpowiedzialność niż odpowiedzialność grupy. Podobnie jak u Platona i Arystotelesa Akwinata twierdzi, że naturalną konsekwencją demokracji jest pojawienie się tyranii – najgorszego z możliwych ustrojów (ludzi bez umiejętności rządzenia – oni sami nie potrafią rządzić więc kreują tyrana).

Tyrania – dwa typy tyranii (św. Tomasz):

• tyrania nielegalna – jest nielegalna dlatego, że ten, kto staje się tyranem zdobywa władzę nielegalnie. Już sposób objęcia władzy skazuje na nielegalność. Jest to sprzeczne z podstawowymi zasadami (np. objęcie władzy w wyniku złamania primogenitury, zamachu, uzurpacji, etc.). Władza tyrana jest też najgorszą formą ustrojową – a nawet sprzeczna z wolą Boga. Skoro wszelka władza pochodzi od Boga: czy tyrania także? Jest to problem prawa do oporu wobec władcy. Opór jest możliwy, ale może się zdarzyć, że rządy tego władcy będą 'miłe dla ludu'. Panuje opinia, że taka tyrania nie powinna istnieć, a jeśli istnieje, to ludzie powinni mieć świadomość, że to nie jest władza legalna.

• Tyrania legalna – władca objął władzę zgodnie z obowiązującym prawem, ale zaczyna jej 'źle używać'. Ludzie nie mają przeciwko takiej władzy wielkiego wyboru – muszą się jej podporządkować. 'Władza jako zasada pochodzi od Boga' – zasadą jest, że władza jest odwzorowaniem hierarchicznego porządku świata. Pytanie, czy legalny tyran jest namiestnikiem boskim? A priori trzeba przyjąć (Tomasz), że taka władza jest sprawiedliwa, dobra, a wyjątki jedynie potwierdzają tę regułę. Tyran zostanie jakoś ukarany za swoje czyny, ale nie przez społeczeństwo.

Wolne ludy miejskie – rozwijają się dość szybko w Italii, które doprowadzi do rozwoju w XV/XVI w. będzie mówiła o tym, że cel uświęca środki (Machiavelli). Tomasz twierdzi, że mogą być różne ustroje, ale wszystkie powinny podlegać naturalnemu porządkowi boskiemu (naturalny jest boskim).

Porządek prawny opiera się na 3 filarach:

• wieczne prawo boskie – lex aeterna. Tomasz mówi: 'nie wiemy' – bo jest to prawo, które określa stosunek Boga do świata. Drugą stroną tego stosunku jest świat jako wytwór Boga. Ale nie wie dlaczego. Bóg wie, ale człowiek tylko pośrednio się tego dowiaduje. Chodzi tutaj o prawo w znaczeniu najbardziej ogólnym. Bóg mają świadomość tego, że człowiek mu nigdy nie dorówna, opuszcza poziom abstrakcji prawa boskiego nieco niżej. Daje ludziom prawo naturalne – ius naturale.

• Prawo naturalne: Lex – normy nie mające bezpośrednio związku z ideą sprawiedliwości. Sprawiedliwość jest czymś mniejszym niż doskonałość Boga. Boski porządek na pewnym etapie rozwoju zgodnie z możliwościami percepcyjnymi ludzie mogą się dowiedzieć nieco tego, jak Bóg świat urządził. Pierwszym źródłem poznania jest religia (Tomasz dopuszcza różne religie, jako poznania woli Boga bo służą one poznaniu tego samego Boga.). Ius ma odniesienie do pojęcia sprawiedliwości. Regułą jest dążenie do dobra, prawdy, unikania zła.

• Prawo ludzkie – lex humana – powinno odzwierciedlać prawo naturalne. Pomiędzy prawem natury a prawem boskim nie może być sprzeczności. Zgodność prawa boskiego i naturalnego i sprzeczność prawa ludzkiego i naturalnego. Taka sprzeczność się zdarza – np. w tyranii legalnej. Katalog praw naturalnych jest zakorzeniony w pewnej części świadomości człowieka. Można by dążyć do zgodności prawa ludzkiego z porządkami wyższymi – prawo ludzkie powinni przygotowywać 'nieliczni mędrcowie'.

• Pozytywne prawo boskie – lex divina.

Prawo własności – to, że ludzie zabiegają o swoje interesy – to nic złego. Ale gdy już osiągniemy jakieś dobra, to musimy sobie zdać sprawę, że tak naprawdę nie jesteśmy właścicielami, którym w rzeczywistości jest stwórca. Jednak tylko taka własność zasługuje na ochronę. Własność prywatna powinna się przyczyniać do poprawy życia innych, takich, którzy tej własności nie posiadają (jednak nie postuluje rozdania, a nawet dzielenia). Chodzi o to, żeby nie traktować tej własności jako tak świętej, gdy mamy do czynienia z ekstremalną sytuacją życiową innego człowieka. To co można nazwać kradzieżą nie odnosi się w sensie pojęciowym do takich sytuacji, kiedy coś jest innemu niezbędnie potrzebne do życia. Zachowanie życia jest jedynym z podstawowych obowiązków, (a w późniejszej filozofii - nawet praw człowieka). Pojawia się tutaj pewna idea działalności charytatywnej. Motyw przymusowej sytuacji w sytuacji zagrożenia życia – nie można wykorzystywać przymusowej sytuacji człowieka, aby się bogacić (chodziło głównie o lichwę).

14 XI 2011 r.

Marsyliusz z Padwy (1275-1343) - Włoch, właściwie w niczym nie zgadzał się ze św. Tomaszem. Jest prekursorem nowych tendencji w teorii państwa i prawa. Marsyliusz był człowiekiem świeckim, był lekarzem i filozofem. W przeciwieństwie do Tomasza nie został świętym.

W sporze papiesko – cesarskim wyraźnie stanął po stronie cesarza. Zamieszkał sobie na dworze Ludwika Bawarskiego. Został swego rodzaju doradcą cesarza, któremu sprzyjały poglądy Marsyliusza. Główne dzieło: Defensor pacis (dwuczęściowa – I dot. państwa (Arystoteles), II – kościoła (Augustyn?)).

Marsyliusz – Tomasz: 3 kwestie sporne: Pierwsza kwestia dotyczy funkcji państwa. Druga - problemu suwerenności. Zwierzchnia władza może należeć do kogoś, kto niekoniecznie tę władzę sprawuje. Trzecia kwestia – relacja między prawem boskim i naturalnym a prawem stanowionym. Marsyliusz odmawia cechy normy prawnej prawu naturalnemu.

Civilis felicitas – szczęście obywateli, a nie tylko szczęście wieczne. Państwo ma stworzyć warunki do rozwoju obywatela, ale też daje mu pewne instrumenty, których człowiek ma prawo oczekiwać. Te instrumenty to np. prawo. Doskonałość państwa wyraża się w tym, że zależy ona od skuteczności działania organów państwowych. Istnieje zależność między dążeniem państwa do doskonałości a jego skutecznością. Państwo może używać w ostateczności nawet środków przymusu. Hierarchia społeczna jest zgodna z boskim porządkiem (powołanie się na Pismo Święte), ale ludzie także powinni rozwijać swoje zdolności dla doba ogółu. Zbiorowość jest ważniejsza od części (tak jak Arystoteles). Zbiorowość jest źródłem władzy w państwie – pisze Marsyliusz – władza pochodzi z woli ludu. Stara się on wykazać świeckie źródło prawa. Władza wg Marsyliusza nie pochodzi od boga (wbrew z aktualnymi tendencjami).

Najwyższą władzę w państwie stanowi monarcha (chodziło konkretnie o cesarza niemieckiego, który dał Marsyliuszowi schronienie u siebie na dworze). Monarchia, arystokracja – sposób na praktyczne urzeczywistnienie zasady suwerenności ludu. Demokracja nie jest dobrym ustrojem, bo może się odwrócić przeciwko ludowi, który sobie z tym nie poradzi.

Musi być zachowana zasada, że ogół wyraża zgodę (w jaki sposób? - nie ma odpowiedzi) na oddanie władzy rządzenia nad sobą np. monarsze. Ten kto przejmie władzę na podstawie tej zasady ma być władzą wykonawczą wobec poddanych.

Państwo powinno mieć mocną podstawę działania. Raz przekazane prawo do rządzenia sobą przez lud nie może być na podstawie 'widzimisię' tego ludu odebranie i znów przekazane – to zagraża poczuciu bezpieczeństwa. Takie działanie nie leżałoby w interesie tego ludu. Gdy ktoś rządzi z naruszeniem tych zasad.

Jednym z podstawowych przejawów suwerenności jest moc tworzenia i zmiany prawa (funkcja prawodawcza). Powinna ona ciągle pozostawać przy ludzie, nawet wtedy, gdy monarcha jest władcą absolutnym. A to z tego powodu, że ludzie mają skłonność do posłuchu dla prawa, które samo stworzyli.

Koncepcja prawa: prawo ma pochodzić od ludzi. Musimy zawsze wyższy porządek prawny uwzględnia – ale nie można go uważać za normatywną podstawę prawa, którego ludzie tworzą. To co nazywa się prawem boskim, jest to coś, co można uznać za ideę (doktrynę), ale nie za podstawę normatywną. Jeśli ten, kto nie uwzględnia wyższego porządku prawnego nie bierze go pod uwagę przy tworzeniu prawa ludzkiego – jeśli ktoś tak postępuje, to nie można mu zarzucać, że prawo tworzone przez niego jest ex definitione złe (jak uważali Augustyn i Tomasz). Prawo ludzkie jest zatem autonomiczne, jego podstawą jest wola ludu.

Norma prawna – jej postrzeganie jest powinnością. Forma prawa musi opierać się na normie prawnej. Adresat powinien wiedzieć, czego państwo oczekuje. Powinien też wiedzieć, że jeśli nie będzie się stosował to grozi mu z tego tytułu określona dolegliwość (sucha ręka, pękanie czaszek, wyłamywanie kręgosłupa). Jednym prawdziwym prawem pozytywnym wg Marsyliusza jest tylko takie prawo, które pochodzi od ludzi (władzy państwowej).

Nie ma dualizmu prawa – czyli prawa wyższego i niższego (tylko pozytywne jest prawdziwym prawem, które powinno być przestrzegane przez wszystkich). Nie ma czegoś takiego jak moc obowiązująca w sensie prawnym.

Kształtowanie się nauki i teorii prawa w ogóle w średniowiecznej Europie.

Rys historyczny uniwersytetów: początek XI w.. Uczelnie kościelne zaczęły przekształcać się w instytucje bardziej świeckie dla kształcenia ludzi w różnych potrzebnych kierunkach wiedzy – uniezależnienie się uczelni od kościoła: zaczęły kształtować się dwa filary (niżej): miały wspólny cel: przedstawiając i opanowując wiedzę, miała kształcić się elita społeczeństwa (zdolną do rządzenia i świadczenia różnego rodzaju usług). Wtedy już praktycznie niezależnych od kościoła i władców, ale wspieranych przez nie finansowo.

1. Model boloński: Uniwersytet miał być przede wszystkim korporacją studentów. Rektorem mógł być student – studenci wybierali spośród siebie. Także studenci najmowali i opłacali nauczycieli. Wtedy upowszechnił się model 2 stopniowych studiów. Dziś do niego się powraca.

2. Model paryski:

1088 r. - Bologna: wydział prawa.

Potem Paryż, Oxford, Cambridge. Do końca XV w. - było już około 80 uniwersytetów.

Funkcje podstawowe:

• dydaktyka (kształcenie)

• nauka

Prawo do wewnętrznej autonomii, prawo studentów do strajku – już w średniowieczu. Pierwsze kobiety w uniwersytetach II połowie XIX w.

Kierunki:

Teologia – tylko i wyłącznie chrześcijańska w Europie środkowej i zachodniej.

Prawo – zarówno świeckie jak i kanoniczne. Ten podział utrzymywał się aż do XX w. Fundamentem uniwersyteckiej nauki prawa (jego nauczania i nauki prawa) stała się kodyfikacja justyniańska. W roku 529 r. Justynian I Wielki stworzył Komisję Kodyfikacyjną Tryboniana, która to komisja opracowała Kodeks: 12 ksiąg, Pandekta z 533 r. (wyciągi z pism prawników – m. in. Ulpiana), Instytucje – podręcznik do nauki prawa rzymskiego (na podstawie 'Instytucji' Gajusa) – wszystko to nosiło nazwę Corpus Iuris Civilis – podstawa nauczania prawa na pierwszych uniwersytetach. Cały system miał wzmacniać pozycję cesarza, chodziło o podkreślenie boskiego wymiaru ówczesnej władzy najwyższej. Reguły logiczne nauczania prawa podobne do dzisiejszych – w sali lub na dworze grupa studentów dokonywała 3 kolejnych operacji myślowych:

1. Czytanie fragmentu kodeksu na głos.

2. Dyskusja – ustna interpretacja danej normy.

3. Zapisywanie na marginesie przepisywanych ręcznie egzemplarzach kodeksu notatek i uwag – to glosy.

21 XI 2011 r.

Glosatorzy – oni, lub ich studenci na marginesie tekstu prawnego czynili pewne sugestie, spostrzeżenia – glosy. Np. Martinus, Irnelius. Zebranie głos przez bolońskiego prawnika Akursjusza (w XIII w.). To dzieło zostało nazwane 'Glosa Acusiana'. W oparcie o to dzieło i działalność innych glosatorów – pojawiają się postglosatorzy.

Postglosatorzy koncentrują swoje wysiłki naukowe przede wszystkim na dorobku glosatorów. Czerpią swoją wiedzę na temat Kodeksu Justyniana z drugiej ręki. Nie ma już tak bezpośredniej recepcji prawa rzymskiego. Zmarły w 1357 r. Bartolus de Saxoferrato – przedstawiciel nurtu postglosatorskiego.

Bartolus de Saxoferrato - przyczyniał się on do tego, że z tej skarbnicy wiedzy korzystało społeczeństwo i podmioty władzy. Prawnicy średniowieczni często mieli za zadanie uzasadniać władzę władców, a czasem nawet ją postracjonalizować.

Papiestwo nie pozostawało w tyle w wykorzystywaniu antycznej nauki prawa. Wychodziło z założenia, że Kościół jest instytucją odmienną od instytucji państwa. Chciało stworzyć taki system prawny odnoszący się do stosunków społecznych – po to, aby wzmocnić pozycję kościoła.

Corpus Iuris Canonici – zasada dziedziczenia, pochówek biskupa, dopuszczalne przypadki rozwodu etc. Kościół chciał sobie zapewnić monopol jeśli chodzi o stosunki prawne wśród wszystkich wiernych.

Sprzedaż urzędów

Gracjan – napisał pracę 'Uzgodnienie rozbieżnych kanonów' – chodziło o to, żeby w gąszczu materiału prawnego znaleźć myśl przewodnią, jakoś wszystkie poglądy scalić i wypracować w miarę jednorodny system.

Punkt wyjścia do tworzenia tzw. prawa kanonicznego - składało się głównie z materiału biblijnego, ale także z głos, nauki ojców kościoła (np. doktryna i filozofia św. Augustyna), postanowienia soborowe, dekretały papieskie (w 1234 r. papież Grzegorz IX wydał nawet urzędową papieską kodyfikację wydanych przez poprzednich papieży dekretałów). Od XVI w. prawie każdy oficjalny dokument – Corpus Iuris Canonici. Właśnie ten system stał się przedmiotem globalnej regulacji prawnej w roku 1582 r. po soborze trydenckim. Uzupełniany o bieżącą twórczość prawną obowiązywał aż do 1917 r. praktycznie bez przerwy. Obecny kodeks obowiązuje od czasu Jana Pawła II.

Nauka prawa - osób, które chciały być prawnikami – obok Corpus Iuris Civilis, prawo kanoniczne zyskało dla siebie prawo bycia – nikt nie podważał potrzeby istnienia potrzeby jego istnienia, nauczania i stosowania. Jeszcze w XX w. te dwa wielkie systemy prawne były po prostu wykładane. Po II WŚ absolwenci prawa (np. na UWr) uzyskiwali tytuł magistra praw (nie prawa – tak jak dziś), albo magistra obojga praw.

Jak rozwiązać problem kiedy prawo świeckie stanowi inaczej niż prawo kanoniczne? (był to problem).

Prawo kanoniczne jest obowiązkowe jako przedmiot obowiązkowy na KUL, Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu kard. Wyszyńskiego, a także czasem wykładany jest jako fakultet przez osoby świeckie.

Spór intelektualny wokół kilku kwestii:

1. Problem podziału prawa na dwa systemy prawa wyższego i niższego. Już nie równorzędne. Spór, które prawo jest nadrzędne. W średniowieczu istnieją teorię, które uznają istnienie obydwu porządków, ale zakładają, że one oba mają moc prawną. Ulpian: prawo natury – takie prawo, którego natura – Bóg, nauczyła wszystkie żywe istoty. Prawo to jest elementem naszego jestestwa. Z tym poglądem można było polemizować – nie jest aż taki silny wpływ prawa natury na ludzi. Ulpian twierdził, że prawo natury powinno być po prostu przestrzegane. Co to znaczy, że prawo boskie ma być przestrzegane? -Czy zasada przestrzegania prawa natury oznacza, że prawo ludzkie to prawo państwowe ma być tylko niesprzeczne, czy absolutnie z nim zgodne? Między tym nie można postawić ewidentnie znaku równości. Niesprzeczność jest zatem czymś mniejszym niż postulat zgodności. Skoro prawo boskie ma być respektowane przez prawodawcę ludzkiego. Zatem co się dzieje, gdy prawo ludzkie jest sprzeczne z prawem wyższego rzędu – czy jest wtedy sprzeczne, czy nie? Przeważa opinia, że prawo niezgodne z wyższym porządkiem nie ma mocy obowiązującej. Winni jesteśmy jednak posłuch temu prawo, ale w pewnych granicach? Ponadto – kto ma stwierdzić, że prawo państwowe jest sprzeczne z prawem wyższego rzędu? Tomasz z Akwinu stawia tutaj papieża, a Marsyliusz wyraźnie mówi, że dekrety papieża dot. innego państwa są obrazą majestatu tego władcy. Ponadto jest jeszcze nasz rozum – jeśli możemy stwierdzić, że istnieje sprzeczność prawa ludzkiego a boskiego. Generalnie jest tak: prawo natury jest często uważany za wyższy porządek prawny, ale już nie wszyscy twierdzą, że jego rozróżnienie z prawem ludzkim prowadzi to utraty mocy obowiązującej tego ostatniego. Wprowadza się zasadę, wg której generalnie powinno się respektować prawo pochodzące od państwa. Reguła ta będzie przeradzać się w zwyczaj. Dotyczy relacji pomiędzy lex (prawo państwowe) a ius (zwyczajowe).

Widzimy, że prawnicy wyraźnie opowiadają się przeciwko przyznaniu zwyczajom mocy delegowania ustaw. Jeśli dochodzi do kolizji ustawy ze zwyczajem to prymat ma prawo państwowe i to wyraźnie. Jeśli już prawo państwowe obowiązuje, to państwo powinno być na tyle konsekwentne obstawać przy konieczności przestrzegania tego prawa przez poddanych i trzeba odejść od stosowania prawa zwyczajowego. Prowadzi to do braku poczucia bezpieczeństwa prawnego i decentralizacji prawa.

1. W średniowieczu nie ma absolutystycznych państw – problem pytania o relację użyteczność publiczna vs. pożytek prywatny – chodzi o to, że powoli w kręgach prawników upowszechnia się pogląd, że prawdziwym prawem jest tylko prawo pochodzące od instytucji, która jest powołana do tworzenia i egzekwowania prawa. Prawo ma być użyteczne publicznie, tzn. takie aby było adresowane do jak największej liczby adresatów, co nie oznacza, że prawo ma być takie samo dla wszystkich stanów. Pożytkiem prywatnym jest problem przywilejów. Wobec nich stosowane jest prawo szczególnego rodzaju. Co prawda przywilej (albo indywidualny, albo grupowy) jest formą aktywizowania ludzi do dobrych uczynków – jako nagrodę. Chodzi o to, żeby w nadawaniu przywilejów nie przesadzać, nadawać je tylko za wyraźne, określone zasługi.

Doktryny w renesansie. XV-XVI w. Giorgio xx – na oznaczenie malarstwa w XIV-XV w. Kryzys papiestwa, jednoczenie rozbitych państw (Hiszpania, Polska, Francja, Szwajcaria, Włochy). Ogłoszenie konkursu na drzwi do Watykanu(?). W klasztorach odkryto wiele manuskryptów przywiezionych z Bizancjum, kiedy stamtąd uciekali. Okrywano antyk przez Włochów, bo uważali oni gotyk za sztukę barbarzyńską. Powstają pierwsze biblioteki publiczne. Dżuma z 1438 r. w Rzymie, we Florencji padały banku. We Florencji nie do końca panowały stosunki feudalne – jeśli ktoś miał talent, mógł podnieść swój status społeczny.

Florencja zajmowała się handlem tkaniną, we Florencji w tym czasie nie było analfabetów. Powolny koniec absolutyzmu (Anglia, Hiszpania, później Francja). W Anglii i Francji – rodziła się warstwa kupców.

Nasilenie tendencji laickich – głównie reformacja. Znalazło to wyraz w humanizmie. Erazm z Rotterdamu, odnowienie Platonizmu, nauki ścisłe - Kopernik, Bacon, Galileusz. Powstają utopię – Bacon, teorie polityczne - Machiavelli, Andrzej Frycz-Modrzewski. W renesansie dominują silne jednostki, indywidualizm – uważali oni (większość), że kluczem do poprawy świata jest indywidualne polepszenie człowieka. Należy raczej ulepszać obyczaje a nie instytucje, ustrój.

Odrodzenie to okres sporów pomiędzy przeciwnikami a zwolennikami reformacji. Rozum wypowiada wojnę rozumowi. Ostra krytyka papieskich teologów, uczelni francuskich, Arystotelesa.

Erazm z Rotterdamu (1467-1536) (Gerhard Gerhards) – przedstawiciel humanizmu północnego, filozof, pedagog. Studiował na Sorbonie i Leuven . Zachowały się aż 92 listy Erazm – Polacy (np. Zygmunt I Stary). Lubił Polaków. Ważniejsze dzieła: Pochwała Głupoty, O wychowaniu księcia chrześcijańskiego. Głupota w postaci pychy jest sprężyną wszelkiego rozwoju. „Najszczęśliwszy jest ten człowiek, który nawet nie liznął nauki”. Głupota nie potrzebuje posągów ani ołtarzy. Idealny władca nie powinien opierać się na władzy rozumu i wiedzy filozoficznej. Władca musi być silny i mieć szeroki zakres uprawnień – musi być władcą oświeconym. Lud dysponowałby prawem weta wobec samowolnych decyzji panującego. Władca chrześcijański wg Erazma to wzór moralności i cnót obywatelskich. Władzę powinno się traktować jako powołanie. Powinno się nakładać niskie podatki. Erazm nawołuje do mediacji, rozmowy, pacyfizmu, tolerancji. Przywoływał wzorce z Rzymu: Cyceron, Katon. Zakładał zgodność chrześcijaństwa z ideałem moralnym.

Erazm był przeciwnikiem państw narodowych. Luter uważał przeciwnie. Erazm podjął z nim polemikę na temat wolnej woli. Erazm jest przeciwnikiem predestynacji.

Renesansowa utopia – Campanella,

Thomas More (1478 -1538) – pochodził z mieszczańskiej rodziny prawniczej, skończył Oxford. Był nawet lordem kanclerzem, przeciwnik reformacji, przeciwnik Henryka VIII. Zaliczony w grono świętych kościoła katolickiego. Jego praca: Utopia - Książeczka zaiste złota i niemniej pożyteczna jak przyjemna o najlepszym ustroju państwa i nieznanej dotąd wyspie Utopii.

Samo słowo pochodzi od gr. topos – miejsce. U – mogła pochodzić od gr. eu – (Eutopia – dobre miejsce), uo – (Utopia - miejsce którego nie ma). Dla More'a prawdopodobnie utopia była jednym i drugim. Daje ona początek literaturze utopijnej.

Utopię More przeciwstawiał ustrojowi Niderlandów i Francji. I część poświęcona jest krytyce procesów europejskich (np. grodzenia), nadmierne podatki, ciągłe wojny, polityka dominacji, polityka siły. II część – przeciwstawia temu obrazowi Europy szczęśliwą wyspę – Utopię. Tam gdzie jest własność prywatna nie ma ani sprawiedliwości, ani dobrobytu, chyba, że to stan, w którym najgorsi mają najwięcej. Rozwiązaniem jest zniesienie własności prywatnej. Rafał Hytrodeusz – portugalczyk – bohater Utopii. Mieli spotkać się w barze w Antwerpii. More udaje pozory rzeczywistości w Utopii. Erazm z Rotterdamu gratulował Morusowi kapitalnego dzieła. W Utopii panuje demokracja – jeden urzędnik – filarcha, a nimi kieruje protofilarchowie. Na Utopii są 54 identyczne miasta, w których rządzą senaty. 6 h dzień pracy. Dostęp do bezpłatnych studiów. Całkowita równość, gdyż wszyscy mają wszystko i o nic nie muszą się martwić. Są niewolnicy(!) - jeńcy wojenni, przestępcy z Utopii. Istnieją 3 warstwy społeczne: elita, producenci, niewolnicy. Trzeba być pilnym i pracowitym. Wszystko jest nadzorowane – pracę.

Tommaso Campanella (1568 – 1639) – pochodził z rodziny ubogiego szewca, nie mógł się kształcić, przeczytał ogromną liczne książek, wcześniej wstąpił do dominikanów. Spędził w więzieniu łącznie 27 lat. Raz nawet udawał chorego psychicznie. Główne dzieło: Miasto Słońca.

Miasto słońca – dialog: marynarz kolumba – lekarza. Miasto Słońca – leży na wyspach na Morzu Indyjskim. Plan miasta – plac, 4 bramy, podzielone na 2 części. Brak własności prywatnej, bogactwa i biedy. „To rzeczy służą ludziom a nie na odwrót”. Dla nikogo praca nie jest ciężarem (tylko 4h), pieniądz tylko w obrocie zewnętrznym. Wspólne posiłki, nieznana jest typowa rodzina. Solariusz jest człowiekiem dobrze urodzonym. Czuwa się nad tym, żeby bohater udał na świat lepsze potomstwo. Rozmnażanie się – kieruje Kierownik do spraw Prokreacji. Płodzenie dzieci ma być na korzyść państwa, nie rodziców. Każdy chce być pierwszy w pracy, szczególnie prestiżowa jest praca pro publico bono.

Spowiedź powszechna, sankcjonowanie donosów. Zgromadzenie ludowe (po 20 roku życia) – sprawy wyspy, wybór urzędników. Prawa są nieliczne i jasne, a naruszenia rzadko. Dopuszczona kara śmierci – ale musi być poprzedzona wyznaniem winy i prośby o tę karę. Solaryjczycy są religijni. Mury są pokryte prawami matematycznymi, fizycznymi. Państwo Słońca umożliwia posiadanie największej władzy tym, którzy mieli największą wiedzę.

Francis Bacon – dzieło Nowa Atlantyda. Dopuszczał własność prywatną.

Konkludując – utopie odwołują się do bardzo starych nurtów myślowych. Utopiści XVI/XVII w. nie rozumieją swoich czasów, bo umacnia się indywidualizm, a oni mówią o kolektywizmie. Na północy powstają państwa narodowe, a utopiści konstruują modele zupełnie przeciwne. Pomimo że umacnia się kapitalizm oni krytykują własność prywatną. Twórcy utopii ukazują ufność do planowania, państwowego modelowania prawie wszystkiego. Mają skłonność do planowania przestrzennego miast, projektowania, prawodawstwa. Na takich miastach nie ciąży historia – mogą wyglądać jak chciał projektant. Utopiści mówią dużo o nauce, kulturze.

19 XII 2011 r.

Liberalizm.

Trzy podstawowe kierunki XIX wiecznego liberalizmu. Liberalizm pojawił się w Cortezach w 1812 r.

• l. klasyczny

• l. konserwatywny.

• l. społeczny.

Dziewięć elementów liberalizmu:

1. Indywidualizm – uznanie moralnego prymatu jednostki nad roszczeniami ze strony społeczeństwa; jednostka i jej dobro uważane jest za najwyższą wartość społeczną; organizacja społeczeństwa podporządkowana jednostce;

2. Wiara w postęp – liberałowie wierzą nie tylko w możliwość doskonalenia się, ale także instytucje polityczne i społeczne są zdolne do samodoskonalenia się;

3. Preferencja dla wolności (sumienia, ekonomicznej, osobistej) – wymaga swobodnego decydowania o swoich losach; jest to logiczna konsekwencja pkt. 1.;

4. Uznanie własności prywatnej za podstawę wolnego społeczeństwa – szczególne miejsce zajmowała. Własność warunkiem postępu cywilizacyjnego, ogólnego dobrobytu społecznego.

5. Ograniczenie funkcji państwa jako konsekwencja 4.

6. Ograniczenie aparatu państwowego wywodzące się od Locke'a i Monteskiusza.

7. Egalitaryzm – uznanie równości wszystkich ludzi i odrzucenie wszelkich prawnych czy politycznych porządków uznających różną wartość poszczególnych jednostek.

8. Uniwersalizm – przyjęcie koncepcji o niezmienności natury ludzkiej i nadanie drugorzędnego znaczenia wszelkim kontekstom historycznym i kulturowym.

9. Rządzonym przysługuje prawo oporu wobec rządzących w sytuacji kiedy uprawnienia rządzonych są nieustannie łamane.

Adam Smith – klasyk liberalizmu. „Teoria uczuć moralnych” i „Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Decyduje praca i podział pracy. Państwo istnieje po to, żeby chronić bogatych przed biednymi.

Trzy fundamentalne funkcje państwa:

1. Zapewnienie bezpieczeństwa zewnętrznego - wojsko.

2. Bezpieczeństwo wewnętrzne – policja i wymiar sprawiedliwości.

3. Aktywny udział państwa w aktywności gospodarczej które są nieopłacalne dla normalnych ludzi, ale są niezbędnie do prawidłowego funkcjonowania społeczeństwa.

Zwolennik idei taniego rządu.

100. N. Parkinson – jak się wydaje nie swoje pieniądze. Lata 50. XX w. - debata rządu Wlk. Bryt. nad budżetem: budowa elektrowni, budowa autostrad (razem 2,5 mld funtów) naprawa dachu nad Downing Street (7h debaty – zaoszczędzono 400 funtów).

Smith – wolna konkurencja w wymiarze sprawiedliwości i w edukacji. Wykładowcy powinni być opłacani wg tego, ilu studentów chodzi na wykłady.

Le Liberalizm

Jeremy Bentham – Fragment o rządzie, Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa.

Panopticon – idealne więzienie, z lustrami, łańcuchami. Po zwróceniu się do rządu brytyjskiego uzyskał odpowiedź odmowną i wyjechał do Francji. Twórca utylitaryzmu – doktryny, która zakłada korzyść. Najwięcej przyjemności dla największej liczby ludzi. Celem wszelkiego prawa powinno być zapewnienie jak największej ilości szczęścia dla jak największej ilości ludzi. Prawo i państwo (ustrój) powinny działać w tym kierunku.

Nie jest ważne, jaka przyjemność, ważne, że korzystają z niego ludzie.

Do skrajnych konsekwencji utylitaryzmu doszedł Peter Singer (Wyzwolenie zwierząt, ). Na skutek rozwoju ludzie stanęli przed wyzwaniami, którym nie jest w stanie sprostać chrześcijańska moralność. Trzeba się zastanowić, co jest korzystniejsze – np. czy korzystne jest utrzymywanie przy życiu nieuleczalnie chorego? Rodzice mają prawo do tego, aby 4 tygodnie po urodzeniu dziecka zdecydować, czy chcą, żeby to dziecko żyło – bo dziecko pogarsza znacznie jakość życia. Ustawodawca holenderski i belgijski zalegalizował eutanazję odwołując się m. in. do poglądów P. A. Singera.

Singer tworzy nowe konstrukcje ludzkiej nieosoby – prawa człowieka powinny przysługiwać nie tylko każdemu z racji przynależenia do homo sapiens. Nie każdy człowiek jest osoba (np. człowiek chory nieuleczalnie, poczęte dziecko, noworodek do 4 tygodnia, chory psychicznie). Zatem takie osoby nie mają praw. Ta kategoria może obalić tradycyjną etykę życia a zastąpić ją nową etyką jakością życia. Singer nie wskazuje, kto miałby oceniać tę jakość życia.

Etyka ta zaczyna się upodabniać do etyki nazistowskich Niemców. Twierdzili oni, że należy wprowadzić kategorię życia niewartego życia. Także zoofilia jest dozwolona, jeśli obie strony odnoszą korzyści.

Alexis de Tocqueville – liberał konserwatywny, liberał sceptyczny, demokrata sceptyczny. Książki: Dawny ustrój i rewolucja, druga O demokracji w Ameryce.

Tocqueville zostaje wysłany do USA aby badać tamtejszy system więziennictwa. Popularność przyniosła mu jednak inna książka – O demokracji w Ameryce. Kiedy pisze on o demokracji nie pisze tylko o amerykańskiej, ale w ogóle o demokracji. Podobnie jest, kiedy pisze o rewolucji. Symptomy rewolucji można było dostrzec już wcześniej. Zaskakujące jest, że do rewolucji dochodzi dopiero w 1789 r., a już 40 lat wcześniej ludzie byli bardziej uciskani. Paradoksalnie najgorsza chwila dla każdego ustroju jest wtedy, kiedy on się poprawia, polepsza, liberalizuje. Rewolucja francuska nie rozprawiła się z wieloma wadami: np. centralizacja została tylko pogłębiona.

Praca o amerykańskim ustroju demokratycznym przyniosła mu jego popularność. Uderza go równość możliwości – przeciwieństwo arystokracji. Uwagi de Tocquevilla wskazywały także niebezpieczeństwa jakie niesie ze sobą taka demokracja i nie zaproponował rozwiązania instytucjonalnego umożliwiającego zlikwidowanie zagrożenia. Twierdził on już wtedy, że takie ustroje będą miały przyszłość choć w czasach de Tocqueville’a istniały tylko dwa takie państwa – Szwajcaria i USA.

Wszelkie ustroje światowe dążą wg niego do egalitaryzmu, do równości. Ten model pociąga za sobą 3 fundamentalne zagrożenia:

1. Zagrożenie wolności w imię równości. Ludzie prędzej zgodzą się, żeby wszyscy mieli niewiele, ale równo, niż żeby była ogromna stratyfikacja. Ludzie cenią wolność, ale namiętność przejawiają do równości.

2. Tyrania większości. Formalnie decyduje większość. Mogą one w braku odpowiednich mechanizmów narzucać swoją wolę mniejszości. Mniejszość traci duszę. Większość jest w demokracji autorytetem. (mówił o niej też J. S. Mill)

3. Centralizacja administracji. W demokracji coraz więcej decyzji zapada w centrum.

Mówi on, jak zabezpieczać się przed tymi zagrożeniami powołując odpowiednie instytucje.

1. Niezawisłe sądy.

2. Wolność prasy.

3. Dwuizbowy parlament.

4. Decentralizacja administracji – jak najwięcej decyzji na jak najniższym szczeblu.

5. Swoboda stowarzyszeń.

6. Powstanie nowej elity politycznej o wysokich walorach zaw. i etycznych.

7. Moralność i religia jako naczelne zasady życia społecznego.

J. S. Mill, Hobhouse.

Prawo i bezprawie w XVII w.: odp. prawo natury, zdefiniował go Grocjusz. PN wskazuje, że istnieje rozum, który wskazuje nam czyny prawne i bezprawne. Bezprawiem byłoby np. niedotrzymanie postanowień prawa natury Grocjusza.

Faszyzm, nazizm, komunizm.

Pucz monachijski. Feldmarszałek Luddendorf przyłącza się do Hitlera. Hitler dostaje 5 lat, 9 miesięcy odsiedział – Mein Kampf. Cela obok wynajęta na kwiaty i prezenty. Po 10 latach von Hindenburg powierza mu urząd kanclerza. Władza zdobyta w sposób demokratyczny.

Faszyści włoscy: idea cesarstwa, kultu państwa Hegla, koncepcja Sorela, V. Pareto, Hobbesa, Machiavelli. Głosili kult państwa. Mussolini, Gentile, Costamagna, Bottai, G. Bortolotto.

Faszyści niemieccy: ideologie starogermańskie, Walkiria, ideologie folkistowskie, darwinizm, antysemityzm, muzyka Wagnera, doktryny rewolucji konserwatywnej, filozofii Nietzschego. Głosili kult rasy. Hitler, Rosenberg (Mit dwudziestego wieku), R. W. Daree, Goebbels, bracia Strasser, D. Richaller.

20 X 2011 r.

Samuel von Pufendorf: „Prawo naturalne i międzynarodowe”

Prawo naturalne – Pufendorf zauważa dualizm w ludzkiej naturze (entia physica + entia moralia).

Człowiek jest jedyną istotą, który reprezentuje podwójną naturę – jest bytem szczególnym: z tego wynika godność człowieka. Jedni ludzie mają komponent zwierzęcy bardziej rozwinięty, inni mniej – z tego wynika równość człowieka (nie powinno być nieuzasadnionej dyskryminacji, ani przywilejów). Pufendorf zaczął porównywać entia physica i entia moralia – z tego wynikają 3 opozycje:

1. Opozycja determinizm a wolność. Zwierzęta są zdeterminowane w swoich działaniach przez czynniki zewnętrzne bądź wewnętrzne – nie dokonują wyborów. Działają w oparciu o mechanizm przyczynowo-skutkowy. Świat ludzki jest z kolei światem wolności – nie ma tej przyczynowego zdeterminowania – niemal w każdym przypadku człowiek ma wybór. Ale człowiek działa po to, żeby osiągnąć jakiś cel. Ten cel może sobie swobodnie wybrać. Czyny są też wykonywane zgodnie wolą człowieka. Z tego wynika wolność człowieka.

2. Amoralność a moralność. Zachowania zwierząt nie podlegają ocenom etycznym. Świat ludzki jest światem moralnym, zatem istnieją oceny etyczne w zależności od sytuacji. Z tego wynika konieczność dokonywania rozróżnień pomiędzy dobrem a złem z tego wynika zróżnicowanie pomiędzy dobrem i złem.

3. Uniformizm (jednorodność) a poliformizmem (różnorodność). Świat zwierząt jest światem jednolitym. Zwierzęta są takie same. Świat ludzki jest z natury światem zróżnicowanym. Ludzie są różni – różne cele, poglądy, przekonania, osobowości, temperamenty, zdolności, wzory. To prowadzi Pufendorfa do wyznaczenia 5. wartości człowieka – tolerancji.

Człowiek może funkcjonować te trzy sposoby.

• Imbecilitas - życie smutne, biedne; to również sposób w jaki funkcjonowali ludzie pierwotni – brak wspólnot w tym czasie, brak skomplikowanych relacji międzyludzkich. Prawo naturalne nie istnieje wtedy, ponieważ nikt go nie przestrzega – zatem nie obowiązuje. Irracjonalne byłoby oczekiwanie, żeby ktoś przestrzegał prawa natury. Prawo naturalne nie zawsze przychodzi naturalnie, tego prawa trzeba się też nauczyć (Hobbes, Pufendorf).

• Socialitas – życie społeczne, pojawiają się już trwałe wspólnoty, nad nimi wspólnota narodowa. Pojawiają się inne, stabilne instytucje – religia, rynek. Relacje międzyludzkie ulegają pogłębieniu. Prawo natury na tym etapie już obowiązuje, ale nie jest uniwersalnie przestrzegane.

• Humanitas – pewien ideał. Prawo naturalne jest przestrzegane zawsze i przez wszystkich. Każdy traktuje innego tak jak sam chce być traktowany.

Cztery funkcje kary:

1. Prewencja ogólna – odstraszanie reszty ludzi od tego czynu.

2. Prewencja szczególna – zapobieżenie recydywie.

3. Resocjalizacja – wywołanie moralnej przemiany.

4. Zadośćuczynienie sprawiedliwości – zdaniem Pufendorfa najważniejsza.

Thomas Hobbes.

Anglia XVII w.: Człowiek jako egoista. Prowadzi to do zła. Strach przed śmiercią – istnienie instynktu przetrwania. Absolutna wolność człowieka. Brak obowiązków, każdy jest sam sobie sędzią. Brak obowiązków społecznych – życie jest smutne, złe.

Umowa społeczna – umowa każdego z każdym, a nie suwerena z poddanymi. Lewiatan – koncepcja państwa. Władza suwerena jest niepodzielna i niezbywalna – bo nie jest stroną umowy społecznej. Stroną umowy społecznej może być grupa osób – zatem możliwe jest istnienie demokracji i innych ustrojów.

Absolutyzm – ciężki dla poddanych, ale słuszny, ale chroni przed tragiczną anarchią. Utracenie władzy suwerena może prowadzić do upadku państwa.

Istota prawa – 1. prawo – prawo natury. Samozachowania się: „Nie czyń drugiemu...”. Hobbes przedstawia katalog praw naturalnych.

Definicje prawnonaturalne – zabrania czynić człowiekowi tego, co jest niszczące dla jego życia – istnienie instynktów samozachowania. Z zasady „Nie czyń drugiemu...” jest wymieniony katalog zasad moralnych: dotrzymywanie umów, etc. Jeśli jakąś z nich złamiemy – napotykamy ryzyko odwetowej reakcji innych osób.

Antropologia pesymistyczna – człowiek jest do szpiku kości zły, zepsuty, zdemoralizowany, chciwy, zazdrosny, pyszny. Człowiek rządzony jest przez namiętności.

Ludzie są wg Hobbes'a tak naprawdę równi. Każdy człowiek może bez trudu zabić innego.

Prawo natury nie jest przestrzegane, a zatem w stanie natury człowiek zachowuje się autodestrukcyjnie. Zachowuje się przeciwko swoim interesom łamiąc prawo natury.

Mechanizm dylematu więźnia. Hobbes: ludzie działają wbrew własnemu interesowi, ponieważ leży to w ich interesie. Łamią prawo natury bo leży to w ich interesie bo w ich interesie leży przestrzeganie prawa natury – jest to paradoks. Racjonalne myślenie może prowadzić do nieracjonalnych wniosków.

	Przyznanie się	Nie przyznanie się
Przyznanie się	8	0.5
Nie przyznanie się	10	3

Hobbes jest teoretykiem stanu wyjątkowego. W normalnych czasach nie zaleca takiej tyranii suwerena. Nie powinien tego robić. Czymś innym jest tzw. sytuacja nadzwyczajna. Normalne reguły muszą być zawieszone.

Następne zajęcia: Spinoza, Rousseau, Rawls, Nozick, Radbruch, Stammler.

Jeremy Bentham:

Czy moralny jest to czyn, który sprawia więcej przyjemności lub przykrości. Moralność zostaje utożsamiona z użytecznością. Utylitaryzm należy do doktryn konwencjonalistycznych – o moralnej ocenie czynu nie decydują intencje, ani zgodność z apriorycznymi regułami, ale decydują jego skutki.

Zbiorcze określenie przyjemności (wyliczenie tych przyjemności).

Bentham jest prekursorem interwencji

Jak najwięcej szczęścia dla jak największej liczby ludzi. Własność przestała być nienaruszalnym prawem jednostki – przyczynia się do zwiększenia szczęścia.

Zalążki liberalizmu socjalnego.

Podziały prawa:

• stwarzające uprawnienia – nadaje więcej przyjemności niż przykrości

• stwarzające obowiązki – nakłada na nas więcej przykrości niż przyjemności

Podział prawa:

• przepisy zabezpieczające – prawo w znaczeniu formalnym

• przepisy określające – prawo w znaczeniu materialnym

Racjonalistyczna teoria dowodów – to musi być oparte na logicznym rozumowaniu, prawach nauki bądź doświadczeniu życiowym. Nie może być arbitralne.

Swobodna ocena nie oznacza dowolnej oceny.

Sprawiedliwość – oddawanie tego, co mu się należy zgodnie z prawem.

Rola sędziego – sędzia musi opierać się na dowodach, ale ich przedstawienie jest obowiązkiem stron postępowania – sędzia nie odgrywa w procesie roli aktywnej. Jest ona radykalnie kontradyktoryjna.

Stuart Mill - Wolność obejmuje wszystko, za wyjątkiem wyrządzania krzywdy innym osobom.

Porównanie utylitaryzmu Milla i Benthama:

U Milla są przyjemności wyższe (teatr, czytanie) lub niższe (obiad, inne proste), u Benthama nie ma. Mill: „Lepiej być niezadowolonym Sokratesem niż zadowoloną świnią.”

Bentham twierdzi, że nie ma sprzeczności w dążeniu ludzi do szczęścia (utylitaryzm optymistyczny). U Milla jest utylitaryzm pesymistyczny.

U Benthama motywem działania jest zawsze egoizm. Mill twierdzi, że egoizm jest ogólny, ale niektóre działania mogą być działaniami altruistycznych.

U Milla szczęście jest celem ostatecznym ludzkiego życia, który musi być rozpatrywany w perspektywie długookresowej. Aby to osiągnąć często podejmujemy działania, które sprawiają nam więcej przykrości niż przyjemności. U Benthama każda czynność jest skierowana na siebie.

Bentham nie porusza tematu 'szacunku wobec siebie'. U Milla zależy to od tego, czy człowiek chce postrzegać się jako istota moralnie dobra.