Uwarunkowania funkcjonowania ruchów politycznych:

Wizji funkcjonowania politycznego jest bardzo dużo, jednak praktyka jest kulawa. Dlaczego wizje (ideowe w sferze praktycznej) nie chcą funkcjonować w sferze praktycznej?

-przekonanie, że nasi poprzednicy w sposób niewłaściwy wprowadzili w życie daną wizję;

-wskazanie na siłę przeciwników, którzy stali na drodze do realizacji świetlanej wizji,

-wizja może posiadać elementy dysfunkcyjne w praktyce (na dłuższą metę prowadzące do jej zaprzeczenia),

-wizje nie przystają do uwarunkowań, w których mają być wprowadzone w życie (nie ma zapotrzebowania na taką wizję),

-czynnik ludzki( człowiek nie jest istota racjonalną), nie przewidywalny, może powodować rozłamy,

-różnicowanie, rozmienianie danej wizji,

- na ile wizja wychodzi naprzeciw oczekiwaniom i problemom teraźniejszości.

Ideologia-idea, myśli, zbiór wartości, uporządkowanych tworzących pewny system,

Doktryna- 1)poglądy (czyjeś), 2) próba konkretyzacji ogólnej ideologii ( na bazie ideologii może powstać kilka doktryn politycznych),

Program polityczny-jest najbardziej skonkretyzowaną wersją ideologii, odnosi się do danego miejsca i czasu, autorami są jednostki lub grupy,

Ruch społeczny-na początku niezaspokojona potrzeba, aktywna postawa, chęć zmiany, do realizacji danego celu możliwe jest wykorzystanie takich narzędzi i rozwiązań jakie są dostępne w danym porządku, gdy nie ma takiej możliwości należy dokonań zmiany w rządach.

Ruch polityczny jest pomiędzy partią polityczną a ruchem społecznym.

Koncepcja wędrówki idei:

Ludwik Krzywicki „Idea a życie”

a) wędrówka idei w czasie: ponadczasowość idei, jeśli idea zostanie wprowadzona w życie , jeśli zastąpi potrzeby, może obumrzeć, nie będzie wykorzystywana. Może się odrodzić po okresie funkcjonowania w niebycie.

Nigdy nie możemy mówić o końcu danej idei, może się zawsze odrodzić

b) wędrówka idei w przestrzeni: problem pojawia się, gdy idea wędruje do innego kręgu kulturowego i tam następuje zderzenie. Reakcja:

-całkowity opór- brak zgody, zniszczyć, odizolować się, ukazać w negatywnym świetle,

-całkowite zawłaszczenie- podkopanie tradycyjnych wizji, na ich miejsce wprowadzenie nowych,

W praktyce występuje model pośredni. Funkcjonują różnorodne idee.

Wpływ procesów globalizacji na funkcjonowanie ruchów politycznych:

-brak sztywnych struktur,

-zamach na oporne ruch polityczne, które nie potrafią się zmienić,

-obrona formuł tradycyjnych jako odpowiedz na ataki globalizacji.

1.LIBERALIZM KLASYCZNY

Liberalizm klasyczny to doktryna polityczna, podkreslająca wolność jednostek, biorąca za podstawę zasadę, iż funkcjonowanie aparatu państwa powinno być ograniczone jedynie do minimum. Wymieniane są tu takie funkcje jak:

• polityki zagranicznej,

• zapewnienia bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego,

• sądownictwa i egzekucji prawa,

• poboru podatków,

• ograniczonej kodyfikacji rzeczywistości gospodarczej (m.in. system miar i wag, regulacja obrotu substancjami niebezpiecznymi).

Liberalizm wywodzi się z okresu Oświecenia. Skupiał on zwolenników tej epoki i związanych z nią nurtów filozoficznych. Postulował przeprowadzenie szeregu reform społeczno-politycznych, takich jak: zniesienie ustroju feudalnego, ograniczenie przywilejów szlacheckich, zastąpienie pańszczyzny wolnością gospodarczą, wprowadzenie równości obywateli wobec prawa, ograniczenie roli Kościoła, zniesienie monarchii i absolutyzmu, wprowadzenie demokracji opartej na konstytucyjnej zasadzie trójpodziału władzy czy też respektowanie praw człowieka, swobód obywatelskich i zasad tolerancji. W opozycji do liberalizmu pojawiła się ideologia konserwatywna, broniąca "starego ładu", odrzucająca indywidualizm, stawiająca wyżej znaczenie wspólnoty niż prawa jednostki, krytykująca demokrację i próby zniesienia hierarchicznego ustroju społecznego, przywiązana do tradycji oraz religii postrzeganej jako źródło wartości.

W 1823 we Francji odbyło się spotkanie grupy liberałów, na którym przyjęto dokument ("Plan liberałów na rzecz wzmocnienia rewolucji"), w którym to zawarte były postulaty nawiązania intensywnych stosunków pomiędzy liberałami z innych krajów. Na spotkaniu w Genewie w 1924 powołano do życia Międzynarodowe Porozumienie Partii Radykalnych i Podobnych Partii Demokratycznych, na czele którego stanął Francuz M.F. Buisson. W kwietniu 1947 w Oksfordzie odbył się kongres założycielski Międzynarodówki Liberalnej, w wyniku którego opublikowano wspólny manifest^[2].

Aspekty liberalizmu [edytuj]

Klasyczne poglądy liberalne cechuje nastawienie, że ani rząd, ani żadna grupa czy jednostka społeczna, nie powinny w żaden sposób zakłócać wolności jednostki, a jedynym dopuszczalnym zniewoleniem jest sytuacja, gdy jednostka stanowi rzeczywiste zagrożenie dla czyjejś wolności lub mienia. Liberałowie w większości są za zachowaniem i rozszerzeniem praw i wolności obywatelskich, takich jak wolność słowa, wolność prasy, wolność wyznania, równouprawnieniem obywateli oraz tolerancji.

Formy liberalizmu występujące w różnych jego nurtach to:

• liberalizm polityczny - jest przekonaniem, iż jednostki są podstawą prawa i społeczeństwa. Zgodnie z tym przekonaniem społeczeństwo wraz ze swoimi instytucjami powinno chronić wolność pojedynczych jednostek bez faworyzowania tych o wyższej pozycji społecznej. Magna Charta Libertatum z 1215 roku jest przykładem politycznego dokumentu potwierdzającego, że prawa jednostki stoją ponad przywileje monarchów. Polityczny liberalizm kładzie nacisk na umowę społeczną, zgodnie z którą obywatele tworzą prawa ich dotyczące i jednocześnie zgadzają się na ich przestrzeganie. Umowa ta jest oparta na przekonaniu, że obywatele wiedzą najlepiej, co jest najlepsze dla nich. Liberalizm polityczny stał się początkiem liberalnej demokracji.

• liberalizm kulturowy - skupia się na prawach jednostek do ich sumienia i stylu życia. Liberalizm kulturowy obejmuje takie kwestie jak wolność seksualna, wolność religijna, wolność poznawcza oraz ochronę przed ingerencją państwa w sferę życia prywatnego. O liberalizmie kulturowym pisał John Stuart Mill w swoim dziele O wolności (On Liberty), ostro sprzeciwiając się ingerencji państwa w życie prywatne jednostek, które mają prawo do własnej moralności jak i w skrajności także czynienia szkody samym sobie^[3]. Przykładem liberalizmu kulturowego jest np. sprzeciw wobec państwowych regulacji dotyczących sztuki, gier hazardowych, seksu, prostytucji, aborcji, antykoncepcji, alkoholu i narkotyków.

• liberalizm ekonomiczny - pogląd, który odrzuca wszelkie ograniczenia, które krępują wolny rozwój gospodarczy i wolną konkurencję na rynku, promując „państwo-minimum” tzn. państwo ograniczające swoją działalność do zapewnienia bezpieczeństwa wewnętrznego, zewnętrznego oraz zajmowania się sprawami, którymi nie jest w stanie zająć się prywatny kapitał.

• liberalizm socjalny - zwany także nowym liberalizmem lub reformowanym liberalizmem powstały w późniejszych latach XIX wieku w krajach rozwijających się, na który wpływ miały poglądy Jeremiego Benthama oraz Johna Stuarta Milla. Według poglądu warunkiem korzystania z wolności jest zagwarantowanie przez państwo wszystkim obywatelom równości szans w dostępie do podstawowych dóbr (np. edukacji, kultury, służby zdrowia).

Nurty liberalizmu [edytuj]

Zgodnie z tradycją liberalizmu wolność jednostki jest najważniejszą wartością, która ma zastosowanie do wszystkich sfer życia w społeczeństwie. Zgodnie z tym poglądem, błędem jest oddzielanie różnych form liberalizmu, jakie ma miejsce w jego nurtach, gdyż wszystkie są konsekwencją jednej filozoficznej zasady wolności.

Z klasycznego liberalizmu wywodzi się wiele współczesnych nurtów politycznych:

Leseferyzm [edytuj]

Leseferyzm postuluje wycofanie się państwa z ingerencji w gospodarkę. Postuluje prywatyzację, deregulację, obniżenie podatków i barier celnych. Ekonomiczny liberalizm jako główny aspekt leseferyzmu stanowi przeciwwagę dla socjaldemokratów i modelu państwa opiekuńczego.

Liberałowie ekonomiczni nie postulują bezpośredniej walki z biedą i bezrobociem. Według nich sposobem rozwiązania tych problemów jest obniżenie podatków, a tym samym pozostawienie w kieszeni podatnika pieniędzy na inwestycje, które tworzą miejsca pracy i powodują obniżenie poziomu bezrobocia.

Libertarianizm [edytuj]

Libertarianizm opowiada się za ograniczeniem państwa do roli "nocnego stróża", i wycofaniem go z zajmowania się zarówno gospodarką jak i sprawami społecznymi. Typowi przedstawiciele: amerykańska Partia Libertariańska.

Konserwatywny liberalizm [edytuj]

Konserwatywny liberalizm charakteryzuje się konserwatyzmem światopoglądowym, natomiast w sferze ekonomi opiera się na klasycznym liberalizmie ekonomicznym takich ekonomistów jak Milton Friedman czy Ludwig von Mises. Partie konserwatywno-liberalne w Europie zachodniej obecnie nie odgrywają większej politycznej roli. W USA znacząca część Republikanów ma poglądy konserwatywno-liberalne. W Polsce partią konserwatywno-liberalną jest Unia Polityki Realnej.

Neoliberalizm [edytuj]

Neoliberalizm to kierunek we współczesnej ekonomii przyjmujący za podstawę funkcjonowania gospodarki wolną grę sił rynkowych, lecz dopuszczający ingerencję państwa w określonym zakresie.

Katolicki liberalizm [edytuj]

Katolicki liberalizm to zespół poglądów wyznawanych przez katolików aprobujących ideologię liberalną i dążących do tego, by Kościół katolicki uznał ustrój społeczny oraz polityczny opierający się na liberalizmie. Ruch ten ma swoją genezę w rewolucji francuskiej.

Socjalliberalizm [edytuj]

Socjalliberalizm oprócz uznawania zachowania praw i wolności popieranych przez klasycznych liberałów mocno podkreśla świeckość, jak również (choć niekoniecznie) antyklerykalizm. Pod tym względem do partii socjalliberalnych zalicza się najczęściej partie lewicowe i centrolewicowe.

Europejscy i amerykańscy socjalliberałowie są za prawem do aborcji, do eutanazji, dekryminalizacją niektórych środków psychoaktywnych i równymi prawami dla homoseksualistów, w tym za prawnym uznaniem związków partnerskich.

Kontrowersje w środowiskach liberalnych budzi podejście do sprawy narkotyków, które w klasycznym kapitalizmie byłyby towarem jak każdy inny, sterowanym tylko kwestią popytu i podaży, dlatego idea legalizacji posiadania i obrotu wszelkimi środkami odurzającymi budzi sprzeciw środowisk narodowo-liberalnych.

Zielony liberalizm [edytuj]

Zielony liberalizm to termin odnoszący się do liberałów, którzy inkorporowali część założeń zielonej polityki do swojej ideologii.

Libertynizm [edytuj]

Pogląd uzasadniający różnie rozumianą wolność w skrajnych postaciach. Libertynów charakteryzuje laicyzm, wolnomyślicielstwo i sceptycyzm. Ruch powstały we Francji na przełomie XVII i XVIII w. Libertynizm skierowany był przeciwko autorytetom i moralności płynącej z religii i tradycyjnej obyczajowości.

Europejski liberalizm [edytuj]

Europejski liberalizm opowiada się za rozszerzeniem zakresu swobód obywatelskich (liberalizm polityczny) oraz ograniczeniem ingerencji państwa w rynek (liberalizm gospodarczy). Typowy przedstawiciel to ELDR.

Europejscy liberałowie popierają umiarkowaną ingerencję państwa w służbę zdrowia, edukację, emerytury, walkę z biedą i bezrobociem. Przeciwne stanowisko w tej kwestii postulują konserwatywni liberałowie i libertarianie, według których rola państwa powinna być również ograniczona w tych dziedzinach, proponując całkowitą prywatyzację lub mieszane modele prywatno-państwowe.

Amerykański liberalizm [edytuj]

Amerykańskie określenie liberalizmu odnosi się w swym pojęciu przede wszystkim do koncepcji społecznych, jest zaś w opozycji do tradycyjnie rozumianego liberalizmu w sferze gospodarczej. Amerykański liberalizm jest w poglądach ekonomicznych bliższy europejskiej socjaldemokracji niż europejskiemu liberalizmowi. Typowi jego przedstawiciele to część amerykańskiej Partii Demokratycznej. Amerykański liberalizm postuluje zwiększenie roli państwa, zarówno w sferze społecznej jak i w gospodarce, celem wyrównania szans. W sferze gospodarczej (swobód ekonomicznych) tradycyjnemu pojmowaniu liberalizmu bliższa jest Partia Republikańska.

Radykalizm polityczny i filozoficzny Benthama [edytuj]

Jeremy Bentham był twórcą teorii etycznej, która została oparta na założeniach sensualistycznych, hedonistycznych i utylitarystycznych. Był przekonany, że wszystkie wiadomości na temat otaczającego nas świata uzyskujemy za pośrednictwem zmysłów. Twierdził, że przyjemne doznania utożsamiane są z dobrem, a w takiej sytuacji - dążenie do przyjemności jest nakazem etycznym. W ten sposób sformułował uniwersalną zasadę powszechnego szczęścia ludzkości, którą stanowi największa ilość szczęścia największej ilości ludzi.

Bentham przekonywał, że nie ma sprzeczności pomiędzy interesem jednostkowym a społecznym. Istotą przyjemności jest przyczynienie się nie tylko do własnej przyjemności, ale również do przyjemności innych ludzi. Hedonizm w ujęciu Benthama nie był hedonizmem egoistycznym.

Bentham był zwolennikiem pełnej autonomiczności jednostki (poznawczej, moralnej, gospodarczej). Postulował autonomię polityczną w demokratycznej formie państwa. Pisał, że istnienie organów państwa i ich działanie powinno być wyznaczane względami utylitarnymi.

Uznawał prawo państwa do podejmowania pozytywnych zadań zmierzających do ochrony życia i mienia obywateli, do likwidacji nadmiernych dysproporcji majątkowych pomiędzy obywatelami i sfer ubóstwa.

Był zwolennikiem pozytywizmu prawniczego, opowiadał się z prawem pisanym, uznając to za warunek stabilności prawa. Nie akceptował koncepcji stanu natury i umowy społecznej, opierania praw na tradycji oraz tradycji Monteskiusza i Blackstone'a - check and ballance.

Uznawał wpływ opinii publicznej, szczególnie prasy, na działalność prawodawczą, co powinno ułatwić realizację postulatu przejrzystości i jawności systemu prawnego.

Wolność współczesnych w ujęciu Constanta [edytuj]

Benjamin Constant najpełniejszy wykład swojej koncepcji wolności dał w broszurze zatytułowanej O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością współczesnych. Twierdził, że istotą wolności dostępnej starożytnym był jej kolektywny charakter. Realizując wolność można było jedynie sprawując funkcje publiczne - możliwości tej były pozbawione osoby prywatne. Wolność nowożytna, nie rezygnując z możliwości udziału jednostek we władzy politycznej, uzupełniła ją prawami osobistymi, z których mogą korzystać jednostki.

Według Constanta dążenie do indywidualnej satysfakcji stanowi często motyw skłaniający ludzi do podjęcia działań o charakterze publicznym - do wzięcia udziału w stanowieniu prawa gwarantującego jednostce wolność, w której upatruje ona gwarancję swych przyjemności.

Do wolności świata współczesnego zaliczał także wolność ekonomiczną i uznanie własności prywatnej jako jednego z podstawowych praw człowieka. Prymat wśród wolności przyznanych jednostce przyznawał wolności wypowiedzi. Według Constanta podstawowe wolności powinny być wyjęte z zakresu reglamentacji prawnej i nie mogą podlegać żadnym ograniczeniom.

Wypracował także nowy podział władz: reprezentacyjnej trwałej, reprezentacyjnej opinii, wykonawczej, sądowej, królewskiej i municypalnej (miejska tj. lokalna, samorządowa). Władza ustawodawcza powinna pozostawać dwuizbowa - izba niższa wprowadzała do procesu ustawodawczego elementy nowości i niepokoju, a izba wyższa miała być ostoją rozsądku, rozwagi i doświadczenia. Władzę królewską określał jako neutralną - decyzje monarchy muszą być kontrasygnowane przez ministrów.

Liberalizm wobec demokracji w ujęciu Tocqueville'a [edytuj]

Alexis de Tocqueville głosił, że najbardziej niebezpieczna chwila dla złego rządu następuje wtedy, gdy podejmuje próby reform. Uważał, że to arystokracja wniosła najwyższe wartości do życia zbiorowego i indywidualnego. Poczucie dumy i więzi też miało wyrastać z arystokratycznego systemu wartości. Był jednak przekonany, że demokracja jest przyszłością cywilizacji europejskiej, a za pierwsze państwo, w którym funkcjonuje społeczeństwo demokratyczne uznawał Stany Zjednoczone. Twierdził, że w demokracji zanika dążenie do gwałtownych zmian społecznych.

De Tocqueville twierdził, że panowanie demokracji, która przyniosła ludziom równość możliwości, oznaczało zerwanie więzi wspólnotowych i izolację jednostek. Demokracja najbardziej ceni przeciętność, nie pozwala się krytykować. Prognozował, że wolność zostanie zastąpiona przez despotyzm warstw średnich mieszczaństwa.

Warunkiem wolności jest życie w kolektywie, a nawet pewne podporządkowanie się jednostki wspólnocie (chodziło tu o stworzenie sieci stowarzyszeń, związków, kółek, itp. pośredniczących między jednostką a państwem).

Oddawał pierwszeństwo prawu zwyczajowemu i opartemu na nim systemowi moralnemu.

Demoliberalizm Johna Stuarta Milla [edytuj]

John Stuart Mill różnicował przyjemności, nadając im walor moralny i nie dając po prostu znaku równości między przyjemnością a szczęściem. Zauważał, że nie każde działanie mające na celu użyteczność realizuje automatycznie cele moralne.

W eseju O wolności stwierdził, że jednostka uzyskuje wolność dzięki autokreacji. Ludzie mają różne wizje szczęścia. Na straży wolności, dążenia do szczęścia, realizacji indywidualności, powinno stać prawo. Jednak nikt nie może ingerować w autonomiczne działania dorosłej i świadomej jednostki, dotyczącej jej samej - od tej zasady nie powinno być wyjątków. Wolność głoszenia opinii może być ograniczona tylko wtedy, gdy może bezpośrednio wywołać zagrożenie porządku.

Mill był przekonany, że człowiek powinien żyć w społeczeństwie i mieć z tego powodu pewne ograniczenia. Ludzie jako członkowie społeczeństwa nie powinni pozostawać obojętni na dobro innych ludzi (dobro w sensie szerokim - i materialnym, i możliwości kształtowania swej indywidualności). Człowiek musi nauczyć korzystać się z wolności. W przeciwieństwie de Tocqueville'a, który chciał wychować społeczeństwo demokratyczne - Mill chciał je wykształcić.

Postulował, by reprezentację zapewnić także mniejszościowym grupom wyborców. Postulował wprowadzenie jawnych wyborów; miał jednak obowiązywać cenzus wykształcenia. Osoby nie posiadające środków do życia miały być pozbawione prawa głosu.

Rozróżniał kilka pól aktywności państwa:

• działania konieczne - zapewnienie bezpieczeństwa (sądy, policja, wojsko) i sprawnego funkcjonowania państwa (emisja pieniądza, normalizacja wag i miar, podatki na cele publiczne),

• działania niekonieczne bądź uzależnione od zgody obywateli.

Podstawowym zadaniem państwa jest działanie poprzez prawo na rzecz maksymalizacji wolności (umożliwienia rozwoju i indywidualizacji jednostek).

Liberalizm gospodarczy Smitha [edytuj]

Adam Smith, jeden z twórców szkoły klasycznej w ekonomii, uważał, że społeczeństwo stanowi agregat luźno ze sobą związanych jednostek. Ustrój społeczny (i samo państwo) rodzi się spontanicznie pod wpływem żywiołowo układających się i rozwijających się stosunków między ludźmi. Gospodarką rządzą określone obiektywne prawa ekonomiczne. Wszelka wartość jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej. Najbardziej naturalną i najpewniejszą ochroną praw jednostki zapewnia wolna konkurencja. Podstawowe zadanie państwa to ochrona reguł, które rządzą gospodarką; nie mogło jednak ingerować w życie gospodarcze ani próbować moderować stosunków społecznych.

2.KONSERWATYZM

Konserwatyzm (z łaciny conservare - zachowywać, dochować zmian), orientacja polityczna, która bazuje na hasłach obrony istniejącego porządku społeczno-gospodarczego oraz zachowywania i umacniania tradycyjnych wartości, takich jak: religia, naród, państwo, rodzina, hierarchia, autorytet, własność prywatna. Konserwatyści chcą obronić stary porządek ze względu na przekonanie o ewolucyjnym charakterze zmian społecznych. Konserwatyzm zrodził się na przełomie XVIII i XIX w., był próbą przeciwstawienia się racjonalistycznej myśli oświeceniowej. Nowoczesny konserwatyzm stanowił reakcję na wydarzenia Rewolucji francuskiej. Za twórcę podstaw ideologicznych nurtu uważany jest Edmund Burke. Jako idea polityczna termin ten po raz pierwszy użyty został w 1820 r. przez zwolennika restauracji dynastii Burbonów, François René de Chateaubriand (1768-1848), który wydawał pismo "Konserwatysta".

W znaczeniu politycznym konserwatyzm to termin odnoszący się do jednej z wielu filozofii lub ideologii politycznych, także na określenie opcji politycznej reprezentowanej przez wiele współczesnych partii politycznych (zwykle kojarzonych z prawicą).

Doktryna konserwatyzmu wyrosła na radykalnej krytyce oświecenia, przejawiającej się:

• krytyką oświeceniowego indywidualizmu (antyindywidualizm):

• Konserwatyści uważali, że człowiek jest z natury istotą społeczną i dlatego musi żyć w społeczeństwie. Odrzucali oświeceniową teorię umowy społecznej oraz koncepcje praw natury, uważali, że człowiek nigdy nie żył sam - zawsze otaczało go społeczeństwo, a nawet jeśli żył sam, to nie był człowiekiem - uczłowieczył się dopiero wtedy, kiedy się uspołecznił.

• krytyką oświeceniowego racjonalizmu (antyracjonalizm):

• Filozofowie oświecenia uważali, że człowiek kieruje się tylko i wyłącznie racjami rozumu, natomiast konserwatyści odrzucali ten pogląd. W ich przekonaniu człowiek jest istotą rozumną, ale jego działanie przede wszystkim jest determinowane przez namiętności i uczucia. Antyracjonalizm jest wizją człowieka, według której rozum jest hamowany przez uczucia.

• krytyką odrzucenia przez oświecenie grzechu pierworodnego:

• Konserwatyści twierdzili, że w człowieku jest nieusuwalna doza zła, która jest właśnie wynikiem grzechu pierworodnego. Człowieka nie można pozostawić samemu sobie, ponieważ wytworzyłby się konflikt między ludźmi - swoista wojna wszystkich przeciw wszystkim. Niezbędna jest władza, która zapanuje nad społecznością. Bazując na takim założeniu, m.in. Hobbes, tłumaczył, że ludzie żyjący w stanie natury musieli powołać władzę, by móc zaprzestać wzajemne walki i wyniszczanie się. Władza opisywana była jako swego rodzaju misterium.

Konserwatywna analiza życia społecznego opiera się na krytycznej ocenie cech natury ludzkiej. Konserwatyści nie podzielają charakterystycznego dla ideologii oświecenia optymizmu odnośnie do możliwości wyeliminowania złych cech właściwych naturze człowieka. W ich mniemaniu jednostka ludzka nigdy nie będzie doskonała, niezależnie od tego, jakie warunki zewnętrzne będą określały jej postępowanie. Nie one decydują o zachowaniach człowieka, lecz jego skazana na słabość, skażona grzechem pierwotna natura. Dlatego człowiek powinien szukać wskazówek dla swych działań w religii, odwoływać się do uznanych autorytetów. Zwolennicy nurtu konserwatywnego odrzucają jednostronne spojrzenie na jednostkę jako istotę racjonalną, podkreślając, że kieruje się ona w swych wyborach również instynktami i emocjami.

Społeczeństwo [edytuj]

Koncepcja człowieka określa wizję społeczeństwa. Według konserwatystów kształtuje się ono i rozwija w sposób naturalny, jest organiczną całością, nie zaś zbiorem zatomizowanych jednostek. Wspólnota jest nadrzędna wobec jednostki.

Społeczeństwo jest ze swej istoty hierarchiczne. Jego rozwojem powinna rządzić zasada ciągłości historycznej. Jest to jedna z najważniejszych zasad uznawanych przez konserwatystów. Ich zdaniem istniejące instytucje ucieleśniają mądrości i doświadczenie kolejnych generacji, natomiast tradycja przekazywana z pokolenia na pokolenie jest spoiwem gwarantującym ład społeczny. Nie oznacza to, że konserwatyści są niechętni wszelkim zmianom. Dopuszczają oni takie przeobrażenia, które nie naruszają ciągłości między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością, są efektem naturalnego procesu gromadzenia i przewartościowywania doświadczeń. Wyznając taki pogląd, konserwatyści negatywnie odnoszą się do rewolucji i reform głęboko ingerujących w życie społeczne. Stoją na stanowisku, że społeczeństwu, nawet w imię doskonalenia instytucji i ludzi, nie wolno narzucać żadnych rozwiązań zasadniczo zmieniających istniejące struktury i zasady współżycia. Oznacza to bowiem destrukcję i chaos, a dążenie do naprawy zła kończy się złem jeszcze większym. Gwałtowne zmiany niszczą naturalne więzi, co rodzi z kolei przemoc jako środek mający zapewnić spójność społeczeństwa.

Ustrój gospodarczy [edytuj]

Zgodnie z myślą konserwatywną gospodarka powinna opierać się na prywatnej własności i zasadzie konkurencji realizowanej przez rynek. Własność prywatna jest nie tylko gwarancją wolności, lecz również instrumentem tworzenia bogactwa narodu. Konserwatyści, którzy także w odniesieniu do gospodarki prezentują styl myślenia niechętny abstrakcji i metafizyce, a preferują konkret, zdrowy rozsądek i pragmatyzm, przejściowo zaakceptowali politykę reform gospodarczych i socjalnych prowadzoną przez państwo. W latach osiemdziesiątych XX w. jednak ponownie zyskały popularność rozwiązania łączące konserwatywne wartości z ograniczeniem do minimum roli państwa. Neokonserwatyści współcześni, podobnie jak ich poprzednicy, krytykują społeczeństwo masowe, w którym zanika ich zdaniem poszanowanie dla tradycji, potrzeba przynależności, samodzielność sądów, a w efekcie również poczucie odpowiedzialności. Zjawiska te łączą oni z kryzysem rodziny, nie docenieniem roli religii oraz upadkiem tradycyjnych autorytetów. Podobnie jak w przeszłości neokonserwatyści sądzą, iż nie uda się wyeliminować zła z życia społecznego. Nie popierają wprowadzania regulacji związków par tej samej płci w prawie. Neokonserwatyści nie uważają również, że społeczną walkę z przejawami kryzysu można prowadzić, stosując narzędzia polityczne. Przyjmują wszakże, iż zwracanie uwagi na istniejące niebezpieczeństwa jest nieodzowne i może odegrać pozytywną rolę.

Konserwatywna definicja narodu Edmunda Burke'a [edytuj]

Edmund Burke uważał, że człowiek jest kształtowany przez środowisko wspólnot, w jakich żyje. Wspólnoty ludzkiej nie tworzy umowa społeczna, lecz pierwotna umowa człowieka z Bogiem - właśnie ona stała u podstaw powstanie pierwszych społeczności, opartych na prawie naturalnym. Praktyczny ustawodawca powinien odwoływać się do preskrypcji - odwiecznej zbiorowej mądrości, poczucia słuszności i przesądu, wyprzedzającego racjonalne sądzenie. Naród to związek przeszłych, przyszłych i obecnych pokoleń. Wspólnota jest źródłem i jednocześnie gwarantem człowieka. Swoje osobiste cele człowiek może zrealizować tylko w oparciu i z pomocą wspólnoty. Rozum praktycznie jest dostępny tylko elicie, która interpretuje tradycję i odnajduje jej wpływ na życie codzienne.

Burke był zwolennikiem parlamentaryzmu, monarchii konstytucyjnej, systemu dwupartyjnego, nienaruszalności własności prywatnej oraz teorii Adama Smitha.

Konserwatyzm Anglii imperialnej [edytuj]

Benjamin Disraeli krytykował liberalny utylitaryzm, racjonalizm i koncepcję podmiotowych praw jednostki. Twierdził, że w imię tych pozornych wartości zniszczono dorobek pokoleń i tworzono abstrakcyjne idee. Jedynie stare wzorce budowy władzy i społeczeństwa mogły się sprawdzać. Na czele państwa powinien stać król, będący zarazem głową narodowego Kościoła, najwyższe miejsce w społeczeństwie należy oddać arystokracji ziemiańskiej, a Kościół powinien spełniać także rolę strażnika tradycji. Spoiwem wszelkich instytucji i urządzeń społecznych był unikalny charakter narodowy Anglików.

Jeden z następców Disraeliego na stanowisku premiera - Robert markiz Salisbury - nie starał się przedstawić koherentnej wizji dobrego ustroju. Zrezygnował z przyznania szczególnego miejsce w społeczeństwie i przypisywania szczególnych kwalifikacji moralnych arystokracji ziemiańskiej. Był zwolennikiem stopniowych reform, łączących poszanowanie tradycji z dążeniem do zmian. Salisbury był przekonany niedoskonałości ludzkiej natury; był także przeciwny demokracji.

Niemiecka szkoła historyczna [edytuj]

Według Friedricha Carla von Savigny'ego, przedstawiciela historycznej szkoły prawa, prawo kształtuje się w procesie historycznym, a nie w wyniku racjonalnej refleksji ludzkiej. Twierdził, że duch narodu (Volksgeist) kształtuje prawo, podobnie jak państwo, jego ustrój, język, obyczaje, kulturę i sztukę. W związku z tym każdy naród powinien dysponować odmiennym systemem prawa. W procesie powstawania prawa istotna jest rola prawników, porządkujących normy prawa zwyczajowego. Nie wolno im tworzyć prawa niezgodnego ze zwyczajowym i sprzecznego z duchem narodu. Rolą prawników i państwa jest nie tworzenie, ale "odkrywanie" prawa.

Gustaw von Hugo był zwolennikiem poglądu, że w wypadku kolizji norm prawa zwyczajowego i pisanego należy oddać pierwszeństwu temu pierwszemu jako zgodnemu z duchem narodu i świadomością jego społeczności. Dla Gustawa Friedricha Puchty prawo jest częścią boskiego porządku świata. Puchta, w przeciwieństwie do Savigny'ego, eksponował znaczącą rolę państwa w procesie prawotwórczym.

Doktryny zachowawcze [edytuj]

Katalog wartości konserwatywnych obejmuje:

• przekonanie o tym, że ciągłość, trwanie w historii jest konieczne dla stworzenia właściwego kształtu każdej społeczności (często konserwatyści u podstaw procesu historycznego stawiają Boga jako źródło porządku społecznego),

• przedstawienie człowieka jako tworu ukształtowanego dzięki tradycji, wierze, wychowaniu, rodzinie i środowisku, który swoje prawa zawdzięcza wspólnotom, w jakich żyje, będąc zarazem gwarantem tych praw,

• przeświadczenie, że poznanie świata nie ogranicza się do rozumu i zmysłów; człowiek pewniejszą wiedzę uzyskuje dzięki wierze, mądrości pokoleń zawartej w tradycji, zaufaniu do autorytetów,

• uznanie, że jednostka nie ma i nie powinna mieć istotnego wpływu na kształtowanie państwa i innych instytucji, powinny one wzrastać w ewolucyjnym procesie historycznym.

Byli przeciwni koncepcjom: stanu naturalnego ludzkości, umowy społecznej jako źródła powstania społeczeństwa i państwa, teorii o przyrodzonych prawach podmiotowych jednostki wywodzących się z prawa naturalnego, ograniczenia funkcji i zakresu władzy państwowej.

Teokraci francuscy [edytuj]

W teokracji najważniejsze było założenie, że władzę suwerenną w państwie posiada i realnie sprawuje Bóg.

Bóg jako suweren w ujęciu de Maistre'a [edytuj]

Joseph de Maistre krytykował absolutyzowanie roli jednostki w społeczeństwie oraz protestantyzm głoszący zasadę bezpośredniej łączności człowieka z Bogiem. Twierdził, że zasad ustroju państwa "nie tworzy się", lecz "odkrywa", gdyż istotnym jej autorem jest Bóg-prawodawca. Bez posłuszeństwa wobec Boga i poddania się nakazom religii nie jest możliwe wypełnianie powinności obywatelskich. W Wieczorach petersburskich de Maistre stwierdził, że bez instytucji kata nie ma mowy o majestacie władzy. U de Maistre'a tradycja wyraźnie ustępowała wizji ponadczasowego boskiego ładu. Rewolucja była godna moralnego potępienia, gdyż rozbudzała najgorsze ludzkie instynkty. Podobnie jak Augustyn i Hobbes uważał, że człowiek jest z natury zły. De Maistre był ultramointaninem - zwolennikiem absolutnej władzy papieża w Kościele.

Boska jest sama idea władzy, lecz formy, które przybiera zależą od ludzi. Prawa mają w najwyższym stopniu uwzględniać charakter narodowy i wszystkie inne czynniki różnicujące społeczności ludzkie. Człowiek jest kształtowany przez historię i to nie indywidualną, lecz historię wspólnoty w której żyje on sam i żyli jego przodkowie. De Maistre twierdził, że dopiero przynależność do wspólnoty, w tym przypadku państwowej i narodowej, decyduje o tożsamości człowieka.

De Maistre dopuszczał i despocję, i demokrację, ale osobiście był przekonany o walorach władzy monarchicznej. Koncepcji podziału władzy Monteskiusza przeciwstawiał model władzy jednolitej, absolutnej, optymalnej dla danego społeczeństwa, posiadającej związki z absolutem. Zróżnicowane państwa Europy, poddane zwierzchnictwu papieskiemu autorytetowi, w przyszłości miały utworzyć wspólnotę chrześcijańską.

Do zwolenników teorii de Maistre' należał m.in. Henryk Rzewuski.

Hierarchia w ujęciu Bonalda [edytuj]

Louis de Bonald uznał, że podstawą tradycji, która w ciągu następujących po sobie pokoleń tworzy podstawy społeczeństwa jest język. Człowiek ma naturę społeczną, dzięki językowi może wyrazić idee, przenoszone na przyszłe pokolenia i składające się wspólnie na tradycję danej wspólnoty.

Od de Maistre'a różniło de Bonalda przede wszystkim przekonanie, że społeczność istnieje i stanowi funkcjonalną całość, tymczasem gdy de Maistre dostrzegał w relacjach między jednostkami skłonność do chaosu, którą mógł opanować tylko absolutny władca.

Według de Bonalda państwo powinno opierać się na hierarchii, władzy i prawie, będącym wyrazem woli Boga. Hierarchia zawsze występuje w triadzie - na jej czele stoi władza (Bóg, król, ojciec), następnie hierarchię tworzą wykonawcy (kler, arystokracja, matka) i poddani (wierni, naród, dzieci).

Zgodność ustroju społecznego z wolą Boga gwarantuje stała obecność w życiu społecznym religii i Kościoła katolickiego. Państwo powinno realizować - poza prawem - zasady moralności głoszone przez Kościół. Państwo ma być oparte o religię, a takiemu państwu powinny podporządkować się osoby duchowne. Monarcha, będący w państwie czym jest papież w Kościele, absolutnie panuje nad wszystkimi poddanymi (a więc także duchownymi).

Romantyzm polityczny [edytuj]

Chateaubriand jako obrońca teorii rojalistycznych [edytuj]

François-René de Chateaubriand wyraźnie potępiał rewolucję. W wystąpieniu przeciw monarchii dostrzegł zachwianie porządku nie tylko we Francji, ale i w całej Europie. W katolicyzmie widział źródło wolności człowieka, która mogłaby stać się podstawą dla porewolucyjnej rzeczywistości. Gwarancję wolności widział we własności prywatnej, z drugiej jednak strony w postępie materialnym dopatrywał się źródła dezintegracji społecznej.

Romantynzm niemiecki [edytuj]

Joseph Görres był zwolennikiem federalizmu Niemiec, w teorii państwa znajdował miejsce na elementy umowy suwerena z poddanymi. Schlegel i Schleiermacher akcentowali rolę jednostek w państwie.

Novalis i Johann Gottfried von Herder byli zafascynowani rewolucją.

Nierzadko niemieccy romantycy uznawali indywidualne uczucia obywateli (miłość) za jeden z podstawowych czynników konstytuujących i jednoczących państwo. Taki pogląd prezentował m.in. Novalis. Według niego poza miłością najistotniejszym spoiwem państwa jest wiara. Ta ostatnia jest rozumiana jako uczucie łączące wspólnotę. Emocjonalny stosunek do państwa obejmował także prawo, które było wyrazem woli ukochanej, godnej szacunku osoby. Tylko rechrystianizacja Europy (powrót do jedności wyznania i Kościoła) może zapewnić poprawę stosunków społecznych w skali kontynentu.

Novalis i Ludwig Achim von Arnim, krytykując oświecony racjonalizm, głosili, że trzeba ograniczyć powszechną edukację, zwłaszcza wśród przedstawicieli ludu. Arnim obawiał się, że lud w procesie edukacji może zatracić swoją odmienność i ulec kosmopolityzacji.

Romantycy gloryfikowali średniowiecze, przez co postrzegali idealne państwo niemieckie jako oparte na systemie stanowym. Görrens proponował podział stanowy zbliżony do platońskiego: nauczyciele (w tym duchowni), obrońcy i żywiciele. Adam Heinrich Müller wyróżniał cztery stany: szlachtę, kler, rzemieślników i kupców. Koncepcję podziału stanowego rozwijali Novalis i Friedrich Schlegel, którzy w braku mobilności społecznej dostrzegali gwarancję porządku, panowania autorytetu władzy, Kościoła, wiary oraz tradycji przodków.

Schlegel za jedyny właściwy uznawał ustrój monarchiczny, króla panującego z woli Boga. Był zwolennikiem uznania pozycji Boga-prawodawcy oraz realnej władzy papieża.

Romantycy powszechnie uważali, że nad obywateli wszystkich stanów zwierzchność stanowi państwo, któremu służyć jest obowiązkiem i zaszczytem dla jednostki.

Müller rozwijał teorię organicznego państwa stanowego, w którym dominującą rolę odgrywa szlachta. Sprzeciwiał się oświeceniowym koncepcjom stanu naturalnego, umowy społecznej i podziału władz. Krytykował liberalne koncepcje ekonomiczne Adama Smitha. Dominująca rola, jaką odgrywa państwo, możliwa jest dzięki spójności narodu, przenikniętego wspólnym duchem (Volksgeist) oraz dzięki jego trwałości, wiążącej ze sobą pokolenia. Wolność jest czymś naturalnym. W państwie powinna istnieć idea prawa, którą ludzie poznają wchodząc wzajemnie w relacje pomiędzy sobą i z władzą. Stosowanie prawa leży w rękach władcy, który rozstrzyga indywidualne przypadki kierując się wspólnym interesem stron. Sędzia zastępuje ustawodawcę. Państwu powinna być podporządkowana religia. Müller był także zdecydowanym zwolennikiem wojny, która jego zdaniem jest czynnikiem spajającym ludzi w służbie państwu.

Z kolei Franz von Baader, podobnie jak Novalis, głosił potrzebę pojednania narodów w duchu chrześcijańskim z pełnym poszanowaniem ich odrębnych dążeń i celów. Baader zapoczątkował zainteresowanie się myśli konserwatywnej kwestią robotniczą i prawami socjalnymi pracowników.

3.SOCJALIZM

Robert Owen (ur. 14 maja 1771 w Newtown, Montgomeryshire - zm. 17 listopada 1858) - walijski działacz socjalistyczny, pionier ruchu spółdzielczego. Odrzucał własność prywatną. Uważał, że robotnicy z danego terenu powinni łączyć się w organizacje związkowe bądź spółdzielcze i w ich ramach rozdysponowywać między siebie owoce swej pracy. Znana jest również jego działalność filantropijna - w zorganizowanej przez siebie kolonii robotniczej uwzględniał potrzeby dzieci robotników i zapewniał im wzorową opiekę.

Krytykował wolną konkurencję, własność prywatną, wadliwy podział pracy, struktury klasowe, ubóstwo robotników i kapitalizm. Twierdził, że aby człowiek się zmienił, trzeba przebudować, a najlepiej stworzyć ustrój komunistyczny. Chciał uspołecznić środki produkcji, scentralizować zarządzanie produkcją i zatrudnieniem. Wychowaniem i kształceniem powinno jego zdaniem zajmować się państwo. Wysunięto również postulat emancypacji kobiet. Głosił koncepcję pieniądza pracy, która miała zlikwidować niesprawiedliwość społeczną

Twierdził, że człowiek jest produktem społecznym, a źle zorganizowane społeczeństwo kształtuje ludzi złych, którzy popełniają przestępstwa; złe społeczeństwo to złe instytucje polityczne. Mówił, że w złym społeczeństwie rozdział dóbr jest nieracjonalny. Racjonalny podział dóbr miał w jego opinii zapewnić szczęście ludziom a racjonalnie zorganizowane społeczeństwo ma zlikwidować przestępczość.

Jest uważany za ojca spółdzielczości.

Owen krytykował system fabryczny, zwłaszcza za wczesne zatrudnianie dzieci do ciężkiej pracy. Za źródło zła uważał własność prywatną, która rodzi konkurencję i chciwość. Był zaciekłym wrogiem indywidualizmu - głosił zniesienie małżeństwa, wspólne wychowywanie dzieci, zlikwidowanie ulic i wybudowanie dużych placów i blokowisk (w skrupulatnie zaplanowanych tzw. wioskach owenowskich, małych, samowystarczalnych wspólnotach) oraz jednolity ubiór, odpowiedni na każdą porę roku, co miałoby zapobiec wyróżnianiu się osoby z tłumu innych.

Robert Owen jest twórcą idei "Nowej Harmonii".

Urodził się 19 października 1760 roku w Paryżu. Pobierał nauki u d'Alemberta. W wieku szesnastu lat wziął udział w rewolucji amerykańskiej. Podczas rewolucji francuskiej zrzekł się tytułów arystokratycznych i został obywatelem o nazwisku Bonhome, co oznacza dobry człowiek ^[1]. Dorobił się majątku na spekulacji ziemią zagarniętą duchowieństwu podczas rewolucji francuskiej. Umożliwiło mu to otworzenie salonu intelektualnego. Wkrótce został aresztowany przez jakobinów i skazany na śmierć. Wypuszczony po przejęciu władzy przez termidorian. Do jego pomysłów należą takie przedsięwzięcia jak przekopanie kanału łączącego Ocean atlantycki z Pacyfikiem oraz przekopanie kanału łączącego Madryt z morzem.

Poglądy [edytuj]

Twierdził, że należy dążyć do stworzenia nowego społeczeństwa rządzonego przez ludzi pracy, bankierów i techników. Władza dyktatorska miała spoczywać w rękach fachowców. Tępieniu podlegać miało próżniactwo, dzięki czemu rozwijać mogłoby się tzw. bogactwo ogólne, czyli poprawa sytuacji konkretnych ludzi (np. nie byłoby biedaków). Żądał zniesienia dziedziczenia dóbr.

Społeczeństwo w wizji Saint-Simona było bezkonfliktowe. Dzieliło się na 3 klasy:
- naukowców (odpowiedzialnych za rozwój nauki, pracowali na rzecz pozostałych klas)
- posiadających (mieli się zajmować finansowaniem naukowców, pełnili też rolę regulacyjną w społeczeństwie)
- pozostałych (ich zadaniem była praca, mieli też respektować władzę)

Kolejnym klasom odpowiadały różne rodzaje władzy:
- władza duchowa znajdowała się w rękach uczonych przyrodników, fizyków czy filologów oraz artystów tworzących akademię; odrzucał natomiast jako nieprzydatnych w tej dziedzinie prawników i filozofów
- władza świecka - w rękach posiadaczy (przemysłowców), którzy są "z natury rzeczy kierownikami i przedstawicielami większości"
- władza wybierania (mianowania) - w rękach wszystkich ludzi

Uznawał podobieństwo zjawisk społecznych do fizjologicznych. Co za tym idzie, utożsamiał nauki społeczne z naukami fizjologicznymi.

Zdaniem Saint-Simona świat dzieli się na Europę i resztę (w tym podziale odwołuje się do Biblii - do Abla i Kaina). Właściwie dla autora światem jest tylko Europa, która dzieli się jeszcze na światy o różnym stopniu doskonałości - świat angielski, włoski, francuski i niemiecki. Opowiadał się za utworzeniem Parlamentu Europejskiego jako warunku federacji państw kontynentu europejskiego. Tym samym uznawany jest za jednego z prekursorów idei wspólnotowych w Europie.

Zdaniem Saint-Simona powinna zostać stworzona Rada Newtona, w której skład wchodziliby naukowcy. Ich zadaniem miałaby być władza zwierzchnia nad światem. Owi naukowcy mieliby być otoczeni kultem niemal boskim - na ich cześć w każdym mieście świata powinny być budowane świątynie-mauzolea.

Według Saint-Simona, wszyscy ludzie powinni dążyć do rozwoju. Na tych, którzy działają na niekorzyść postępu, powinny być nakładane kary.

U Saint-Simona pojawiają się także po raz pierwszy postulaty równych praw dla wszystkich, a także praw wyborczych dla kobiet.

Charles Fourier (ur. 7 kwietnia 1772 w Besançon, zm. 10 października 1837 w Paryżu) - francuski socjalista utopijny. Uważany za twórcę terminu feminizm, którego użył po raz pierwszy w 1837 roku, a już na początku 1808 twierdził, iż rozszerzenie praw kobiet jest jedną z głównych zasad postępu społecznego. Fourier zainspirował utworzenie utopijnej wspólnoty nazywanej La Reunion, znajdującej się w okolicach dzisiejszego Dallas (Teksas), jak również kilku innych znajdujących się na terenie USA, takich jak North American Phalanx (NAP).

Pochodził z kupieckiej rodziny francuskiej. W młodości przeprowadził się z rodzinnego Besançon do Lyonu. W czasie rewolucji francuskiej cudem uniknął gilotyny. Wkrótce potem zaczął tworzyć własną koncepcję budowy nowego, szczęśliwego świata, którą rozbudowywał do końca życia. W 1808 roku wydał dzieło pt. Teoria czterech mechanizmów i przeznaczeń ogólnych, prospekt i ogłoszenie odkrycia. Ogłaszał w gazetach, że ma receptę na zbawienie świata i czeka na chętnych do jej realizacji, lecz nikt się nie zgłaszał. Swoje projekty przesyłał Ludwikowi XVIII i Napoleonowi I. Dopiero pod koniec życia znalazł grupę uczniów (należał do niej przejściowo przyszły cesarz Ludwik Bonaparte - Napoleon III). U schyłku życia przeniósł się do Paryża, gdzie zmarł.

Fourieryzm [edytuj]

Fourier twierdził, iż troska i współpraca to droga do doprowadzenia do społecznego sukcesu. Wierzył, iż społeczność kooperująca osiągnie w krótkim czasie ogromny wzrost produkcji. Pracownicy byliby nagradzani za ich pracę odnośnie ich wkładu.

Stworzył koncepcję idealnej organizacji społeczeństwa opartego na wspólnotach tzw. falansterach. Podział pracy w takich falansterach miał być zgodny z naturalnymi skłonnościami ludzi i w ten sposób praca miała zarazem przynosić radość (na przykład dzieci, lubiące bawić się w błocie przeznaczył do wywozu nieczystości i śmieci). Fourier twierdził, iż istnieje dwanaście "namiętności", które tworzą 810 typów charakteru. Na tej podstawie obliczył, iż idealny falanster ma składać się z 1620 osób. Planował, iż pewnego dnia na ziemi będzie 6 milionów takich wspólnot, rządzonych przez światową omniarchię lub (później) przez Światowy Kongres Falansterów

Wierzył, że przez dobrą organizację wspólnego życia można zlikwidować sprzeczność między naturą ludzką a przymusem, wynikającym z życia w zbiorowości i wyzwolić to, co najlepsze w człowieku. Ta wspólnota między ludźmi, brak zła w ich wzajemnych stosunkach miały oddziaływać również na przyrodę, która w efekcie stanie się przyjazna człowiekowi, drapieżne zwierzęta zmienią swą naturę. Krytykował istniejące stosunki społeczno-ekonomiczne.

Wpływ [edytuj]

Myśl Fouriera oddziaływała na francuską politykę w czasie rewolucji 1848 roku i Komuny Paryskiej. Jej zwolennikiem i popularyzatorem był m.in. Victor Considérant.

Karol Marks również odnosił się do Fouriera w swoich pismach, pomimo że odrzucał dzieła Fouriera jako ideologię bez metod działania. Marks wskazywał, iż Fourier był w stanie odrzucić kapitalizm jako zło, jednak nie potrafił wytłumaczyć dlaczego.

W połowie XX wieku, wpływy filozofii Fouriera zaczęły rosnąć pośród pisarzy socjalistycznych, pozostających poza głównym nurtem marksizmu. Po zerwaniu przez surrealistów z Francuską Partią Komunistyczną, André Breton powrócił do idei Fouriera, pisząc w 1947 roku Ode à Charles Fourier. W 1969 roku sytuacjoniści cytowali i zaadoptowali Avis aux civilisés relativement à la prochaine métamorphose sociale w ich Avis aux civilisés relativement à l'autogestion généralisée.

Prace Fouriera miały także znaczny wpływ na twórczość Gustava Wynekena, Guya Davenporta, Hakima Beya i Paula Goodmana, pod ich wrażeniem był także prawdopodobnie włoski przedsiębiorca Adriano Olivetti, gdy tworzył swoją firmę elektroniczną.

Reformizm (łac. reformare - przekształcać) - socjaldemokratyczna teoria ewolucyjnego, stopniowego "przerastania" kapitalizmu w socjalizm, świadomie negująca marksistowską drogę rewolucyjnego znoszenia stosunków kapitalistycznych. Reformizm narodził się na przełomie XIX i XX wieku w niemieckiej socjaldemokracji. Założenia i cele ideologiczne i polityczne reformizmu streszczają się w dewizie Eduarda Bernsteina, głównego ideologa reformizmu: "Cel jest niczym, ruch wszystkim". Filozoficznym fundamentem reformizmu jest pozytywistyczny ewolucjonizm przyrodniczy, zapoznający jakościowe różnice między przyrodą a społeczeństwem.

Eduard Bernstein (ur. 6 stycznia 1850 w Berlinie, zm. 18 grudnia 1932 tamże) - ideolog niemieckiej socjaldemokracji, twórca rewizjonizmu w ruchu robotniczym.

Uważał, że dobro jednostki jest nadrzędne. Formułował teorię "wrastania" socjalizmu w system kapitalistyczny, by potem przekształcić stosunki społeczne w socjalistyczne. Od czasu jego wystąpienia zarysowała się lewica i prawica w ruchu robotniczym.

Bernstein urodził się w Berlinie w rodzinie żydowskiej. Jego polityczna kariera rozpoczęła się w 1872 roku, kiedy to został członkiem Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Niemiec, której członków nazywano eisenachczykami, od miasta Eisenach. Razem z Augustem Bebelem i Wilhelmem Liebknechtem przygotowywał unifikacyjny kongres partyjny (Einigungsparteitag) z Powszechnym Niemieckim Związkiem Pracowniczym pod przywództwem Ferdinanda Lassalle'a. Miał on miejsce w miejscowości Gotha w 1875 roku.

Od 1878 był prywatnym sekretarzem socjaldemokratycznego mecenasa Karla Höchberga, pracując w Zurychu. W 1888 roku został jednak wydalony ze Szwajcarii z powodu presji wywieranej w tej sprawie przez Prusy na Helwetów. Przeniósł się do Londynu, gdzie spotkał i nawiązał bliskie stosunki z Fryderykiem Engelsem.

W latach 1880-1890 Bernstein wydawał czasopismo Sozialdemokrat (Socjaldemokrata). W 1891 roku był jednym z autorów Programu Erfurckiego, a w latach 1896-1898 stworzył serię artykułów zatytułowanych Probleme des Sozialismus (Problemy Socjalizmu), których treść doprowadziła do rewizjonistycznej debaty wewnątrz SPD. Napisał także w 1899 r. książkę pt. Die Vorraussetzungen des Sozialismus und die Aufgaben der Sozialdemokratie (Warunki wstępne dla socjalizmu i zadania socjaldemokracji). Pozycja ta była w skrajnej opozycji względem poglądów Babela, Kautsky'ego i Wilhelma Liebknechta. Esej Róży Luksemburg Reforma czy rewolucja? z 1900 roku był polemiką z ideologią Bernsteina.

W 1901 roku wrócił do Niemiec, po zniesieniu dla niego zakazu wstępu do kraju. Bernstein był deputowanym do Reichstagu w latach 1902-1918. Głosował przeciwko kredytom wojennym w 1913, podobnie jak lewe skrzydło SPD. Od lipca 1915 sprzeciwiał się I wojnie światowej, a w 1917 był jednym z założycieli Niezależnej Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (USPD). Bernstein był członkiem USPD do 1919, kiedy ponownie wstąpił do SPD. W latach 1920 do 1928 był ponownie członkiem Reichstagu. Odszedł z polityki w 1928.

Bernstein zmarł w 1932 roku w Berlinie. Tablica pamiątkowa umieszczona poświęcona jego pamięci umieszczona jest na Bozener Straße 18 w Berlinie-Schönebergu, gdzie mieszkał od 1918 aż do śmierci.

Poglądy [edytuj]

Zakwestionował myśl Marksa, w miejsce rewolucji proletariackiej domagając się pokojowych reform. Twierdził, że dotychczasowy rozwój kapitalizmu doprowadził do polepszenia sytuacji ekonomicznej także robotników. Postulował aktywny udział przedstawicieli klasy robotniczej w działalności parlamentów państw kapitalistycznych (gra parlamentarna) - głosił tezę o stopniowym demokratyzowaniu się ustrojów politycznych krajów ówczesnej Europy, wpływać to miało na znaczne złagodzenie walki klas. O przynależności do klasy społecznej wg Bernsteina świadczyć miała wysokość dochodów, nie wykonywane zajęcie (gdy robotnicy dostawać będą płace odpowiadające realnej wartości wytworzonego dobra wszelkie przesłanki wybuchu ewentualnej rewolucji mają wygasnąć). Zrewidował poglądy Marksa na rolę państwa- dopuszczał daleko posunięta współpracę z jego organami w celu wprowadzenia ustawodawstwa korzystnego dla robotników, ochrony przed wyzyskiem ze strony pracodawców czy ochrony przed działalnością monopolistyczną. Wierzył w uczucia patriotyczne robotników niemieckich (wsparcie m.in. dla polityki kolonialnej Cesarstwa Niemieckiego), nie poparł jednak przystąpienia Niemiec do I wojny światowej. Krytykował poglądy Marksa w kwestii rzekomych wspólnych interesów wszystkich robotników na świecie, braterstwa i solidarności. Krytykował wpływ G.W. Hegla na doktrynę socjalistyczną, a zwłaszcza materializm dialektyczny w jego wydaniu. Poza tym jego punkt widzenia był znacznie szerszy niż interesy tylko jednej klasy społecznej- przemiany gospodarcze wg Bernsteina działały także w interesie klas średnich (ochrona pracy, demokratyzacja ustroju). W celach krótkoterminowych upatrywał podstawę działalności bieżącej, uważał, że niemożliwe jest pewne przewidzenie rzeczywistości porewolucyjnej, stąd hasło: To, co nazywamy pospolicie ostatecznym celem jest dla mnie niczym, ruch jest wszystkim (skracane do: ruch wszystkim, cel niczym). Krytykował konieczność istnienia dyktatury proletariatu w okresie przejściowym pomiędzy s. kapitalistycznym a socjalizmem - postulował "wrastanie" socjalizmu w kapitalizm drogą reform, przekazywania pracownikom udziałów w przedsiębiorstwach, upowszechnienia dz. spółdzielczej, rozszerzenia dz. związków zawodowych. Akceptował rolę państwa w dziedzinie gospodarki (przedsiębiorstwa państwowe). Jednakże w dłuższej perspektywie czasowej. Głosił niekiedy poglądy utopijne: aczkolwiek nie popierał całkowitego zniesienia własności prywatnej, postulował niepieniężną wymianę towarów i usług, mającą doprowadzić do postulowanego końca wyzysku pracowników. Był przeciwnikiem anarchizmu- uważał, że funkcje państwa nigdy nie przeminą- np. zawsze będzie istniała potrzeba utrzymywania porządku publicznego, czy karania za wykroczenia przeciwko niemu. Postulował także rozległe zadania państwa w sferze społecznej (ustawodawstwo w dziedzinie praw socjalnych). Krytyka rewolucji u Bernsteina motywowana była tak obawą zaistnienia kontrrewolucji ze strony innych klas społecznych jak i względami stricte etycznymi (prawdopodobną duża ilością ofiar krwawego terroru rewolucjonistów). Sprzeciw wobec przemocy w polityce wiązał się u niego z szacunkiem dla praw człowieka przejętym z doktryny liberalizmu. Dla Bernsteina demokracja stała się celem samym w sobie, nie tylko sposobem na realizację celów partykularnych klasy robotniczej. Uważał, że przemoc rewolucyjna ma charakter demoralizujący i prowadzi do dyktatury i wojny, w związku z którą dalszego rozwoju cywilizacyjnego nie da się przewidzieć.

Socjalizm Fabiański

Fabian Society 1848

a) idea gradualizmu (stopniowej reformy społecznej),

b) pokojowa transformacja kapitalizmu w socjalizm,

c) wykorzystanie instytucji demokratycznych w dążeniu do celu,

d) w praktyce wprowadzenie wielu reform: w dziedzinie zdrowia, szkolnictwa (zniesienie nadzoru instytucji kościelnych), zarządzanie przedsiębiorstwami miejskimi

4.KOMUNIZM

Komunizm (łac. communis - wspólny, powszechny) - radykalny, lewicowy system ideologiczny, będący odmianą socjalizmu, negujący własność prywatną, zwłaszcza środków produkcji, oparty na idei walki klas, mającej doprowadzić do osiągnięcia sprawiedliwości społecznej poprzez stworzenie społeczeństwa pozbawionego wewnętrznych podziałów ekonomicznych (bezklasowego) i etnicznych (bezpaństwowego), w którym wszystkie środki produkcji znajdą się w posiadaniu wspólnot. Ważnymi elementami ideologii komunizmu był kosmopolityzm oraz promowanie internacjonalizmu i ateizmu ponieważ komuniści uważali, że wszyscy ludzie są równi bez względu na narodowość, rasę czy religię, a podziały te uważają za szkodliwe i prowadzące do konfliktów. Komuniści jako sposób osiągnięcia swych celów równości i sprawiedliwości wskazywali "obalenie przemocą całego dotychczasowego ustroju społecznego"^[1], a także wprowadzenie opartego na tej ideologii systemu rządów. Komunizm miał by doprowadzić do zjednoczenia świata i likwidacji biedy i ubóstwa na nim. W języku potocznym, komunizm to ustrój społeczny w państwach rządzonych przez partie powołujące się na idee komunizmu. W tych krajach określany także nazwą realnego socjalizmu, wprowadzoną w latach 70. XX wieku w ZSRR.

System poglądów głoszący program całkowitego zniesienia ucisku i wyzysku społecznego, postulujący powszechność, równość i sprawiedliwość społeczną oraz zbudowanie społeczeństwa bezklasowego opartego na społecznej własności środków produkcji i sprawiedliwym podziale dóbr. Były to przesłanki realizacji zasad równości we wszystkich dziedzinach życia społecznego.

Można zauważyć pewne analogie między ideami komunizmu a filozofią Platona. Idee równości i wspólnoty zyskały na znaczeniu w okresie rewolucji francuskiej 1789-1799. Idee te były następnie rozwijane przez utopijnych socjalistów, jak Henri de Saint-Simon i Charles Fourier. Duży wpływ na rozwój ideologii komunistycznej miał wzrost uprzemysłowienia i przemiany społeczne z tym związane. Odrębnego znaczenia nabrały one w ideologii marksistowskiej.

Twórców koncepcji komunistycznych można podzielić na dwa nurty:

• socjalistyczny - który wywodzić należy z myśli wspomnianych wyżej Henriego de Saint-Simona i Charlesa Fouriera, a który przekształcili potem z utopijnego ideału (socjalizm utopijny) w rewolucyjną teorię społeczno-polityczną (socjalizm naukowy) Karol Marks i Fryderyk Engels. Posługiwali się przy tym metodologią naukowego dyskursu, zaś ich ambicje sięgały stworzenia "naukowej teorii dynamiki społeczeństw". Powstaly w ten sposób materializm dialektyczny, określając kierowniczą rolę i zadania klasy robotniczej w walce z kapitalistycznym ustrojem, stał się ideologią rewolucyjną ruchu robotniczego od lat '80 XIX w. oraz teoretycznym narzędziem i celem przebudowy stosunków społecznych.

• anarchistyczny - mający swoje podłoże u innego myśliciela socjalizmu utopijnego, a mianowicie Pierre'a Proudhona. Następnie koncepcja ta została zmodyfikowana przez Michała Bakunina (anarchokolektywizm) oraz Piotra Kropotkina (anarchokomunizm).

W XX wieku ideologia komunizmu została przez Włodzimierza Lenina połączona z masowym, nieograniczonym czasowo terrorem i gospodarką centralnie planowaną, w efekcie powstał ustrój określany jako bolszewizm. Ten zaś stał się ideologiczną podstawą państwa i partii bolszewickiej.

Karol Marks (niem. Karl Heinrich Marx; ur. 5 maja 1818 w Trewirze, w Prusach, zm. 14 marca 1883 w Londynie) - filozof, ekonomista i działacz rewolucyjny. Twórca marksizmu, współzałożyciel Pierwszej Międzynarodówki.

Marks uchodzi za założyciela tzw. naukowego socjalizmu, który, wyrósłszy z jego poglądów filozoficznych, tylko w związku z nimi staje się zrozumiały. Marks pozostawał stale pod wpływem filozofii Hegla, zachował też jego sposób dociekania, jego dialektyczną metodę i przekonanie o identyczności „bytu” i „myślenia”. Szczytowym zakończeniem filozoficznego systemu Marksa jest jego materialistyczne pojmowanie dziejów, oparte na historycznym materializmie.

Pod względem ekonomicznym Karol Marks jest uczniem Ricarda, na którego teorii o wartości pracy oparł swój własny system, a zwłaszcza teorię wyzysku. Podobnie jak Ricardo, zapatruje się Marks bardzo pesymistycznie na położenie klasy pracującej i przepowiada upadek kapitalistycznego ustroju, wskutek ciągłego wzrostu klasy robotniczej i coraz bardziej zaostrzających się kryzysów (teoria katastrof). Ponieważ zaś według metody dialektycznej postęp dokonuje się w ten sposób, że w miejsce starego systemu przychodzi nowy, wręcz przeciwny, więc Marks potępiał wszystkie reformy socjalne, dążąc do zupełnego zniszczenia systemu kapitalistycznego w drodze rewolucji i do ugruntowania władzy proletariatu w drodze dyktatury.

Marks jest najwybitniejszym teoretykiem socjalizmu, przez swoją krytykę wpłynął również na „burżuazyjną” politykę ekonomiczną. Najważniejsze dzieła:

• „Der 18. Brumaire des Louis Bonaparte” (1852)

• „Zur Kritik der politischen Ökonomie” (1859)

• nieukończone dzieło „Das Kapital” zawiera jego socjalistyczne poglądy i krytykę istniejącego społeczeństwa (3 t., wyd. 10. 1922)

Marksizm klasyczny

Karol Marks (1818-1883) i Fryderyk Engels (1820-1895) - twórcy marksizmu zapoczątkowanego „Manifestem Komunistycznym”, a zakończony „Walką klasową” we Francji (1895)

1. Tezy klasycznej doktryny marksizmu:

- teoria wartości dodatkowej - wyjaśnia pochodzenie dochodu wytworzonego przez robotników a niezapracowanego przez kapitalistę

- wraz z rozwojem społeczeństwa kapitalistycznego następuje koncentracja i centralizacja przemysłu i kapitału

- występują okresowe kryzysy ekonomiczne i szybkie załamanie się gospodarki jest nieuniknione

- wzrost liczebny proletariatu i jego ubożenie zaostrza walkę klasową z burżuazją

- rewolucja społeczna ma być dziełem klasy robotniczej

- stosowanie środków przemocy i wprowadzenie dyktatury proletariatu

- „naukowy socjalizm” - nauka włączona w refleksję polityczną (jak zdobyć władzę i zorganizować przyszłe społeczeństwo)

- dzieje rodzaju ludzkiego:

* wspólnota pierwotna - niewolnictwo - feudalizm - kapitalizm - socjalizm - historyczna nieuchronność upadku kapitalizmu

* wymiar materialistyczny - wiara religijna zastąpiona wiedzą naukową i myśleniem zracjonalizowanym

2. Marksizm partyjny

- Socjaldemokratyczna Partia Niemiec (SPD) - program erfurcki 1891

- tygodnik „Neue Zenit” - pismo marksistowskie

- partie socjalistyczne II Międzynarodówki - krytyka istniejącego porządku społecznego

Fryderyk Engels, Friedrich Engels, (ur. 28 listopada 1820, Barmen (obecnie Wuppertal), zm. 5 sierpnia 1895, Londyn) - niemiecki filozof i socjolog. Był jednym z głównych ideologów komunizmu, jednym z organizatorów i przywódców I i II Międzynarodówki.

Fryderyk Engels napisał wiele prac naukowych: Położenie klasy robotniczej w Anglii (1845); Wojna chłopska w Niemczech (1850); Rewolucja i antyrewolucja w Niemczech (1851); Rozwój socjalizmu od utopii do nauki (1877); Anty-Dühring (1877-1878); Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa (1884); Druga i trzecia część Kapitału (1885 i 1895); Ludwig Feuerbach (1888); Dialektyka przyrody (wydana w 1925).

Pisma filozoficzne Engelsa poświęcone są głównie obronie i wyjaśnianiu pism Marksa. Stworzył pojęcie materializmu dialektycznego. Fryderyk Engels był gorącym zwolennikiem odbudowy Polski i położenia kresu wpływów carskiej Rosji na stosunki wewnętrzne Niemiec. Swymi poglądami wywarł znaczny wpływ na stworzenie ideologii systemu komunistycznego w Związku Radzieckim.

Uznany za poważnego znawcę zagadnień wojny, aczkolwiek jego poglądy nie wywołały oddźwięku. W 1887 roku we wstępie niezbyt rozpowszechnionej broszury pisał: "Dla Prus-Niemiec niemożliwa już teraz żadna inna wojna prócz światowej. A byłaby to wojna światowa niebywałych dotąd rozmiarów, niebywałej siły ..."

Po śmierci Engelsa w 1895, jego zwłoki zostały skremowane, a prochy - zgodnie z życzeniem zmarłego - wrzucone do Atlantyku.

Leninizm, czasem określany jako marksizm-leninizm (ros. Mарксизм-ленинизм), to doktryna polityczna i ekonomiczna, powstała na bazie wcześniej istniejącego marksizmu, którego filozoficznym źródłem był materializm dialektyczny opracowany przez Karola Marksa i Fryderyka Engelsa. Wielu marksistów, wśród nich m.in. główny teoretyk II Międzynarodówki, Karl Kautsky, uważało leninizm za odstępstwo od marksizmu, wskazując, że próba budowy socjalizmu w kraju niedorozwiniętym ekonomicznie musi zakończyć się fiaskiem. Wielu teoretyków marksistowskich, m.in. Róża Luksemburg, krytykowało leninizm za jego antydemokratyczną, dyktatorską koncepcję partii i sprawowania władzy.

Leninizm stanowił oficjalną ideologię państwową w ZSRR od dnia jego powstania, aż po jego rozwiązanie. Było on też oficjalną ideologią we wszystkich krajach Układu Warszawskiego.

Pierwotna wersja Leninizmu została rozwinięta i wprowadzona w życie przez bolszewickiego przywódcę Włodzimierza Lenina, skąd pochodzi jej nazwa. Jednak, już za życia Lenina doktryna ta ewoluowała na skutek zderzenia teoretycznych założeń z praktyką rewolucyjną. Po jego śmierci była ona nadal modyfikowana, m.in. przez Józefa Stalina (tzw. "marksizm-leninizm-stalinizm"), a następnie przez jego następców na stanowisku I sekretarza KPZR, z których niemal każdy głosił program "powrotu do wartości leninowskich".

W swojej książce pt. Co robić? (1903), Lenin stwierdził iż proletariat może osiągnąć rewolucyjną samoświadomość tylko za sprawą działania partii komunistycznych, w skład których wchodzić muszą profesjonalni, etatowi rewolucjoniści. Wskazywał także na to, iż taka partia może osiągnąć swe cele za pomocą zdyscyplinowanej formy organizacyjnej nazywanej centralizmem demokratycznym. Oficjele partii komunistycznej mieliby być zgodnie z tym wybierani w sposób demokratyczny i w każdej chwili odwołani, ale jeśli już zostaną wybrani, wszyscy pozostali członkowie partii muszą wykonywać ich polecenia bez sprzeciwów.

Leninizm twierdził iż kapitalizm może zostać obalony tylko w drodze rewolucyjnej; każdy inny sposób zmiany (np. ewolucyjny jak w fabianizmie czy socjalizmie demokratycznym) jest skazany na niepowodzenie. Głównym celem partii leninowskiej powinno być więc zatem obalenie istniejącego rządu i zastąpienie go własnym, sprawowanym w imieniu proletariatu, następnie zaś wprowadzenie tzw. dyktatury proletariatu. Partia musi także wykorzystać własną władzę w celu edukowania proletariatu, w celu usunięcia fałszywej świadomości, stworzonej przez burżuazję w celu łatwiejszego panowania nad masami pracującymi i dalszego ich ekonomicznego wyzysku. Formami takiej świadomości fałszywej były m.in. religia czy nacjonalizm.

Dyktatura proletariatu teoretycznie posiadałaby formę zdecentralizowanego systemu demokracji bezpośredniej, w której robotnicy dzierżyliby władzę za sprawą lokalnych rad (ros. sowiety). Rady takie faktycznie powstawały w czasie rewolucji październikowej. Jednak niezwykle trudna sytuacja wewnętrzna Rosji, ogarniętej wojną domową, nie pozwoliła temu systemowi na dłuższe funkcjonowanie.

Imperializm [edytuj]

Jedną z centralnych koncepcji leninizmu był pogląd, iż imperializm jest najwyższym stadium kapitalistycznego systemu ekonomicznego. Lenin twierdził, iż państwa najbardziej zaawansowane przemysłowo, eksportują kapitał w celu zdobycia kolonii. Kiedy im się to uda, eksploatują je w celu pozyskania surowców naturalnych lub też nowych przestrzeni inwestycyjnych. Supereksploatacja biedniejszych krajów umożliwia zaawansowanym kapitalistom utrzymywanie przynajmniej części pracujących na nich robotników w stanie umiarkowanego zadowolenia, poprzez zapewnianie im nieznacznie lepszych warunków bytowych niż pozostałej części proletariatu.

Z powyższych powodów, Lenin twierdził, iż rewolucja proletariacka nie może mieć miejsca w wysoko rozwiniętych krajach tak długo, jak funkcjonuje globalny system imperialistyczny. A więc, jak wskazywał, mniej rozwinięte kraje powinny stać się arenami pierwszych rewolucji proletariackich. Jego zdaniem takim krajem była niewątpliwie Rosja, którą postrzegał jako najsłabsze ogniwo ówczesnego globalnego kapitalizmu. W tym czasie jej gospodarka była w przeważającej części agrarna (poza największymi miastami, takimi jak Sankt Petersburg i Moskwa), wciąż opierająca się na pracy chłopów i zwierząt, bardzo odmienna od tej z Europy Zachodniej i Północnej Ameryki.

Jednakże, jeżeli rewolucja może wydarzyć się tylko w biednym, niedorozwiniętym gospodarczo kraju, oznaczało to pewien problem: Marks twierdził bowiem, iż w takim otoczeniu nie może rozwinąć się system socjalistyczny, gdyż nie ma ku temu odpowiedniej bazy ekonomicznej (w teorii marksowskiej, socjalizm jest etapem rozwoju, który przyjdzie po kapitalizmie, ale przed komunizmem), ponieważ kapitalizm nie rozwinął się tam w pełni, a dodatkowo zagraniczne siły będą chciały skruszyć ruch za wszelką cenę. Aby rozwiązać tę sprzeczność, Lenin zaproponował dwa rozwiązania:

• po pierwsze - rewolucję należy rozszerzyć także na kapitalistyczne kraje rozwinięte. Dzięki temu zapanuje w nich socjalizm, a następnie pomogą one krajom biednym w uczynieniu tego samego. Lenin miał nadzieję, iż rewolucja w Rosji rozszerzy się na Niemcy. Tak rzeczywiście się stało, ale tam rozruchy udało się szybko opanować.

• po drugie - wzniecenie rewolucji w wielu krajach mało rozwiniętych na raz. Kraje te mogłyby połączyć się w efekcie tego w jedną federację, która byłaby w stanie podjąć walkę z wielkimi kapitalistycznymi siłami i ustanowić socjalizm. Idea ta była jedną z podstaw utworzenia Związku Radzieckiego. W rzeczywistości jednak ZSRR stał się szybko narzędziem panowania Rosjan nad innymi narodami. Bolszewicy zwalczali elity nierosyjskich narodów ZSRR jako "reakcjonistów" i ograniczali ich autonomię kulturalną (np. alfabet arabski używany do zapisu języków tureckich zastąpiono cyrylicą).

Kontynuatorzy [edytuj]

W związku z powyższych, socjalizm nie może przetrwać w jednym, zacofanym przemysłowo kraju. Z tego też powodu Lenin wzywał do wielkiej, wszechświatowej rewolucji.

Po śmierci Lenina, w Związku Radzieckim rozpoczęła się walka o władzę. Dwoma głównymi kandydatami na jego miejsce byli Józef Stalin i Lew Trocki. Stalin zwyciężył, a Trocki został wygnany z kraju. Z tego powodu w końcu lat 20. XX wieku, ZSRR rozpoczęło odchodzić od założeń myśli Lenina w kierunku ideologii nazywanej stalinizmem, której jednym z głównych założeń było stwierdzenie, iż Związek Radziecki był wystarczająco silny aby zbudować socjalizm samemu. Inną znamienną cechą stalinizmu był ekstremalna centralizacja władzy i ekspansja jej uprawnień, która doprowadziła do powstania totalitaryzmu jeszcze bardziej bezwzględnego niż leninowski.

Znajdując się za granicą, Trocki w swoich pismach prezentował własną interpretację leninizmu, którą nazwano później trockizmem. Oskarżał on Stalina o zdradę rewolucji. Trocki, jak również niemal wszyscy byli rewolucyjni towarzysze Lenina, nazywani "Starymi Bolszewikami", zostali systematycznie wymordowani z rozkazu Stalina.

W Chińskiej Republice Ludowej, stalinowska struktura organizacyjna została wykorzystana przy tworzeniu Komunistycznej Partii Chin; później chińscy komuniści utworzyli teorię maoizmu, która obecnie popularna jest pośród wielu rewolucyjnych ruchów Trzeciego Świata. Główną różnicą pomiędzy pomysłami Lenina a maoizmem było to, iż w leninizmie (nawet w niedorozwiniętych przemysłowo krajach), głównym motorem rewolucji miał być miejski proletariat, Mao postawił natomiast na chłopstwo.

Dzisiejsi leniniści postrzegają globalizację jako kontynuację imperializmu, w której kapitaliści zamieszkujący rozwinięte kraje przemysłowe eksploatują klasę pracującą w krajach rozwijających się. Dzięki obniżaniu kosztów produkcji (przez niskie płace, cięższą pracę i dłuższy jej czas), kapitaliści osiągają wyższe dochody.

Eurokomunizm - nurt ideowo-programowy przyjęty w połowie lat 70. XX w. przez część partii komunistycznych Europy Zachodniej (z Hiszpanii, Włoch, Belgii, Wielkiej Brytanii, w mniejszym stopniu Francji), a także przez partie spoza starego kontynentu, m.in. z Japonii i Meksyku. Samo pojęcie stworzył w 1967 włoski dziennikarz F. Barbieri na określenie strategii politycznej stosowanej przez Włoską Partię Komunistyczną. W 1975 r. partie francuskie i włoskie wydały tzw. Manifest eurokomunizmu. Jego założenia zostały przedstawione w pracy przywódcy KPH Santiago Carillo Eurocomunismo y estado (Eurokomunizm a państwo)^[1] (1977). Głównymi teoretykami eurokomunizmu byli także Enrico Berlinguer i Georges Marchais, w Polsce zaś prof. Adam Schaff. W 1980 eurokomunizm został uznany na XV zjeździe Włoskiej Partii Komunistycznej za koncepcję strategiczną tej partii.

Eurokomunizm stworzył alternatywną drogę rozwoju ruchu komunistycznego w stosunku do partii komunistycznych bloku wschodniego. Zakładał pozostanie na gruncie marksizmu (ale reformowalnego), odrzucenie leninizmu (jako totalitaryzmu), ideologii rewolucji społecznej i dyktatury proletariatu. Odmawiał KPZR prawa kierowania ruchem komunistycznym. Potępiał interwencje radzieckie na Węgrzech (1956, rewolucja węgierska), w Czechosłowacji (1968) i w Afganistanie (1979-1985, wojna w Afganistanie) oraz łamanie praw człowieka. Przeprowadził krytykę realnego socjalizmu. Zakładał, że socjalizm można wprowadzić w ramach demokracji parlamentarnej. Opowiadał się za systemem wielopartyjnym, pluralizmem. Rzecznik rozdziału Kościoła od państwa, utrzymania świeckiego państwa, swobody religijnej. W polityce zagranicznej eurokomuniści stawiali na NATO i Unię Europejską. W ekonomii - rzecznicy gospodarki mieszanej, rządzonej przez prawa popytu i podaży. Wspomagali ruch dysydencki w krajach komunistycznych, w tym Solidarność w Polsce.

5. FASZYZM WŁOSKI I NIEMIECKI

Faszyzm włoski (wł. fascismo ) był totalitarnym ruchem politycznym, pozostającym u władzy we Włoszech od 1922 do 1943 roku. Jego przywódcą był Benito Mussolini. Podobne ruchy, takie jak nazizm, rozprzestrzeniały się w całej Europie i Ameryce Łacińskiej pomiędzy pierwszą, a drugą wojną światową. Pomimo iż określenie "faszyzm" odnosi się tylko do faszyzmu włoskiego, słowo to jest często używane w celu opisania podobnych nurtów i ruchów. Postuluje się czasem, aby słowo te pisać wielką literą mając na myśli faszyzm włoski, małą chcąc opisać podobne mu ruchy. Sądzi się, iż faszyzm włoski był wzorem dla innych jego form, choć kwestią dyskusyjną jest, jakie aspekty jego struktury, taktyki, kultury i ideologii można uznać za niezbędne minimum dla uznania danego ruchu za faszystowski.

Faszyzm we Włoszech łączył w sobie elementy korporacjonizmu, totalitaryzmu, nacjonalizmu, militaryzmu i antykomunizmu. W artykule pochodzącym z Enciclopedia Italiana wydanej w 1932 roku, autorstwa Giovanni Gentilego, faszyzm jest opisywany jako system, w którym "Państwo nie jest tylko władzą, która rządzi i kształtuje indywidualne wole za pomocą praw i wartości życia duchowego, ale jest także siłą, której wola dominuje także zagranicą... Dla faszystów wszystko jest w Państwie i żadne indywiduum ani grupa nie może być poza państwem... Dla Faszyzmu, Państwo jest absolutne, natomiast indywidua czy grupy są tylko relatywne... Liberalizm odrzucił państwo w imię indywidualizmu; Faszyzm zapewnił prawo Państwa wyrażającego prawdziwą esencję indywiduum."

Gentile opisywał także inne polityczne i społeczne doktryny jego czasów, ukazując faszyzm jako: "śmiałą negację doktryny mającej za podstawę tak zwany naukowy i marksistowski socjalizm" i jako odrzucający (w demokracji) "absurd konwencjonalnego kłamstwa politycznego egalitaryzmu, nawyk zbiorowej nieodpowiedzialności, mit szczęścia i nieskończonego postępu". Stwierdzał także: "Faszyzm jest z całą pewnością absolutnie przeciwny doktrynom liberalizmu, zarówno w politycznej jak i ekonomicznej sferze... Podstawy Państwa Faszystowskiego to twierdzenie, iż może ono rządzić na polu ekonomicznym nie mniej niż na innych; sprawia ono iż jego działania odczuwane są wzdłuż i wszerz kraju za pomocą jego korporacyjnych, społecznych i edukacyjnych instytucji, a wszystkie polityczne, ekonomiczne i duchowe siły narodu, zorganizowane w ich poszczególne stowarzyszenia, cyrkulują w Państwie." Innym centralnym motywem we włoskim faszyzmie była walka przeciwko temu, co określił jako korupcyjną "plutokrację" tamtych czasów, mając na myśli przede wszystkim stosunki we Francji i Wielkiej Brytanii.

Gentile [edytuj]

Gentile, neoheglowski filozof będący "oficjalnym" filozofem faszyzmu, napisał esej pt. "Doktryna faszyzmu". Mussolini podpisał się pod tym artykułem i występował jako jego autor. W publikacji tej francuscy socjaliści: Georges Sorel, Charles Peguy i Hubert Lagardelle zostali wskazani jako źródła faszyzmu. Idee Sorela dotyczą w dużym stopniu syndykalizmu i przemocy. Pojawiają się tam również cytaty z Ernesta Renana, posiadającego jakoby "prefaszystowską intuicję". Zarówno Sorel, jak i Peguy pozostawali pod wpływem Francuza Henriego Bergsona, który odrzucał scjentyzm, ewolucję mechaniczną i materializm ideologii Marksa. Bergson propagował także ideę tzw. élan vital ("siły życiowej"). Oba te elementy pojawiały się także i w faszyzmie. Mussolini twierdził, iż faszyzm neguje doktrynę marksistowskiego socjalizmu wraz z jego materializmem historycznym. Natomiast Hubert Lagardelle, autorytatywny pisarz syndykalistyczny, znajdował się pod wpływem filozofii Pierre-Josepha Proudhona, który z kolei uważany jest za twórcę anarchosyndykalizmu.

Rerum novarum, reakcja na komunizm [edytuj]

Faszystowska koncepcja korporacjonizmu, a zwłaszcza jego idei współpracy klasowej oraz ekonomicznych i społecznych stosunków jest bardzo podobna do modelu leżącego u podstaw encykliki papieża Leona XIII - Rerum Novarum z 1892 roku.^[1] Encyklika odpowiadała na problemy powstałe w wyniku zmian które zaszły w społeczeństwie XIX-wiecznym na skutek m.in. Rewolucji Przemysłowej. Dokument ten krytykuje kapitalizm, potępia wykorzystywanie mas robotniczych przez produkcję przemysłową. Jednakże występuje tam także ostra krytyka pod adresem marksistowskiej koncepcji walki klas i socjalistycznego rozwiązania problemu eksploatacji robotników (eliminacja bądź przynajmniej ograniczenie prywatnej własności). Rerum Novarum opowiada się za utrzymywaniem silnego rządu, będącego w stanie podjąć się zadania ochrony obywateli przed eksploatacją, ale podtrzymującego własność prywatną i odrzucającego socjalizm. Encyklika poleca także katolikom realizowanie ideałów sprawiedliwości społecznej we własnym życiu.

Chcąc zastąpić czymś marksowską doktrynę walki klas, Rerum Novarum proponuje ideę społecznej solidarności pomiędzy wyższymi a niższymi klasami. Przypomina to alegorię państwa jako ciała posiadającego "jeden umysł" - takie przedstawienie wywarło spory wpływ na poglądy wczesnych faszystów w krajach katolickich. Encyklika wskazuje także na to, iż państwo ma prawo tłumić strajki pracownicze dla dobra ogółu. Rerum Novarum proponuje także wprowadzenie rodzaju korporacjonizmu, przypominającego średniowieczny system gildii i cechów. Zostało to wykorzystane także przez ideologów brazylijskiego integralizmu. Dokument przestrzega także przed "burzycielską naturą" marksizmu i liberalizmu.

Idee i pomysły rozwijane w Rerum Novarum mogą być także odnalezione w ideologii faszyzmu stworzonej przez Mussoliniego. Należy jednak zauważyć, iż dokument kościelny zawiera również stwierdzenia następujące: "członkowie klas pracujących są obywatelami z natury i tego samego prawa co bogaci" czy też "Państwo musi z urzędu chronić prawa naturalne, nie niszczyć je; i jeśli zabrania obywatelom tworzyć stowarzyszenia, zaprzecza przesłankom własnego istnienia". To nie pasowało do włoskiego faszyzmu.

Syndykalizm i socjalizm [edytuj]

(1863-1938) jako Duce (Wódz) Fiume. Faszyzm włoski czerpał także z tzw. Carta del Camaro, dokumentu autorstwa Gabriele D'Annunzio. Miał on charakter pseudokonstytucji, jaką wprowadził ów poeta i dramaturg po zdobyciu przez niego na czele grupy swoich zwolenników miasta Fiume (dziś Rijeka).

Sergio Panunzio, główny teoretyk faszystowski w latach 20. XX wieku, wykorzystywał w swojej filozofii elementy syndykalistyczne. Jednak wpływ jego myśli osłabł, kiedy ideologia faszystowska oddalała się od autonomii klasy pracującej uznawanej w syndykalizmie. W nurcie tym postawiono na odróżnienie od marksizmu - według syndykalistów najlepszą drogą do wyzwolenia klasy pracującej jest tworzenie związków zawodowych, a nie partii politycznych. Włoska Partia Socjalistyczna wydaliła ze swoich szeregów syndykalistów w 1908 roku. Ruch syndykalistyczny podzielił się później na anarchosyndykalistów i na bardziej umiarkowane odłamy. Niektóre z nich zaczęły popierać "syndykaty mieszane", złożone z pracowników i pracodawców. W następstwie tego zwolennicy tych idei zaabsorbowali niektóre nauki kościoła katolickiego i rozbudowali je, pragnąc zwiększenia siły państwa. Pod wpływem myśli D'Annuniza doprowadziło to do nasilenia się tendencji nacjonalistycznych w ruchu syndykalistycznym.

Kiedy pojawiło się włoskie tłumaczenie dzieła Henriego De Mana pt. "Au-dela du marxisme", Mussolini, niezwykle podekscytowany po lekturze tej publikacji, napisał do autora iż jego krytycyzm "zniszczył wszystkie naukowe elementy które pozostały w marksizmie". Mussolini był zdania, iż idea organizacji korporacyjnej i nowych relacji pomiędzy pracą a kapitałem wyeliminują "konflikt interesów ekonomicznych" i zneutralizują "bakcyla walki klasowej". W jego próbach odnalezienia trzeciej drogi odrzucającej kapitalizm i marksizm, wykorzystywał także myśli takich socjalistycznych filozofów jak Robert Michels, Ottavio Dinale, Agostino Lanzillo, Angelo Oliviero Olivetti, Michele Bianchi czy Edmondo Rossoni.

Ku władzy [edytuj]

Przyczyny włoskiego faszyzmu:

• osłabienie ruchu robotniczego (konflikt między rewolucjonistami a reformistami),

• skłonności autokratyczne warstw rządzących i klas uprzywilejowanych,

• dezorientacja bezrobotnych i ich podatność na propagandę faszystowską,

• wycofanie się drobnomieszczaństwa z ruchu robotniczego i socjalistycznego,

• krytyczna sytuacja gospodarcza kraju,

• tęsknota za personalizacją władzy i kryzys państwa liberalnego,

• trudności byłych żołnierzy w przystosowaniu się do życia powojennego.

Narodowy socjalizm (niem. Nationalsozialismus), nazizm (skrót od Nationalsozialismus), hitleryzm (od nazwiska Adolfa Hitlera) - totalitarna ideologia Niemieckiej Narodowo-Socjalistycznej Partii Robotników (NSDAP), pochodna wobec faszyzmu, obowiązująca jako niemiecka ideologia państwowa w czasie sprawowania władzy w Niemczech przez NSDAP w latach 1933-1945. Ideologami narodowego socjalizmu byli: Adolf Hitler (Mein Kampf) oraz Alfred Rosenberg i Joseph Goebbels.

Nazizm jest skrajną ideologią powstałą jako wynik rozwoju społeczeństwa masowego i ideologii demokratycznej, będąc zarazem sprzeciwem wobec tej ideologii.

Gwałtowna przemiana świata, industrializacja, urbanizacja i upadek dotychczasowych pojęć w 2 poł. XIX w. skłaniały do poszukiwania nowych idei, dających zagubionym masom ludzkim poczucie sensu egzystencji. Głosząca indywidualizm ideologia liberalna nie mogła dotyczyć takich pojęć, gdyż była ufundowana na negacji wszelkich dotychczasowych pewników i kształtowania się opozycji do tradycyjnych pojęć i wartości, również religijnych. Społeczeństwo niemieckie, wyrwane ze starych struktur i pozbawione wszelkich wartości w wyniku uprzemysłowienia, szukało nowych systemów normatywnych w nacjonalizmie, szczególnie popularnym po zjednoczeniu Niemiec (1870). Nacjonalizm ten połączył się z silną jeszcze wiejską mentalnością większości Niemców, tworząc ideologię tzw. volkizmu.

Volkizm [edytuj]

Volkizm to specyficzna, niemiecka ideologia rasizmu, wyrastająca z protestanckiej idei predestynacji. W nacjonalizmie i rasizmie niemieckim od czasów Johanna G. Fichtego (1762-1814) i G. W. F. Hegla ta protestancka teza została przekształcona w doktrynę o istnieniu narodów predestynowanych (Urvolk - "pranaród" Fichtego; Volksgeist - "duch narodu" Hegla), która, po zlaicyzowaniu tej doktryny w epoce pozytywizmu, przekształciła się w paranaukowy dyskurs o istnieniu rzekomo wyższych i niższych ras ludzkich. Teorie rasowe Anglika Houstona S. Chamblerlaina (1855-1927) i Francuzów: Arthura de Gobineau i Georges'a Vacheza de Lapouge'a (1854-1936) przyczyniły się do nadania rasizmowi volksistowskiemu statusu naukowego i zainteresowania się nim przede wszystkim wykształconych warstw społeczeństwa niemieckiego epoki wilhelmiańskiej.

Jednak volkizm nie ma z nauką nic wspólnego; jest ruchem o charakterze neoromantycznym, irracjonalnym, skłaniającym się w kierunku panteistycznej, neopogańskiej mistyki "krwi i ziemi" (Blut und Boden). Ideologia "niemieckiej rewolucji" propagowana przez volkizm zakładała odrzucenie wszystkich zdobyczy industrializacyjnych i towarzyszącej jej ideologii liberalizmu poprzez powrót do życia wiejskiego, wzorowanego na przedindustrialnym i przedliberalnym średniowieczu. Początki volkizmu są pozapolityczne - chodziło o odzyskanie zagubionego mistycznego kontaktu z przyrodą i kosmosem.

Volkizm jest panteistyczny, głosi jedność duszy ludzkiej z otaczającym ją światem; dusza człowieka jest częścią większej duszy volku, a ta - duszy świata. Dusza volku kształtowana jest przez krajobraz (Landschaft) i, raz ukształtowana, nie podlega zmianie. Ta rasistowsko-religijna teoria uczy, że cechy narodowe są uzależnione od krajobrazu, w jakim ukształtował się naród na początku swoich dziejów; np. cechy Żydów ukształtowały się na pustyniach arabskich i dlatego naród ten ma cechować płytkość, jałowość, oschłość. Brak głębi i sił twórczych ma być odbiciem upałów i towarzyszącego im uczucia bezsensu, typowego dla klimatu pustynnego; wyrazem tego rzekomego spodlenia ma być wygląd zewnętrzny Żydów, szczególnie charakterystyczny nos, oraz zapach cebuli i czosnku. Odwrotnością jest klimat Północy, charakteryzujący się wilgotnymi i zimnymi lasami Pragermanii, gdzie ludzie z utęsknieniem wyglądają słońca - dlatego Niemcy są ludźmi światła (Lichtmenschen); ich blond włosy i niebieskie oczy wskazują na czystość duszy (w rzeczywistości wizję, iż Aryjczyk jest niebieskookim blondynem zawdzięczamy volkistowskiemu malarzowi Karlowi Hoepnerowi, tworzącemu pod pseudonimem "Fidus"). Pragermanie, jako lud osiadły, mają być z natury zakorzenieni w ziemi; Żydzi, jako pierwotni koczownicy, mają być ludem naturalnie wykorzenionym, o mentalności nomadów, niezdolnym pokochać ojczyzny i zakorzenić się trwale w jakiejkolwiek ziemi. Ich nomadyzm rzekomo ujawnia się w postaci naturalnej skłonności do kosmopolityzmu.

Volkiści uznali, że świat liberalnej epoki wilhelmiańskiej jest jałowy, bezbarwny, szary - zupełnie jak pustynie arabskie; pozwoliło to uznać, że nie jest on wytworem ducha niemieckiego, lecz żydowskiego, co dało asumpt do rozwoju neopogańsko-rasistowskiego antysemityzmu. Ideolodzy volkizmu szybko utożsamili Żydów z powstawaniem wielkich miast, procesem industrializacji i narodzin stosunków kapitalistycznych (W. H. Riehl, W. Sombart), a ponieważ stosunki te wytworzyły demokrację, to również ją przypisano Żydom. Niemcy mieli być z natury narodem apolitycznym, przeciwnym polityce i partiom (T. Mann, Betrachtungen eines Unpolitischen, Berlin 1918). tej apokalipsie nowoczesności przeciwstawiano wizję tradycyjnego niemieckiego Bauera, nie znającego pojęcia zysku, egoizmu i relatywizmu moralnego. Chłop stał się ucieleśnieniem mitu zdrowego moralnie Niemca, walczącego z przybyszem z miasta - czyli zajmującym się handlem Żydem. Niektórzy volkiści opowiadali się za przywróceniem niewolnictwa dla ras niższych, szczególnie Żydów. Niechęć kulturowa i ekonomiczna do Żydów dosyć szybko nabrała charakteru brutalnego; w licznych powieściach volkistowskich Niemcy zaczęli mordować swoich żydowskich panów i wyzyskiwaczy, co dało powód do przekonania, że rasy walczą ze sobą nie na polu kultury, lecz w siłowej konfrontacji na śmierć i życie.

Volkizm, jako ruch powrotu do korzeni, jest pozornie konserwatywny; jednak nie ma tu postulatu powrotu do porządku obalonego, lecz do wyimaginowanego; w istocie jest to neoromantyczny ruch kontestacji wszystkich wartości świata mieszczańskiego, liberalnego i konserwatywnego, w imię utopii. Pod pozorami konserwatyzmu zjawisko to ma charakter rewolucyjny, kontestujący, wręcz nihilistyczny.

U niektórych ideologów wczesnego volkizmu (P. de Lagarde) pojawiał się nawet pomysł stworzenia nowej, monolatrycznej religii niemieckiej, będącej mieszanką wskrzeszonych starogermańskich mitów i chrześcijaństwa; przyczynkiem było przekonanie, że każdy naród powinien mieć własną, narodową religię, a także własną koncepcję prawdy i kłamstwa (fałszu). Niektórzy volkiści twierdzili, że niemiecka religia narodowa powinna zasymilować chrześcijaństwo, zastępując postać Jezusa Chrystusa - niemieckim Volkiem. Inni uważali, że Jezus nie urodził się w rodzinie żydowskiej, lecz był Germaninem, a matka Boska jest matką wszystkich plemion germańskich. Eugen Diederichs wyszedł z założenia, iż słońce jest jedynym niemieckim bogiem; zapoczątkował on coroczne obchody starogermańskich świąt wiążących się z kultem słońca, np. organizował uroczystości religijne w dniach przesilenia letniego. Z kultu słońca późniejszy nazizm przejął jego symbol - swastykę.

Volkizm odrzucił wszelką myśl uniwersalistyczną na rzecz prawd partykularnych o narodowym obliczu, które powstają w czasie rozwoju historycznego. W praktyce oznaczało to, że prawda obiektywna jest niepoznawalna lub w ogóle nie istnieje. Ten nihilizm znalazł wkrótce filozofa, który nadał mu formę wysoce intelektualną - Martina Heideggera (1889-1976), i jego koncepcję nieistnienia niezmiennego i uniwersalnego "bytu" na korzyść partykularnego i historycznie zmiennego "bycia"; Heidegger był entuzjastą nazizmu.

Volkizm, mimo swojego irracjonalnego charakteru, zdobył status światopoglądu naukowego; osiągnął to dzięki wykorzystaniu zdobyczy nauki pozytywistycznej, a szczególnie jej kierunku zwanego "rasowo-antropologicznym", który dokonał pseudonaukowej racjonalizacji teorii rasistowskich. Volkistowskie opowiadania o słońcu, ludach solarnych i pustynnych zostały unaukowione przez badania oparte o najnowocześniejszy pozytywistyczny warsztat, który, jako dogłębnie empiryczny, nakazywał badać człowieka. Cechy przeciętne czaszek przedstawicieli różnych ras połączono z popularnymi stereotypami ufundowanymi na specyficznej kulturze narodów rasy te reprezentujących, przypisując wszystkim Semitom cechy żydowskie, Aryjczykom - cechy europejskiej kultury, a wymyślonym przez volkizm nordykom (rasa taka w rzeczywistości w ogóle nie istnieje) - podretuszowane cechy niemieckie. Rzeczywista wartość naukowa tych badań była nikła; ponadto zawierała w sobie błąd podstawowy: badano przedstawicieli ras, które arbitralnie uznano za czyste, podczas gdy rasy w stanie czystym w ogóle na ziemi nie występują (przez tysiąclecia wymieszały się); np. w badaniach rodowitych Niemców, już po zwycięstwie nazizmu w Niemczech, okazało się, że zaledwie 7% populacji ma cechy czysto nordyckie, podczas gdy u Polaków - rzekomo niższych jako Słowianie - było to 13%; Wyniki te zostały utajnione na rozkaz Adolfa Hitlera.

Aż do 1918 volkizm był raczej zabawą, ruchem marginalnym politycznie, raczej hobby niż doktryną; volkistą był Niemiec jeżdżący w niedzielę na działkę i wystawiający tam kolorowe krasnale na trawie. Dominującym kierunkiem nacjonalizmu był pruski, połączony z monarchią, nacjonalizm państwowy. Upadek cesarstwa (1918) stanowił nowy impuls dla nacjonalizmu, który rozwijał się bez wsparcia, ale i ograniczenia, ze strony konserwatywnej monarchii. Nacjonalizm niemiecki natrafił na niezwykle korzystne warunki; Niemcy były zszokowane porażką w I wojnie światowej - panowało powszechne poczucie, że wojna nie została przegrana militarnie, lecz politycznie, na skutek zdrady socjaldemokratów, którzy w listopadzie 1918 wzniecili rewolucję ("cios w plecy"); ponadto 4-letnia wojna wywołała nastroje szowinistyczne, które nie znalazły spełnienia i przeistoczyły się w nacjonalistyczną frustrację. Powstała w wyniku rewolucji listopadowej republika weimarska stała w sprzeczności z poglądami politycznymi większości Niemców, o czym świadczyła np. chroniczna niezdolność procedur demokratycznych do wyłonienia większości parlamentarnej, akceptującej tę republikę. Postanowienia traktatu wersalskiego wywołały poczucie narodowego upokorzenia - wszędzie zaczęły wyrastać organizacje nacjonalistyczne, głoszące ideę rewanżu za rok 1918; w takich warunkach volkizm, z doktryny mitologicznej i hobbystycznej, zaczął przekształcać się w ideologię polityczną; było to ułatwione faktem, iż jako jedyny nurt nie był odpowiedzialny za porażkę wojenną; upokorzeni w świecie realnym, Niemcy poczęli szukać recept na bolączki polityczne w mistyce i teozofii "rewolucji niemieckiej", która dawała proste odpowiedzi i bez kłopotu wskazywała winnych.

Volkizm był antykapitalistyczny, ale nie posiadał wypracowanej, alternatywnej doktryny społeczno-ekonomicznej. W okresie międzywojennym połączył się z pewnym typem gospodarki etatystycznej, zwanej popularnie "pruskim socjalizmem". Jego archetypem była zmilitaryzowana gospodarka wojenna 1914-18. szukając alternatywy dla kapitalizmu, nacjonalizm niemiecki znalazł ją w etatyzmie.Powojenny kryzys gospodarczy, a następnie straszliwe skutki Wielkiego Kryzysu (1929-33) zachwiały wiarą w kapitalizm. Etatystyczny socjalizm zaczął być postrzegany jako ustrój "narodowy", jedyny alternatywny wobec znienawidzonego liberalizmu i budzącego postrach wśród klasy średniej bolszewizmu. Etatyzm likwidował instytucję wolnego rynku, której Niemcy masowo nie akceptowali, ale zachowywał własność prywatną, której mieszczanie nie zamierzali się wyrzec. Etatyzm ten, połączony z niemieckim nacjonalizmem, stworzył ideologiczne podstawy dla nazizmu.

Historia [edytuj]

Historia nazizmu łączy się trwale z postacią Hitlera, najwybitniejszego polityka ruchu, wodza (Führer) III Rzeszy. Niektórzy widzą w nim ideologa nazizmu (Mein Kampf I-II, Muenchen 1925-27; wyd. pol. niepełne 1992). W 1919 Hitler wstąpił do, liczącej zaledwie 64 członków, Deutsche Arbeiterpartei (DAP) i przekształcił ją w Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP). 4 lata później doszło do nieudanej próby puczu w Monachium (1923), zakończonej rozpędzeniem przez wojsko grupki narodowych socjalistycznych puczystów i aresztowaniem Hitlera; aż do tego czasu NSDAP była raczej grupką narwańców, zbierających się po monachijskich piwiarniach. Sławę Hitlerowi, a tym samym i ideologii nazizmu, przyniósł proces puczystów, który uczynił z Hitlera osobę znaną. Skazany na 5 lat więzienia, napisał w czasie pobytu w zakładzie karnym Mein Kampf. W 1928 partia była w rozsypce, ale została szybko odbudowana przez Hitlera; jednak nadal nie stanowiła poważnej siły politycznej - liczyła około 30 tysięcy członków, ale jej wyniki były mizerne. Wielki Kryzys Gospodarczy spowodował załamanie się popularności wszystkich partii liberalno-demokratycznych i SPD. Miliony bezrobotnych lub przerażonych groźbą bezrobocia Niemców poszukiwało cudownej recepty na uzdrowienie gospodarki i, zastępującego brakującego cesarza, męża opatrznościowego, który uratowałby ich przed pauperyzacją; była to znakomita koniunktura dla ruchów skrajnych - w siłę rosły partie antysystemowe: komuniści i naziści.

Populistyczna propaganda nazistowska trafiła na podatny grunt; wbrew obiegowym opiniom, NSDAP nie koncentrowała się w tym czasie na antysemityzmie i ideologii rewanżu, lecz na demagogii socjalnej; licytowała się wręcz z komunistami wolą reform społecznych, wysokością proponowanych zasiłków i ilością możliwych do stworzenia miejsc pracy. 1929-33 demagogia socjalna była w propagandzie nazistowskiej ważniejsza od elementu nacjonalistycznego, który zszedł na drugi plan. W perspektywie tych lewackich idei ekonomicznych należy także rozpatrywać antysemityzm ówczesnego nazizmu; Żyd - podobnie jak w volkizmie - był przedstawiany jako synonim kapitalisty, właściciela domu towarowego, bankiera; antysemityzm był więc formą ideologii antykapitalistycznej (kapitalizm został utożsamiony z rządami ekonomicznymi żydostwa). Nie rewizja traktatu wersalskiego, lecz lewicowa społecznie propaganda dała nazizmowi popularność. W szeregi NSDAP wstępowali masowo eks-komuniści, a do bojówek hitlerowskich (SA) - całe zorganizowane bojówki komunistyczne, przyszywające na sztandarach emblematy nazistowskie w miejsce sierpa i młota. W wojnie na licytowanie się społecznym radykalizmem NSDAP wygrała z komunistami. Zwycięstwo ułatwił nazistom internacjonalistyczny charakter komunizmu, który nie był akceptowany przez szerokie kręgi niemieckiego społeczeństwa; wolały one głosować na "narodowego" komunistę, jakim jawił się Hitler. Przestudiowawszy tę strategię polityczną, znany niemiecki badacz faszyzmu Ernst Nolte scharakteryzował tę ideologię następująco: "Faszyzm to antymarksizm, zmierzający do zniszczenia przeciwnika poprzez zbudowanie odmiennej, chociaż zbliżonej, ideologii i zastosowanie prawie identycznych i zbliżonych metod, jednakże zawsze w ramach narodowego samostanowienia i niepowtarzalności zjawiska" (E. Nolte, Der Faschismus in seiner Epoche, Die Action Francaise, italienischer Faschismus, der Nationalsozialismus, Muenchen 1979). W 1932, po wyborach do Reichstagu, NSDAP stała się największą partią polityczna Niemiec.

Podstawowe elementy ideologii nazistowskiej [edytuj]

Rasizm [edytuj]

Narodowy socjalizm głosił wyższość narodu niemieckiego, należącego do "rasy aryjskiej" (wywodzonej od Ariów - starożytnego ludu indoeuropejskiego) w stosunku do innych ras i narodów, a w szczególności nad Żydami i Cyganami. Ideę tę połączono ze zwulgaryzowaną nietzscheańską koncepcją "nadczłowieka" (Übermensch), wyższego moralnie, intelektualnie i duchowo w stosunku do "podludzi" i wywodzono z niej prawo narodu niemieckiego do panowania nad innymi narodami.

Naziści wyznawali pogląd, że mieszanie się ras (Rassenschande) powoduje ich degenerację, dlatego wprowadzili ustawodawstwo zakazujące małżeństw i stosunków seksualnych Niemców z osobami innej rasy (ustawy norymberskie). "Poprawianiu" rasy miał także służyć program eutanazji i sterylizacji osób "niepełnowartościowych" biologicznie. Realizowano też dalsze projekty w duchu eugeniki, w tym kradzież dzieci, wspieranie rozrodczości według kryteriów rasowych (ośrodki Lebensborn), rozważano wprowadzenie wielożeństwa. Poglądy rasowe determinowały w dużym stopniu politykę okupacyjną i doprowadziły do holocaustu.

Narodowi socjaliści łączyli rasizm z niemieckim nacjonalizmem. Uważano narody za organizmy, które walczą o przetrwanie i ekspansję i mają prawo w tej walce stosować wszystkie dostępne środki. Planowano uzyskać przestrzeń życiową na Wschodzie (Lebensraum im Osten) dla narodu niemieckiego poprzez podbój innych narodów. Politykę tę wyznaczały oprócz motywów narodowych także rasowe: lekceważący stosunek do Słowian, rzekomo pozbawionych zdolności do rządzenia. Dla uzasadnienia konieczności ekspansji terytorialnej wykorzystywano także teorie geopolityczne.

Narodowi socjaliści kryteriom rasowo-biologicznym podporządkowali także politykę kulturalną. Zwalczano twórców pochodzenia żydowskiego, a także - jako produkt obcych ras i przejaw degeneracji - sztukę współczesną oraz jazz. Sztuka według ideału narodowosocjalistycznego powinna głosić wielkość narodu, heroizm "nadludzi", więź z przyrodą, tradycyjne wartości rodzinne. Ideały więzi człowieka z przyrodą i ziemią ojczystą streszczał slogan Krew i Ziemia (Blut und Boden).

Odrzucenie demokracji i rządy jednostki [edytuj]

Narodowy socjalizm był wzorowany na włoskim faszyzmie (w mowie potocznej te terminy używane są wymiennie - z politologicznego punktu widzenia, błędnie). Hitler głosił, że "demokracja w swoich założeniach nie jest niemiecka, ale żydowska" i że ma ona na celu wyłącznie zniszczenie "aryjskiego przywództwa" (przemówienie z 22 kwietnia 1922 roku). Dlatego demokrację zastąpiono reżimem totalitarnym, który Rudolf Hess ocenił jako "najnowocześniejsza demokracja świata oparta na zaufaniu większości". Reżim odrzucał parlamentaryzm, głosząc zasadę silnej ręki i podporządkowania się woli przywódców (Führerprinzip), a szczególnie wodza narodu i partii NSDAP, którym był Adolf Hitler. Sam Hitler na łamach "Voelkischer Beobachter" z 10 listopada 1938 roku określił siebie jako "arcydemokratę". Naziści wprowadzili ustrój jednopartyjny i zlikwidowali wolną prasę i wolne związki zawodowe. Narodowy socjalizm, podobnie komunizm i faszyzm, wywodzą swoją władzę od suwerennego ludu i dlatego bywają uważane za historyczne i lokalne odmiany demokratyzmu.

Rywalizując o podobny elektorat przy pomocy (po części) zbieżnych haseł, szczególnie zdecydowanie atakowano działaczy marksistowskich, komunistycznych oraz socjaldemokrację. Za główny powód przegranej w I wojnie światowej uważano bunty opozycji. Postrzegając porządek narzucony Traktatem Wersalskim jako niesprawiedliwy, naziści dążyli do remilitaryzacji, a następnie wcielenia wszystkich ziem zamieszkanych przez Niemców - a więc przede wszystkim Austrii, Wolnego Miasta Gdańska, oraz części Czechosłowacji i Polski w obręb Rzeszy.

Polityka socjalna [edytuj]

Nazizm był za daleko posuniętym interwencjonizmem państwowym, mającym na celu zwalczenie wysokiego bezrobocia i hiperinflacji, które dominowały w Niemczech przed dojściem NSDAP do władzy, jednak w przeciwieństwie do komunizmu zamiast powszechnej nacjonalizacji środków produkcji wprowadził centralną kontrolę państwa nad przedsiębiorstwami, które formalnie pozostały prywatne choć ich właściciele zostali sprowadzeni do roli kierowników (Betriebsfuehrer).

„	Narodowym socjalistom udało się całkowicie wyeliminować motyw zysku z zarządzania biznesem. W Niemczech nazistowskich już nie ma mowy o wolnym przedsiębiorstwie ani też nie istnieją przedsiębiorcy. Byli przedsiębiorcy zostali zredukowaniu do statusu Betriebsfuehrer (kierownika przedsiębiorstwa). Nie mogą swobodnie działać, muszą bezwarunkowo słuchać poleceń wydawanych przez Ministerstwo Gospodarki Rzeszy (Reichswirtschaftsministerium), jego urzędników okręgowych oraz rejonowych. Rząd Rzeszy nie tylko określa ceny oraz stopy procentowe, jakie należy płacić i jakich można żądać, wysokość płac i zarobków, ilość towarów jakie mają być wyprodukowane oraz metody stosowane w produkcji, lecz wyznacza każdemu kierownikowi przedsiębiorstwa określony dochód, praktycznie przekształcając go tym samym w płatnego pracownika państwowego. System taki, poza niektórymi stosowanymi terminami, nie ma nic wspólnego z kapitalizmem i gospodarką rynkową. Jest to po prostu socjalizm według niemieckiego wzorca, Zwangswirtschaft (gospodarka nakazowa). Różni się on od rosyjskiego wzoru socjalizmu - systemu otwartej nacjonalizacji wszystkich zakładów - jedynie w kwestiach technicznych.	”
— Ludwig von Mises, Biurokracja, 1944

W praktyce dochodziło do licznych naruszeń prawa własności, jeśli chodzi o ludność. Rekwirowano mienie żydowskie i kościelne^[1].

Szeroko rozbudowano system pomocy socjalnej (Winterhilfe), taniego masowego wypoczynku (Kraft durch Freude) itp.

Skutki [edytuj]

Ideologia narodowego socjalizmu doprowadziła do powstania w Niemczech państwa totalitarnego, które swoją ekspansjonistyczną, mocarstwową polityką doprowadziło do wybuchu drugiej wojny światowej. W czasie swojego panowania w Niemczech i w państwach okupowanych, narodowy socjalizm doprowadził do zbrodni wojennych, wprowadzania rządów terroru i ludobójstwa, szczególnie w odniesieniu do ludności pochodzenia żydowskiego.

W roku 1933 w wyniku wyborów do Reichstagu NSDAP przejęła władzę w Niemczech i wprowadziła totalitarne rządy, oparte na monopolistycznej pozycji partii. Jej przywódca, Adolf Hitler, został kanclerzem Niemiec, a w roku 1934 objął dodatkowo funkcję prezydenta, przybierając nieformalny (nigdy nie przyjęty oficjalnie i niezgodny z prawem) tytuł - Führer. Hitler dotrzymał słowa danego wielkiemu kapitałowi i rozprawił się z radykalnym społecznie skrzydłem swojej partii (noc długich noży), likwidując instytucje wolnorynkowe, ale nie naruszając własności prywatnej; nie dotyczyło to Żydów, których wyjęto spod ochrony prawnej, jaką mieli niemieccy obywatele (ustawy norymberskie, 1935)

Choć stosowanie przemocy zaczęło się wkrótce po przejęciu władzy, to w III Rzeszy przed wybuchem II wojny światowej zakres prześladowań nie był wyjątkowy na tle ówczesnego świata. Na przykład ilość więźniów w obozach, głównie politycznych, nie przekraczała kilkudziesięciu tysięcy, podczas gdy w Związku Radzieckim w tym samym czasie była to już liczba rzędu dziesiątek milionów.

Po wybuchu II wojny światowej armia i inne organizacje zbrojne III Rzeszy zaczęły stosować terror a od 1941 r. - zorganizowane ludobójstwo . W pierwszej kolejności dążono do eksterminacji wszystkich Żydów i Cyganów (Holocaust) a następnie Słowian, z których jednak część miała służyć jako niewolnicy "panów" Niemców.

Ofiarami nazistów padli także niemieccy homoseksualiści. W 1928 r. w Niemczech żyło ok. 1,2 mln homoseksualistów (wg szacunków specjalnej jednostki Gestapo). Naziści uznawali aryjskich homoseksualistów za "socjalnie zboczonych", stanowiących zagrożenie na drodze prawidłowego rozwoju rasy, zdelegalizowano wszelkie instytucje, miejsca kultury oraz spotkań środowisk homo- i biseksualnych. W latach 1933-1945 ponad 100 tys. ludzi zostało aresztowanych pod zarzutem zakazanego prawnie (słynny Paragraf 175) homoseksualizmu. Z tego 50 tys. zostało uznanych oficjalnie za homoseksualistów, 5-15 tys. z nich zginęło w obozach koncentracyjnych, reszta była więziona i torturowana.

Jednym z nich był bliski współpracownik Hitlera oraz twórca Sturmabteilung Ernst Röhm, zabity podczas nocy długich noży.

Porównanie faszyzmu z nazizmem [edytuj]

W faszyzmie włoskim kwestie dotyczące rasy są pomijane, natomiast w nazizmie stanowią ważną składową ideologii, zwłaszcza w postaci obsesyjnego antysemityzmu. Nazizm także próbował się osadzić w tradycji ludowej, co się nie udawało faszyzmowi. Różne także było podejście do przemocy i terroru - we Włoszech nie wprowadzono obozów zagłady, a sama liczba aresztowań na tle politycznym była o wiele mniejsza. Nazizm był antyreligijny, natomiast faszyzm szukał oparcia w Kościele. Faszyści podbijali kraje w imieniu agresywnego imperializmu, natomiast naziści pod hasłami obsesyjnego rasizmu.

Nacjonalizm (z łac. natio - naród) - postawa społeczno-polityczna uznająca naród za najwyższe dobro w sferze polityki. Nacjonalizm uznaje sprawy własnego narodu za najważniejsze. Głosi solidarność wszystkich grup społecznych danego narodu, a wobec mniejszości narodowych a w szczególności innych ras nakazuje przyjmować wrogą postawę.

Nacjonalizm uważa interes własnego narodu za nadrzędny wobec interesu jednostki, grup społecznych, czy społeczności regionalnych. Uznaje naród za najwyższego suwerena państwa, a państwo narodowe za najwłaściwszą formę organizacji społeczności, złączonej wspólnotą pochodzenia, języka, historii i kultury. Nacjonalizm przedkłada interesy własnego narodu nad interesami innych narodów^[1], zarówno wewnątrz kraju (mniejszości narodowe lub etniczne) jak i na zewnątrz (narody sąsiednie)^[2].

Postawa nacjonalistyczna nie jest autonomiczną i kompletną ideologią, lecz zbiorem kilku zasad, które mogą być wyznawane przez różne odmiany prawicy lub lewicy. W historii występowały różne typy nacjonalizmów, np. narodowy konserwatyzm, narodowy radykalizm, narodowy socjalizm(nazizm), faszyzm.

W XIX-wiecznym nacjonalizmie istotnym elementem był darwinizm społeczny, który zakładał, że życiem społeczeństw rządzą te same zasady, co światem przyrody. Według nacjonalistycznej interpretacji historii świat był i jest areną walk pomiędzy różnymi narodami, z których tylko najsilniejsze mają prawo do przetrwania. Idee nacjonalistyczne często pojmują naród jako przede wszystkim etniczną wspólnotę krwi przez co często jest porównywany do rasizmu. Obecnie nacjonalizm jest najczęściej nazywany ksenofobią.

Nacjonalizm w pierwotnej formie (Risorgimento)^{[potrzebne źródło]} narodził się we Francji w 1792 wśród lewicy jakobińskiej, która wydała wówczas manifest Ojczyzna w niebezpieczeństwie i ogłosiła walkę z "wrogami zewnętrznymi" - m.in. Austrią i Belgią. Jakobini uważali, że skoro w państwach europejskich nie doszło jeszcze do rewolucji, to wszystkie narody poza Francją, jako że nie dorosły jeszcze do rewolucji, są ciemne i zabobonne.

Nacjonalizm był jednym z elementów faszyzmu. Skrajny nacjonalizm (szowinizm) cechował z kolei narodowy socjalizm, obecnie neonazizm. Elementy nacjonalistyczne występowały również w niektórych formach komunizmu np. w Wietnamie, ZSRR (po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej 1941) czy też w Izraelu w elementach ruchu syjonistycznego.

Syjonizm (od nazwy wzgórza Syjon w Jerozolimie, na którym stała Świątynia Jerozolimska) - ruch polityczny i społeczny, dążący do stworzenia żydowskiej siedziby narodowej na terenie Palestyny. Syjonizm doprowadził do powstania Państwa Izrael w 1948 r.; współcześnie jego celem jest także utrzymanie jedności narodu żydowskiego żyjącego w rozproszeniu i jego więzi z Izraelem. Ruch zapoczątkowany w końcu XIX wieku miał wiele nurtów i postaci; powszechnie utożsamiany z syjonizmem politycznym, interpretowanym w różny sposób: jako nacjonalizm żydowski, jako ruch kolonialny i rasistowski, jako ruch narodowowyzwoleńczy, wreszcie jako ruch religijny. Poza syjonizmem politycznym mówiono o syjonizmie duchowym, którego celem była nowa tożsamość żydowska (Ahad ha-Am), odrodzenie języka hebrajskiego (Eliezer ben-Yehuda) i powstanie literatury i kultury w tym języku.

Syjonizm od początku był przedmiotem krytyki zarówno ze strony innych ruchów żydowskich, jak i nieżydowskich. Zasadniczy konflikt, nierozstrzygnięty do dziś trwa między syjonizmem a palestyńskim ruchem narodowym, nacjonalizmem arabskim oraz fundamentalizmem islamskim.

Termin "syjonizm" pochodzi od słowa "Syjon" (hebr. ציון), będącego jednym z określeń na Jerozolimę i Ziemię Izraela, wspomnianym w Biblii. Został on utworzony na opisanie żydowskiego nacjonalizmu przez austriacko-żydowskiego dziennikarza Nathana Birnbauma. Założył on pierwsze stowarzyszenie studentów-żydów Kadimah. Słowo "syjonizm" zostało użyte po raz pierwszy przez Birnbauma w jednym z pierwszych numerów wydawanego przez niego w języku niemieckim czasopism Selbstemanzipation w 1890. Sam Birnbaum później odwrócił się od syjonizmu, przez pewien czas był zwolennikiem autonomizmu, aż w końcu został sekretarzem generalnym antysyjonistycznego religijnego ruchu Agudat Israel^[1].

Od czasu utworzenia państwa Izrael, termin "syjonizm" używany jest na określenie przede wszystkim wsparcia dla niego jako żydowskiego państwa narodowego. Jednakże istnieje cały szereg ideologii, czasem ze sobą sprzecznych, które popierają istnienie Izraela, ale różnią się fundamentalnymi założeniami. Mowa tutaj m.in. o syjonizmie religijnym, rewizjonistycznym i socjalistycznym (nazywanym także syjonizmem pracy).

Czasem termin "syjonizm" używany jest w znaczeniu pejoratywnym. Zgodnie z twierdzeniem historyków takich jak Walter Laqueur, Howard Sachar i Jack Fischel, w pewnych przypadkach, określenie "syjonista" stosowane jest przez antysemitów, chcących zaatakować wszystkich Żydów^[2].

Syjonizm należy odróżniać od terytorializmu, który był nacjonalistycznym ruchem wzywającym do utworzenia żydowskiej siedziby narodowej, jednak niekoniecznie w Palestynie. Na początku XX wieku pojawiało się wiele propozycji odnośnie osiedlania Żydów poza Europą, jednak większość z nich stosunkowo szybko została odrzucona. W wyniku tego wykrystalizowała się jasna wizja dążeń syjonistycznych.

Islamizm to ideologia polityczna wywiedziona z fundamentalizmu islamskiego. W islamizmie islam jest traktowany nie tylko jako religia, ale i jako całościowy system polityczny, który regulować powinien prawne, gospodarcze i społeczne aspekty funkcjonowania państwa w oparciu o literalną interpretację Koranu i hadisów. Celem islamizmu jest wprowadzenie państwa wyznaniowego, rządzonego zgodnie z zasadami prawa religijnego -szariatu.

Powszechna bieda i wiążące się z nią konflikty społeczne w krajach muzułmańskich w XX wieku spowodowały rozpowszechnienie w nich ruchów socjalistycznych. Jednak wraz z upadkiem Związku Radzieckiego wpływ lewicowych ideologii został znacznie ograniczony. Islamizm pozostał główną ideologią rewolucyjną w społeczeństwach muzułmańskich, a do jego umocnienia przyczynia się konflikt ze światem zachodnim, którego przejawem mają być między innymi (okupacja Strefy Gazy i Zachodniego Brzegu Jordanu przez Izrael a także wojna z terroryzmem).

Islam a islamizm [edytuj]

Część politologów zauważa, że pojęcie islamizmu jest nowym określeniem doktryny dominującej w islamie od jego powstania. W głównym nurcie islamu, zarówno w wersji sunnickiej jak i szyickiej, religia, państwo i prawo są nierozwerwalnie ze sobą związane. Obowiązkiem wierzącego muzułmanina, wyraźnie wynikającym zarówno z Koranu jak i z tradycji (sunna), jest walka o zaprowadzenie państwa i prawa islamskiego na całym świecie. Inaczej niż w chrześcijaństwie, islam nie przewiduje rodziału religii od państwa a każde działanie w celu separacji sfery religijnej i świeckiej ma charakter antyreligijny. W związku z tym islamizm jest we współczesnym islamie dominującym prądem politycznym i intelektualnym.

Według amerykańskiego politologa Daniela Pipesa islamizm stanowi jedną z trzech odpowiedzi świata islamskiego na wyzwania współczesności i dominację kultury zachodniej, obok sekularyzmu i reformizm.

W odczuciu islamistów muzułmanie zostali zdominowani przez Zachód, ponieważ nie są dobrymi muzułmanami. Stąd wniosek, że można odzyskać utraconą w przeszłości chwałę jedynie przez powrót na drogę tradycji, a można to osiągnąć tylko poprzez życie w pełni podporządkowane prawu Szariatu. Czyniąc starania w celu budowy drogi życia na czystym fundamencie praw Szariatu, islamiści usiłują odrzucić wszelkie aspekty wpływów Zachodu: obyczaje, filozofię, instytucje polityczne i wartości. "Lecz mimo tych wysiłków, dalej przyswajają sobie z Zachodu bardzo wiele, na nieskończenie liczne sposoby. Bo przecież potrzebują nowoczesnej technologii, szczególnie jej zastosowań militarnych i medycznych. Z drugiej strony, sami skłaniają się do nowoczesnego życia i przez to głębiej tkwią" - zauważa Pipes.

Szowinizm - na ogół skrajna postać nacjonalizmu. Wyrażenie pochodzi od nazwiska Chauvin, anegdotycznej postaci żołnierza napoleońskiego z komedii Eugene'a Scribe'a; bohater tej opowieści był fanatycznie i naiwnie oddany Napoleonowi.

W szerszym kontekście pojęcie to oznacza też wyolbrzymione, bezkrytyczne i niezreflektowane uczucie przywiązania do własnego gatunku, grupy społecznej, płci, narodu albo przywódcy oraz wyolbrzymianie ich zalet, a pomniejszanie lub negowanie ich wad, idące zazwyczaj w parze z równie przesadnym i nieuzasadnionym deprecjonowaniem innych oraz uznawaniem prawa do ich ujarzmiania.

Pojęcie to bywa używane jako synonim dyskryminacji danych grup w danych dziedzinach, np. anglosaski szowinizm w filozofii nauki oznacza podejście ignorujące frankońskie osiągnięcia w filozofii nauki (Poincare, Duhem, Bachelard), szowinizm generacji to przekonanie, że starsze pokolenie jest znacznie lepsze od młodszego, często też określenie to stosowane jest w kontekście dyskryminacji ze względu na płeć - seksizmu.

Rasizm, dyskryminacja rasowa (z fr. le racisme od la race - ród, rasa, grupa spokrewnionych) - pseudonaukowa ideologia oraz wypływające z niej zachowania przyjmujące założenie wyższości niektórych ras ludzi nad innymi. Przetrwanie tych "wyższych" ras staje się wartością nadrzędną i z racji swej wyższości dążą do dominowania nad rasami "niższymi"^[2]. Rasizm opiera się na przekonaniu, że różnice w wyglądzie ludzi niosą za sobą niezbywalne różnice osobowościowe i intelektualne (ten pogląd znany jest w jęz. ang. jako racialism^[3]).

Rasizm został potępiony przez UNESCO (1961, 1964), oraz Zgromadzenie Ogólne ONZ (Powszechna Deklaracja Praw Człowieka z 1948), a także wiele innych organizacji międzynarodowych.

Rasizm nigdy nie był ideologią jednolitą, zmieniał się i ewoluował, toteż nie istnieje modelowy wzór rasizmu - jego istotę można badać wyłącznie poprzez historię.

Rasizm i badania naukowe [edytuj]

Z punktu widzenia współczesnej nauki rasizm jest zespołem poglądów bezpodstawnych.^[4] Podobnie jak większość ideologii, stara się jednak wspierać swoje założenia przy użyciu danych naukowych lub pseudonaukowych, m.in. paranaukową frenologią, którą posiłkowali się naziści, opartą na badaniu kształtu czaszki ludzkiej, i jej prawdopodobnego związku z inteligencją i cechami charakteru.

Pierwsze koncepcje rasistowskie [edytuj]

Koncept "rasy" ludzkiej jest wielce kontrowersyjny. Z racji tego, ze od wielu wieków termin ten używany był głównie w kontekście dyskryminacji ze względu na kolor skóry lub pochodzenie, jego stosowanie w sferze publicznej jest dzisiaj kojarzone z tą właśnie tradycją. Część naukowców utrzymuje, że często, z punktu widzenia genetyki, różnice między dwiema osobami tej samej "rasy" (negroidalnej, kaukaskiej, itp.) są większe niż między przedstawicielami dwóch różnych ras, co dowodzi, że koncept rasy nie ma pokrycia w rzeczywistości i nie wiąże się z charakterystycznymi zdolnościami i cechami.

Pierwszym teoretykiem rasizmu był francuski polityk i etnolog, Joseph Arthur de Gobineau. Na podstawie stworzonego przez siebie rasowo-antropologicznego kierunku w socjologii, opartego na pseudonaukowych przesłankach, opracował on doktrynę rasizmu. W swojej pracy "Esej o nierówności ras ludzkich" (franc. Essai sur l`inégalite des races humaines), napisanej w latach 1853-1855, próbował obalić doktrynę egalitaryzmu (co było sprzeciwem wobec ówczesnej ideologii równości Wielkiej Rewolucji Francuskiej). W tym celu sformułował tezę o istnieniu "rasy aryjskiej" (mającej wywodzić się od Ariów), i jej rzekomej wyższości nad innymi rasami. Według Gobineau, rasa aryjska miała zachować się w prawie niezmienionej postaci wśród kręgów arystokracji niemieckiej i francuskiej. W odniesieniu do Francji, Gobineau odrzucał tym samym pogląd markiza Henri de Boulainvillers, który w XVII wieku sformułował teorię, w myśl której szlachta francuska wywodziła się od Franków, a reszta społeczeństwa od Galów. Gobineau opracował również teorię zachowania czystości ras, która stanowiła podstawę przyszłej eugeniki, w której twierdził iż rasa biała nie powinna się mieszać z innymi rasami - zdaniem Gobineau groziło to degeneracją i upadkiem cywilizacji.

Rasizm w aspekcie nacjonalistycznym, został sformułowany w koncepcjach niemieckiego teoretyka pochodzenia brytyjskiego, ideologa pangermanizmu i filozofa, Houstona Stewarta Chamberlaina. W swojej pseudonaukowej pracy "Podstawy XIX wieku" (niem. Die Grundlagen des XIX Jahrhunderts) z 1899, opowiadał się za wyższością "rasy Teutonów" (która miała się kształtować od średniowiecza z ludów północnoeuropejskich, w szczególności z plemion germańskich Teutonów), których opisywał jako wysokich, jasnowłosych i długogłowych. Fizjologiczne cechy stworzonej przez Chamberlaina nowej rasy, zostały później użyte do stworzenia ideału rasowego tzw. typu nordyckiego (w rzeczywistości germańskiego). Zdaniem Chamberlaina, największym zagrożeniem dla "rasy teutońskiej" lub "rasy panów" (niem. Herrenvolk), mieli być Żydzi, a w następnej kolejności Słowianie.

Koncepcje Chamberlaina zostały w XX wieku wykorzystane przez nazistowskich teoretyków rasizmu (m. in. Alfreda Rosenberga), do stworzenia podstaw systemu dyskryminacji rasowej, który w III Rzeszy uzyskał status dogmatu. W propagandzie narodowych socjalistów, oparta na tezach Chamberlaina ideologia rasizmu, stała się elementem systemu manipulowania społeczeństwem, zmierzającego do wykreowania zbiorowego wroga - konsekwencją praktycznego zastosowania tych teorii stał się zaplanowany i zrealizowany przez nazistów Holocaust.

Rasizm i genetyka [edytuj]

Współczesna nauka dopuszcza w pewnym kontekście stosowanie konceptu "rasy". Rozpoznanie istnienia ras przez współczesnych biologów nie ma nic wspólnego z ich hierarchizacją, nie pociąga ono też za sobą twierdzenia o istotnej różnicy między nimi. Zmiany w postrzeganiu pojęcia "rasy" współcześnie podlegają przewartościowaniu - w 2000 i w 2001 można było czytać w piśmie Nature Genetics:

• "To, że rasa w tym kontekście nie jest terminem naukowym, jest rzeczą przyjętą przez ogół naukowców - jest to przekaz, który winien być bez końca przypominany" (Editorial "Census, Race, and Genetics", Nature Genetics 24, 2000, s. 97)

• "Od dawna, naukowcy twierdzili, że na poziomie genetycznym zmienność cech między poszczególnymi osobnikami z tej samej populacji jest większa, niż ta, która istnieje między populacjami odrębnymi, i że nie ma biologicznego uzasadnienia dla rasy". (Editorial "Genes, Drugs, and Race", Nature Genetics 29, 2001, s. 239)

W roku 2003, A. W. F. Edwards, z Uniwersytetu w Cambridge, opublikował esej "Human Genetic Diversity: Lewontin's Fallacy" (BioEssays 25, 2003, s. 798-801), gdzie wskazuje on na błąd logiczny poprzednich badań: brało się w nich bowiem po uwagę częstotliwość występowania pojedynczych genów, jakby były one od siebie niezależne. Tymczasem tradycyjnie rasa definiowana jest jako "grupa etniczna, która charakteryzuje się zbiorem cech dziedzicznych (jak kolor skóry, kształt głowy, proporcje grup krwi, itp.)". Jeśli porówna się osoby z punktu widzenia skoordynowanych genów, tradycyjne rasy prezentują dość jednoznaczne różnice genetyczne.

Pojęcie "rasy" w medycynie [edytuj]

Ze względu na historię terminu "rasa", używanie go w większości kontekstów jest zbędne i powodować może rożnego rodzaju wartościowanie, które jest już formą rasizmu. Badania nad charakterystykami ras ludzkich są dziś prowadzone z powodu m.in. zagrożeń epidemiami. Pewne choroby dziedziczne występują tylko w określonych populacjach: znany jest przypadek choroby Tay-Sachsa, występującej wśród aszkenazyjskich Żydów i u Kanadyjczyków z Nowego Brunszwiku. Wiedza na temat pochodzenia osób chorujących pomaga nie tylko w diagnostyce, ale również w terapii. W przypadku białaczki przeszczep szpiku kostnego winien mieć miejsce między osobami o podobnym pochodzeniu geograficznym. Z tego też powodu istnieją specjalne organizacje, jak African Caribbean Leukaemia Trust, które zajmują się niejako dystrybucja szpiku. Cytowany wyżej periodyk Nature Genetics pisał w 2004 r. o tym, jak niektóre z lekarstw działają lepiej w danych grupach etnicznych.

Kontrowersje wokół pojęcia "rasy" [edytuj]

Prócz badań w dziedzinie medycyny, pojęcie rasy jest raczej pewnym kuriozum i dotyczy tylko faktu geograficznego: ze względu na pewien okres życia w izolacji na danym terenie, populacje wytworzyły pewne morfologiczne cechy wspólne. W krajach takich jak Brazylia różnice rasowe mają tendencje do zanikania. Mimo wszystko, faktyczne istnienie różnic genetycznych nie stanowi w żaden sposób "fundamentu naukowego" dla rasizmu. Biologia działa na zupełnie innym poziomie niż ideologia, nie dostarczając podstaw do waloryzacji.

Próbom wdrożenia społecznego podziału na rasy prawie zawsze towarzyszą usprawiedliwienia o naturze religijnej. Najstarszym przykładem jest tu prawdopodobnie system warn, zintegrowany z hinduizmem, który przetrwał do dziś od czasów inwazji indoeuropejskich Ariów na tereny negroidalnych Drawidów, między XIX a XVI w. p.n.e. (słowo warna w sanskrycie jest też słowem kolor). Usprawiedliwienia religijne propagowano także w kościołach chrześcijańskich w USA podczas okresu legalnego niewolnictwa. Rasistowską interpretacją Pisma Świętego kierował się również Ku Klux Klan.

W II poł. XX w. pojawiło się wielu przywódców religijnych, którzy potępiali rasizm. W USA pastor Martin Luther King w swoich słynnych mowach domagał się, aby Amerykanie różnych kolorów skóry mogli żyć razem jako równi obywatele. W RPA o pojednanie między białymi i czarnymi apelował biskup Tutu. W uhonorowaniu swoich zasług na rzecz walki z rasizmem obaj ci przywódcy religijni otrzymali pokojowe nagrody Nobla.

Rasizm i społeczeństwo [edytuj]

Koncepcje rasistowskie zostały ostatecznie skompromitowane po upadku hitleryzmu, który nastąpił wraz z zakończeniem II wojny światowej. Upowszechnienie wiedzy o zbrodniach reżimu faszystowskiego III Rzeszy, spowodowanych konsekwencjami przyjęca rasizmu jako ideologii państwowej, doprowadziło w rezultacie do pozbawienia rasizmu statusu dyscypliny naukowej. Współcześnie nie wyróżnia się jakiegokolwiek znaczącego teoretyka ideologii rasistowskiej.

W drugiej połowie XX wieku rasizm zaadaptowały na swoje potrzeby ugrupowania ekstremistyczne (np. skinheadzi,NSBM, biała supremacja, neonazizm, Czarne Pantery itp.), co nie doprowadziło jednak do rozwinięcia badań i teorii o rasach ludzkich, a stało się jedynie pretekstem dla organizacji tego typu do prześladowań wybranych grup społecznym na tle rasowym.

Rasizm był często wskazywany, bądź jest ogólnie przyjęty w niektórych systemach społecznych, jako podpora ideologiczna wielu systemów kontroli, przemocy lub wyzysku, m.in. niewolnictwa w XIX w., apartheidu (zniesionego w 1990), systemu kast, nazizmu oraz bardziej ogólnie kolonializmu, imperializmu i fundamentalizmu.

Pojęcie "rasizmu kulturowego" lub tzw. "nowego rasizmu",^[4] zaistniało w latach 80. XX wieku, kiedy w związku z dużymi migracjami ludności doszło do konfrontacji kulturowej pomiędzy określonymi grupami społecznymi. Rasizm kulturowy zakładał istnienie różnic pomiędzy ludźmi natury biologicznej, i wynikał z chęci ochrony tradycji, zwyczajów i pewnego stylu życia charkterystycznego dla wybranych społeczności. Poglądy te, chociaż podkreślały iż "obcy" (ludzie odmienii kulturowo) nie są gorsi, z racji ich przynależności do obcej kultury odmawiały im przyznania identycznych praw i przywilejów, jakie posiadały kultury rodzime.

Rasizm kulturowy cechowały brak akceptacji dla niedostosowania innych grup kulturowych do kultury rodzimej, jednak bez podkreślania jej supremacji, nacisk na asymilację, przy jednoczesnej zgodzie na autonomiczny rozwój - jednak w ramach własnej, rodzimej kultury. Rasiści kulturowi twierdzili, iż jednostka ludzka jest nierozerwalnie związana ze swoją kulturą i nie może się rozwijać bez zaakceptownia jej zasad i poza nią. Różnica pomiędzy "nowym rasizmem" a rasizmem tradycyjnym polegała na tym, iż zasadniczym jego kryterium była kultura, natomiast w rasiźmie klasycznym wyłącznie rasa. Współcześnie "nowy rasizm" istnieje w społecznościach, w których elementy obce kulturowo nie wykazują chęci do asymilacji i przyjęcia wzorców kultury rodzimej.^[5]

Z PYTAN:

Niewidzialna ręka rynku jest metaforą użytą przez Adama Smitha w jego książce Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów (1776). Za jej pomocą Smith starał się opisać mechanizm charakterystyczny dla gospodarek kapitalistycznych, a polegający na tym, że działania poszczególnych jednostek, wynikające z ich egoistycznych chęci zaspokojenia własnych potrzeb w istocie przyczyniają się również do realizowania potrzeb społecznych. Poprzez niewidzialną rękę rynku Smith stara się wykazać, że mechanizm rynkowy jest zdolny do samodzielnej regulacji procesu zaspokajania potrzeb społecznych i tym samym odrzuca konieczność interwencjonizmu i protekcjonizmu państwowego, jako warunków realizacji interesu publicznego.

„	...człowiek (...) myśli tylko o swym własnym zarobku, a jednak w tym, jak i w wielu innych przypadkach, jakaś niewidzialna ręka kieruje nim tak, aby zdążał do celu którego wcale nie zamierzał osiągnąć. Społeczeństwo zaś, które wcale w tym nie bierze udziału, nie zawsze na tym źle wychodzi. Mając na uwadze swój własny interes człowiek często popiera interesy społeczeństwa skuteczniej niż wtedy, gdy zamierza służyć im rzeczywiście.	”
— Adam Smith, Bogactwo Narodów

Smith argumentuje, że przedsiębiorca produkujący określone dobra nie robi tego z pobudek altruistycznych, lecz z egoistycznej chęci zysku. Jednak w swoim dążeniu do zysku zaspokaja on (niejako "przy okazji") potrzeby innych ludzi poprzez dostarczanie im produkowanych przez siebie dóbr. W ten sposób - powodowany niewidzialną ręką rynku - przyczynia się do zaspokojenia potrzeb społecznych.

NEOLIBERALIZM

Neoliberalizm (ang. neoliberalism) - nurt w historii myśli ekonomicznej poddający krytyce dominujące od czasu wielkiego kryzysu teorie keynesowskie, postulujący powrót do zasad wolnego rynku i ograniczonej do minimum ingerencji państwa w gospodarkę^[1].

Do głównych krytyków teorii Keynesa zalicza się grupę ekonomistów związanych w latach 60. z Uniwersytetem w Chicago. Szczególną rolę w tworzeniu nowych teorii odegrali m.in. Milton Friedman, Frank Knight i George Stigler, ale także pochodzący z Austrii Friedrich Hayek. Bronili oni zasad wolnego rynku oraz krytykowali interwencjonizm państwowy. Wskazywali na potrzebę ograniczenia sektora publicznego, konieczność zwiększenia swobody działalności gospodarczej oraz ograniczenia roli związków zawodowych, które swymi postulatami płacowymi wpływały na powiększanie się skali bezrobocia^[1]. Zespół powyższych poglądów zyskał na znaczeniu w latach 70. w sytuacji wzrostu cen i spadku zatrudnienia. Istotnym momentem dla kształtujących się środowisk neoliberalnych było przyznanie Friedmanowi Nagrody Nobla w dziedzinie makroekonomii w 1976 roku^[2].

Monetaryzm [edytuj]

W swoich koncepcjach Milton Friedman postulował zwiększenie zakresu stosowania mechanizmów rynkowych. Według jego opinii polityka gospodarcza powinna skupić się na kontroli podaży pieniądza i walce z inflacją. Postulowany kierunek myślenia określa się mianem monetaryzmu. Zakłada on restrykcyjną politykę pieniężną, relatywnie wysoki poziom stóp procentowych oraz likwidację deficytu budżetowego. Teorie Friedmana były rozwijane m.in. przez Roberta Lucasa i z czasem wywarły duży wpływ na politykę ekonomiczną prowadzoną przez Stany Zjednoczone^[2].

Rozwój teorii neoliberalnych [edytuj]

W latach 70. XX wieku Robert Lucas i Thomas Sargent propagowali teorię racjonalnych oczekiwań. Rozwijała ona koncepcje monetarystów oraz kwestionowała sens prowadzenia aktywnej polityki gospodarczej, poza działaniami rządu i banku centralnego w zakresie polityki fiskalnej (ograniczanie wydatków) i monetarnej (kontrola rozmiaru emisji pieniądza). Teoria ta zakłada również, że prowadzona przez państwo polityka makroekonomiczna, mająca sprzyjać redukcji bezrobocia, w rzeczywistości prowadzi jedynie do podniesienia poziomu inflacji, zaś zachowania gospodarcze ludzi zmieniają się wraz ze zmianami polityki gospodarczej^[2].

Lata 70. przyniosły także ukształtowanie się ekonomii podaży. Przeciwstawia się ona keynesowskim modelom propopytowym, zakładając jednocześnie możliwość prowadzenia aktywnej polityki gospodarczej przez państwo, ale jedynie na pewnych, ograniczonych polach i przy zmianie jej zasadniczych kierunków. Ekonomia podaży za główną barierę wzrostu uznaje ograniczenia po stronie podażowej - postuluje zatem nakłanianie przedsiębiorców do zwiększenia produkcji i inwestycji poprzez stosowanie zachęt, głównie w postaci niskich podatków. Za istotne uznaje też gromadzenie oszczędności i powiększanie kapitału oraz ułatwianie dostępu do nich ludziom przedsiębiorczym. Zwolennicy koncepcji propodażowej, podobnie jak monetaryści, poddawali krytyce model welfare state z jego rozbudowaną sferą wydatków socjalnych oraz ingerowanie państwa w wolny rynek. Ważnym ośrodkiem popularyzacji powyższych poglądów stał się dziennik The Wall Street Journal^[3].

Realizacja założeń neoliberalnych [edytuj]

W wyniku wyborów w 1980 roku prezydentem Stanów Zjednoczonych został Ronald Reagan z Partii Republikańskiej. W czasie jego obu kadencji duże wpływy w administracji zyskali zwolennicy monetaryzmu oraz ekonomii podaży. Sam prezydent był zdeklarowanym zwolennikiem ograniczenia roli państwa w gospodarce. W jego opinii siłę państwa należało rozwijać raczej na polu polityki zagranicznej i obronnej, szczególnie w realiach trwającej zimnej wojny. Nowa administracja poczyniła kroki w kierunku prywatyzacji, decentralizacji zarządzania oraz obniżania inflacji^[3]. Już w 1981 wprowadzono nowe przepisy podatkowe, w tym obniżkę podatku od zysku z kapitału z 70% do 50%, a przedsiębiorcom stworzono możliwość zastosowania podwyższonych odpisów amortyzacyjnych, co pozwoliło im na obniżenie podstawy opodatkowania. Uznano także, że państwo w sprawy gospodarcze interweniować będzie jedynie w wypadku, gdy zawodzi mechanizm rynkowy. Nowe założenia polityki ekonomicznej USA zyskały miano reaganomiki^[4]. Do osiągnięć ówczesnej polityki zalicza się m.in. zahamowanie tempa inflacji; nie udało się natomiast zredukować deficytu, jednak w dużej mierze stało się tak za sprawę rosnących wydatków na cele militarne.

Zbliżone założenia przyjął gabinet Margaret Thatcher, po zwycięstwie wyborczym brytyjskiej Partii Konserwatywnej. W Wielkiej Brytanii ograniczono wówczas rolę związków zawodowych, sprywatyzowano znaczną część sektora publicznego, obniżono inflację, spłaszczono progresję podatkową, podatki ograniczono, a sens rozbudowanej polityki socjalnej został zakwestionowany^[5].

---