Prawo Rzymskie

Pojęcia

Dla Rzymian Prawem (przedmiotowym) był zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowane przez te społeczność, albo przez organ wyposażony w władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w zasadzie w drodze przymusu.

Prawem Podmiotowym nazwiemy przyznaną komuś przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby.

Interpretacja (prawa) to faza wstępna poprzedzająca zastosowanie normy prawnej, a polega na ustaleniu znaczenia określonej normy albo przepisu prawa w toku ich stosowania.

Ustawą (lex) - wg. Gaiusa jest to co lud nakazuje i ustanawia.

Edykt (edictum) - wydawany przez pretora w którym zawarte były zasady jakich zamierzał się trzymać w czasie swojego jednorocznego urzędowania.

Actio - jako skarga czy też powództwa wnoszonego przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego.

Formułka - stanowiła ona dla wymienionego na jej początku sędziego program działania w fazie apud iudicem określając w sposób maksymalnie zwięzły warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego. W budowie formułki Gaius wyodrębnił cztery części zwyczajne (intentio, demonstratio, condemnatio, adiudicatio) oraz dwie części nadzwyczajne (exceptio i praescriptio):

Intentio - jest częścią formułki w której powód zawarł treść swego żądania.

Demonstratio - formułki w których roszczenie opierało się na fakcie, stanowiąca zwięzły opis stanu faktycznego tym samym bliższe określenie podstawy prawnej żądania.

Condemnatio - była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego.

Adiudicatio - występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności.

Exceptio - jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego

Praescriptio - umieszczana była w formułce na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia lecz jego częśći.

Litis denuntio - (proces kognicyjny) jest to pismo procesowe w którym powód zwięźle swoje roszczenie wobec pozwanego i wzywa go do stawienia się w określonym terminie w sądzie.

Zdolność prawną - nazywamy możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku.

Zdolność do czynności prawnych - polega natomiast na możliwości składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny.

Rzeczą - jest materialna część przyrody mająca byt samoistny i tworząca określone dobro

Osobą fizyczną jest człowiek, osobą prawną natomiast jest podmiot nie fizyczny wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędną do realizacji jego celów

Zasada osobowości albo personalności prawa - w myśl tej zasady każdy obywatel rządził się prawem tej gminy czy tej civitas do której należał i na odwrót prawo określonej civitas dostępne było tylko jej obywatelom.

Krewnymi agnacyjnymi były zatem osoby które podlegały tej samej władzy ojcowskiej albo podlegały jej gdyby ów ojciec jeszcze żył.

Naturalne więzy krwi czyli tzw. Pokrewieństwo kognacyjne

Stopień pokrewieństwa mierzyli Rzymianie według zasady quot generationesm tot gradus - czyli że o bliskości stopnia decydowała liczba urodzeń potrzebnych do tego by dane pokrewieństwo powstało.

Powinowactwo jest wzajemnym stosunkiem łączącym jednego małżonka z krewnym drugiego małżonka. Powinowatym jest zatem krewny małżonka albo małżonek krewnego.

Osobą prawną może być albo zespół (stowarzyszenia, korporacje) albo masa majątkowa (fundacje, zakłady), którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawną.

Wina (culpa) - na ogół przez winę rozumie się naganny stosunek subiektywny jakiegoś podmiotu do jego obowiązku zachowania się, wynikającego z normy prawnej, zasada słuszności, albo treści stosunku prawnego jaki łączy go z innym podmiotem. Jest to zatem wina nieumyślna pojmowana przez prawników klasycznych jako zaniedbanie przez osobę odpowiedzialną pewnych reguł staranności (diligebtia) do jakiej zobowiązani są wszyscy i to bez względu na to czy przewidują ujemne skutki swego zachowania, ale lekkomyślnie sądzą, że ich unikną jak i wówczas gdy skutków w wyniku niedbalstwa nie przewidzieli, chociaż mogli i powinni przewidzieć.

Zły zamiar / podstęp (dolus) - jako najwyższy stopień winy dolus polega na świadomym (w przeciwieństwie do culpa) zachowaniu się jakiegoś podmiotu w celu wyrządzenia drugiemu szkody.

Szkoda - to nic innego jak naruszenie interesu wierzyciela który wyraża się w jego prawie podmiotowym chronionym przez obowiązujący porządek prawny.

Nabycie jest pierwotnie jeśli ktoś staje się podmiotem prawa niezależnie od prawa tej osoby, która je utraciła albo też nabywa prawo które uprzednio od nikogo nie należało.

Nabycie jest pochodne (derywatywne) jeśli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi.

Suma uprawnień nabywcy nie może być większa aniżeli suma uprawnień jakie przysługiwały zbywcy.

Czynności prawne - czyli oświadczenie woli zmierzające do powstania zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego.

Causa - to cel społeczno gospodarczy od którego istnienia określony porządek prawny uzależnia, skuteczność oświadczenia woli.

Przy symulacji strony umawiają się iż ich oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych albo że mają powodować inne aniżeli te które powinny wynikać z treści oświadczeń.

Błąd (error) który polega na tym że składający oświadczenie woli jest w błędzie co do jego treści albo co do wyobrażeń o istniejącej rzeczywistości.

Posiadanie (possesio) - jest władztwem faktycznym nad rzeczą z zamiarem zachowania jej dla siebie.

Dzierżenie (detentio) - jest to władztwo faktyczne w którym występują jedynie corpus, a władca nie ma zamiaru zachowania rzeczy dla siebie lecz wykonuje władztwo w cudzym imieniu.

In iure cessio - był to pozorny proces windykacyjny w którym zbywca występował w roli pozwanego a nabywca w roli powoda.

Zasiedzenie (usucapio) - była nabyciem własności w wyniku posiadania rzeczy przy spełnieniu warunków wymaganych przez prawo.

Zawłaszczenie (occupatio) - jest niewątpliwie najstarszym sposobem nabycia własności. Polega ona na objęciu w posiadanie rzeczy niczyjej.

Skarb (thesaurus) - to przedmioty wartościowe tak dawno ukryte że zatraciła się już pamięć o ich właścicielu.

Przetworzenie (specificatio) - była sposobem nabycia własności w wyniku gruntownego przetworzenia cudzej rzeczy i wytworzenia w ten sposób nowego przedmiotu

Połączenie i zmieszanie (accessio) - prowadziła do nabycia własności na rzeczy ubocznej, która w sposób trwały została złączona z rzeczą główną stając się pod względem gospodaroczym jej częścią składową.

Rei Vindicatio - to powództwo nieposiadającego właściciela przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi o wydanie rzeczy.

Powództwo negatoryjne (actio negatoria) - przysługiwała właścicielowi, który wprawdzie nie został pozbawiony posiadania rzeczy ale prawo jego uległo naruszeniu w inny sposób.

Służebność - jest ograniczonym prawem rzeczowym które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób.

Użytkownikiem (ususfructus) - nazwali Rzymianie rzeczowe prawo do użytkowania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków z obowiązkiem zachowania jej substancji.

Używanie (usus) - polega jedynie na prawie używania rzeczy cudzej bez możliwości pobierania z niej pożytków.

Zastaw - dzisiaj zastawem nazywamy prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami.

Emfiteuza - polegała na dziedzicznym i zbywalnym uprawnieniu emfiteuty do eksploatacji cudzego gruntu z obowiązkiem płacenia rocznego czynszu.

Superficies - było to prawo powierzchni, dziedziczne i zbywalne polegające na możliwości pełnego korzystania z budynku wzniesionego w cudzym gruncie.

Zobowiązaniem (obligatio) - nazywamy stosunek prawny między dwiema stronami z których jedna zwana wierzycielem (creditror) ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej ta zaś zwana dłużnikiem (debitor) ma obowiązek świadczenie to spełnić.

Kontrakty - umowy kóre ze względu na ich podstawę (causa) były zaskarżalne. Kontraktem w prawie rzymskim było zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej osób, zmierzające do osiągnięcia celu, jakim była ochrona procesowa interesu społeczno gospodarczego który zamierzał realizować umawiające się strony.

Delikty - przestępstwa rodzące odpowiedzialność majątkową sprawcy z mocy norm prawa prywatnego.

Kontrakty realne - dochodziły do skutku w wyniku porozumienia miedzy stronami któremu towarzyszyć musiało wręczenie rzeczy (res): pożyczka, użyczenie, przechowanie, kontrakt zastawu ręcznego, umowa powiernicza..

Kontrakt werbalny - zawiązywał się przez porozumienie między stronami wyrażone przy użyciu ściśle określonych słów (verba)

Kontrakty literalny - było to porozumienie miedzy stronami ugruntowane za pomocą pisma

Kontrakty konsensualne - to takie które zawierano przez samo porozumienie stron wyrażone w jakiejkolwiek formie.

Wszystkie inne umowy które nie były kontraktami prawo rzymskie określało jako pacta

Treścią każdego zobowiązania jest jakieś świadczenie w przyszłości a jego przedmiot jak to poznaliśmy z definicji zobowiązań paulusa określali rzymianie jako dare, facere, praestare.

Zwłoka dłużnika (mora debitoris) miała miejsce wówczas gdy dłużnik w własnej winy nie wykonywał zobowiązania, którego termin świadczenia już upłynął.

Zwłoka wierzyciela - (mora creditoris) zachodziła wówczas gdy odmawiał on przyjęcia świadczenia zgodnego z treścią zobowiązania.

Przelewem albo cesją wierzytelności nazywamy dziś przeniesienie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela (cedenta) na drugą osobę (cesjonariusza) mocą zawartej miedzy nimi umowy.

Nowacja - umorzenie stosunku obligacyjnego następowało również w skutek nowacji. Polegała ona na zastąpieniu jednego zobowiązania nowym stosunkiem obligacyjnym który występował w miejsce poprzedniego.

Pactum de non petendo - była to nieformalna umowa w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że albo w ogóle albo przez pewien czas nie będzie pozywał go do sądu o należne świadczenie.

Kompensacja - przez potrącenie czyli kompensate rozumiemy w prawie dzisiejszym umorzenie wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej wierzytelności ze strony dłużnika.

Pożyczka (Mutuum) - był kontraktem realnym, który polegał na tym że udzielający pożyczki (mutui dans) oddawał na własność biorącego pożyczkę (mutui accipiens0 pewną ilość rzeczy zamiennych z obowiązkiem zwrotu takich samych rzeczy w tej samej ilości i takiej samej jakości.

Użyczenie (commodatum) - polegało ono na oddaniu przez jedną osobę (komodanta) pewnej rzeczy niezużywalnej osobie drugiej (komodatariusz) w bezpłatne, czasowe lub rodzajowo określone używanie.

Przechowanie (depositium) - też kontrakt realny, polegało ono na oddaniu przez jedną osobę zwaną deponentem osobie drugiej zwanej depozytorem (przechowawcą) jakiejś rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowywanie z obowiązkiem jej zwrotu na każde wezwanie.

Kontrakt powierniczy (fiducja) - na jej podstawie z mocy porozumienia przejmujący własność rzeczy (fiducjariusz) zobowiązany był do określonego postępowania z rzeczą i do zwrotu jej własności po zrealizowaniu zamierzonego przez strony celu.

Kontrakt zastawniczy - z mocy kontraktu zastawu oddający rzecz w zastaw (zastawca) swemu wierzycielowi w dzierżenie, w celu zabezpieczenia wierzytelności, ma prawo domagać się od niego zwrotu rzeczy po wygaśnięciu wierzytelności tym zastawem zabezpieczonej.

Kontrakt werbalny Stypulacja (stypulatio) - kontrakt werbalny - dochodził do skutku w ten sposób że wierzyciel (stipulator) przy użyciu określonych słów zapytywał dłużnika (promissor) czy przyrzeka spełnić jakieś świadczenie, a dłużnik na pytanie to odpowiadał twierdząco.

Stypulacja kary umownej albo konwencjonalnej (stipulatio poenae) była przyrzeczeniem ze strony dłużnika zapłacenia wierzycielowi pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary w wypadku niewykonania zobowiązania.

Poręcznie - (adpromissio) to stypulacja zawarta między wierzycielami a osobą trzecią (poręczyciel - adpromissor) na której podstawie ta ostatnia przejmowała odpowiedzialność za cudzy dług.

Kupno-Sprzedaż (emptio-venditio) - był to kontrakt konsensualny na którego podstawie jedna strona zwana sprzedawcą (venditor) zobowiązywała się do przeniesienia i zapewnienia spokojnego posiadania jakiejś rzeczy (merx) na drugą stronę, zwaną kupującym (emptor), ta zaś zobowiązywała się wzajemnie do przeniesienia na własność sprzedawcy pewnej kwoty pieniężnej tytułem ceny (pretium)

Najem - kontrakt konsensualny- na jego podstawie jedna osoba była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie albo świadczyć pewne usługi bądź też wykonać jakieś dzieło za co druga osoba była zobowiązywana do pieniężnego wynagrodzenia.

Na podstawie najmu usług jedna ze stron (locator) była zobowiązana świadczyć pewne usługi (operae) na rzecz drugiej strony (conductor) za wynagrodzeniem pienieżnym (pensio)

Na podstawie najmu dzieła jedna strona (conductor) była zobowiązana wykonać oznaczone dzieło dla drugiej strony (locator) za wynagrodzeniem pienieżnym

Zlecenie (mandatum) - kontrakty konsensualny - na jego podstawie zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiązywał się wobec zleceniodawcy (mandat) do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej.

Spółka (societas) była kontraktem konsensualnym na którego podstawie dwie lub więcej osób zwanych wspólnikami (socii) zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczeg.

Kontrakty nienazywalne - dochodził do skutku w wyniku porozumienia między stronami którego przedmiotem było przeważnie świadczenie dwustronne (synalagmatyczne) przy czym jedna ze stron świadczenia swoje już spełniła oczekując wzajemnego świadczenia od strony drugiej.

Kontrakt estymatoryjny - polegał na oddaniu osobie trzeciej rzeczy oszacowanej w celu jej sprzedania. Odbiorca zobowiązywał się albo zwrócić samą rzecz albo uiścić sumę szacunkową.

Zamiana (permutatio) - polegała na przeniesieniu przez jedną osobę własności jakiejś rzeczy na osobę drugą, w zamian za przyrzeczenie z jej strony przeniesienia własności innej rzeczy.

Ugoda (transactio) - była to umowa w której obie strony wzajemnie rezygnowały z dochodzenia spornych lub niepewnych roszczeń, regulując wątpliwe kwestie albo sporny stosunek, nie rozstrzygnięty definitywnie na drodze sądowej.

Precarium - był to taki stosunek w którym jedna osoba oddawała osobie drugiej na jej prośbę jakąś rzecz lub prawo w bezpłatne używanie z zastrzeżeniem zwrotu na każdorazowe wezwanie.

Pacta Pretorskie

Constitutum debiti - to nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania już istniejącego.

Receptum argentarii - to przyrzeczenie bakiera wobec osób trzecich (najczęściej wobec klienta) że pokryje cudzy dług istniejący albo mający powstać w przyszłości.

Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - to przejęcie przez właściciela statków zajazdów i stajen zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone u nich przez podróżnych.

Pacta legitima

Pactum dotale to nieformalna umowa o ustanowieniu posagu.

Kompromis (compromissum) to umowa w której strone powierzały prywatnemu vsędziemu rozstrzygnięcie istniejącego między nimi sporu.

Darowizna (donatio) - to nieformalna umowa na której podstawie jedna osoba (darczyńca) zobowiązywał się za zgodą drugiej strony (obdarowanego) kosztem swojego majątku dokonać na jej rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowiej.

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotium gestio) zachodziła wtedy gdy pewna osoba bez żadnego obowiązku podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia jednej albo wielu spraw w interesach innej osoby.

Bezpodstawne wzbogacenie - można domagać się od kogoś zwrotu tego co znalazło się u niego z niesłusznej przyczyny.

Condictio indebit - była uzasadniona gdy ktoś spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu długu.

Condictio causa data causa non secuta - zachodziła wówczas gdy ktoś przeniósł na drugą osobę własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia albo zdarzenia któ®e jednak nie nastąpiło.

Condictio ob. Turpem causam miała na celu zwrot przysporznia dokonanego w celu powstrzymania kogoś od działania zakazanego przez prawo albo w celu skłonienia kogoś do wykonania jego obowiązku.

Codictio ob. Iniustam causam wnoszono przeciw osobie która uzyskała przysporzenie majątkowe w wyniku czynności przez prawo zakazanej ale mimo to w pełni skutecznej.

Condictio sine causa uzasadniona była wówczas gdy zachodziły jakieś inne bezpodstawne wzbogacenia a brak było podstaw do żądania ich restytucji

Kradzież (furtum) - jakiekolwiek zachowanie się sprawcy mające na celu pozbawienie właściciela możliwości władania rzeczą ruchomą.

Rabunek - była to postać kradzieży kwalifikowanej, polegająca na zagarnieciu rzeczy najczęściej przez zorganizowana grupę, przy urzyciu gwałtu.

Zniewaga (iniuria) - zamierzony i sprzeczny z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów.

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniura datum) -był to delikt, polegający na bezprawnym uszkodzeniu bądź zniszczeniu cudzej rzeczy.

Małżeństwo - jest to uznany przez prawo związek mężczyzny z kobietą zawierany w celu trwałego pożycia, wola wzajemnego pożycia w związku, przy którym brak jest przeszkód do tego, by mężczyzna występował w nim w roli męża, a kobieta w roli żony.

Conferreatio - to sakralna forma wejścia żony pod władzę męża.(dla bogatych)

Coemptio - to forma niejako uroczystego kupna żony.

Usus - to nabycie przez męża władzy nad żoną z mocy samego prawa w wyniku jednorocznego nieprzerwanego pożycia małżeńskiego.

Posag (dos) - zwano majątek wnoszony mężowi w związku z zawarciem małżeństwa

Legitimatio - była nadaniem dziecku zrodzonemu w konkubinacie stanowiska dziecka pochodzącego z prawego małżeństwa

Spadkobranie - jest niczym innym jak wejściem w ogół praw które posiadał zmarły.

Testamentem według prawa rzymskiego było jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, ustanawiające dziedzica.

Kodycyl (codicillius) - był listowna prośbą skierowaną przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub osoby obdarowanej w testamencie o wypełnienie jakiś rozporządzeń.

Dziedziczenie beztestamentowe (ab intestatio) - miało miejsce tylko wtedy gdy zmarły nie pozostawił testamentu albo testament jego został unieważniony.

Zapisem - jest przysporzenie komuś z mocy rozporządzenia ostatniej woli pewnej korzyści majątkowej kosztem przychodów uzyskanych ze spadku.

---