Prawo

Rzymskie

Część I

Źródła Prawa

Rzymskiego

I) Źródła Prawa
1) Prawa Zwyczajowe
Prawo zwyczajowe –

mos maiorum lub cosuetudo. Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i

niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje
do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny i
stosowany bywa przez dłuższy czas w sposób niezmienny. Według koncepcji rzymskiej prawo
zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu.
2) Ustawa
Ustawą (

lex), jak powiada Gaius, jest to co lud nakazuje i ustanawia.

Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe,

comitia. Z inicjatywą ustawodawczą występował

magistratus (konsu, pretor) zapytując zgromadzonych (

rogatio), czy przyjmują projekt ustawy.

Głosowanie odbywało się jawnie, a w okresie późniejszym tajnie, według centurii (

comitia

centuriata) lub tribus (comitia tributa). Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat

(

auctoritas patrum).

Plebejusze mieli swe własne zgromadzenia (

concilia plebis), obradujące pod przewodnictwem

trybuna plebejskiego. Podejmowane tam uchwały miały na początku moc wiążącą tylko dla
plebejuszy, jednakże od lex Hortensia z 286 r. p.n.e. stały się one obowiązujące dla wszystkich
obywateli.

Ustawa składała się z trzech części:
praescriptio – zawierała nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania
rogatio – sam tekst
sanctio – dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie
Wyróżniamy trzy rodzaje ustaw, ze względu na sankcje:

lex perfecta – to taka, która sankcją nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej

postanowieniom

lex minus quam perfecta – uznaje wprawdzie taką czynność za ważną, ale za jej sporządzenie

przewiduje sankcje karne

lex imperfecta – pozbawiona jest jakichkolwiek sankcji (nikt nie podlegał żadnej każe)

Ustawa XII tablic (

lex duodecim tabularum), 451 – 453 p.n.e.

- trzon stanowi prawo świeckie
- wielka liczba przepisów sakralnych
- regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania,
zwłaszcza z przestępstw
- traktowała o czynnościach prawnych a nadto o prawie karnym
3) Edykty Pretorskie
Wymiar sprawiedliwości (

iurysdictio) w okresie republiki znajdował się w rękach konsula, od

367r.p.n.e było to w gestii pretora. W roku 242 p.n.e. powołano urząd drugiego pretora dla
peregrynów (

praetor peregrinus), ten pierwszy otrzymał miano pretor miejskiego (praetor

urbanus). Pretor nie miał mocy ustawodawczej jednak mógł wydawać edykty.

edykt (

edictum) zawarte były zasady, jakich zamierzał się trzymać pretor w czasie swego

jednorocznego urzędowania.
Treść edyktu podana do publicznej wiadomości przez ogłoszenie na tablicy początkowo nie wiązała
pretora, jednak od 67 r. p.n.e. już tak (

lex Cornelia).

Pretor obejmując urząd najczęściej przejmował główne zręby edyktu poprzednika, w ten sposób
wykształciła się stała część edyktu –

edictum tralaticium – do tego każdy pretor mógł dodać własne

postanowienia. Edykt pretorski składał się z części normatywnej (zawierała zapowiedzi udzielania
ochrony procesowej w określonych sytuacjach) i części formalnej (były zredagowane konkretne
reguły, jakimi miały się posługiwać strony w toku procesu).
Wytworzone w drodze działalności pretorów prawo zwało się

ius preatorium.

Jurysdykcję na targowiskach rzymskich wykonywał edyl kuralny – też wydawał swój edykt. Na
prowincji podobne edykty wydawali namiestnicy prowincjonalni. Stworzone przez wszystkie te
edykty prawo zwało się

ius honorarium.

W okresie pryncypatu, w roku 130 n.e. powstał edykt wieczysty (

edictum perpetuum), opracowany

przez Juliana (prawnik) – kończy się prawotwórcza rola pretora.
4) Uchwały senatu
Senat by znany w okresie królewskim, pełnił rolę doradcy króla. W okresie republiki wpływał na
władze ustawodawczą poprzez zatwierdzanie ustaw (

auctoritas pactum) zgromadzenia ludowego.

Uchwały senatu (

senatus consulta) uzyskały moc prawa obowiązującego za czasów Augusta

(

S.C. Silanianum z 10 r. n.e.). O składzie senatu decydował prynceps. Senat wypierał zgromadzenia

ludowe. Senat tracił na znaczeniu gdyż stale rósł wpływ pryncepsa. Wprawdzie inicjatywa
uchwałodawcza w senacie przysługiwała każdemu z senatorów, jednakże z wnioskiem zawierającym
projekt uchwały (od II w. n.e.) występował najczęściej cesarz. Od czasów Sewerów senat ograniczał
się do ich wysłuchania. Prawnicy rzymscy jako źródło prawa podawali sam wniosek (

oratio

principsi), a nie uchwałę zapadłą w wyniku głosowania. W ten sposób senat stał się dla cesarzy

organem, pod którego autorytetem realizowali oni jeden z odcinków swojej działalności prawodawczej.

5) Nauka prawa – niestety trzeba poczytać w książce, strona 38 bo nie da się streścić w kilku
zdaniach
6) Konstytucje cesarskie
a) Okres Pryncypatu (

ius vetus)

Constitutiones to akta normatywne wychodzące z kancelarii cesarskiej, które ze względu na formę

przybierały postać:

Edykt (

edicta) – wydawał cesarz na podstawie przysługującego mu ius edicendi, miały moc

normy obowiązującej na ograniczonym terenie, albo w całym państwie. {[( expone )]}

Mandat (

mandata) – instrukcje dla namiestników w prowincjach cesarskich, senackich bądź

też dla innych urzędników cesarskich. Adresatem był urzędnik ale wiązały one mieszkańców
którzy temu urzędnikowi podlegali.
Dekret (

decretum) – wyrok wydany przez cesarza jako najwyższego sędziego. Za jego

pośrednictwem cesarz dokonywał wykładni prawa, na której wzorowali się później sędziowie.
{[( wyższa instancja )]}
Reskrypt (

rescriptum) – odpowiedz cesarza na zapytania urzędników, sędziów lub osób

prywatnych w kwestiach prawnych. Poprzez reskrypt dokonywał autentycznej interpretacji
obowiązującego prawa. Odpowiedzi te, stosowane następnie w praktyce sądowej, były często
elementem kształtującym nową praktykę sądową. {[( rozważania hipotetyczne )]}

b) Okres dominatu (

ius novum)

Leges akta wydawane przez cesarza

Edykt –

leges edictales lub generales, zyskują największe znaczenie.

Mandat – zanikają zupełnie.
Dekret – odgrywają drugorzędną rolę.
Reskrypt – z uwagi na zanik działalności jurystów stały się nawet podstawą ukształtowania
odmiany procesu, zwanego reskryptowym.

Kodeks (

codex) – zbiór konstytucji, ostatnim z nich był Kodeks justyniański.

II) Zbiory Prawa
1) Nauczanie Prawa
Okres dominatu zapoczątkował ogólny upadek kultury prawniczej:

a) w praktyce najniższych sądów posługiwano się prymitywnymi i uproszczonymi pojęciami,

poczynając od czasów Konstanyna (szczególnie silnie w zachodniej części). W romanistyce
współczesnej określa się mianem wulgaryzacji prawa, a stworzone w ten sposób praw zwie się
prawem wulgarnym. W Polsce termin „prawo wulgarne” zastąpiono nazwą „prawo pospolite”,
które lepiej oddaje zjawisko polegające na zwykłym „spospolitowaniu prawa”, czyli
wtargnięcia doń pierwiastka ludowego, oderwanego od finezyjnych rozwiązań epoki
klasycznej.

b)

wierne zasado prawa klasycznego są jednak funkcjonujące w tym okresie szkoły prawa, które
jako państwowe zakłady nauczania powstały tak na wschodzie jak na zachodzie imperium.
Najsławniejsze szkoły w Rzymie, Bejrucie i Konstantynopolu. Do czasów Justyniana istniały
także szkoły prawa w Atenach, Cezarei, Aleksandrii i Kartaginie. Nauka trwała pięć lat według
jednolitego programu. Profesorowie (

antecessores) szkół z Bejrutu (Dorotheus i Anatolius) i

Konstantynopola (Teophilus i Cratinus) wnieśli duży wkład w dzieło kodyfikacji justyniańskiej.

2) Przedjustyniańskie Zbiory Prawa
Mimo ogromnej liczby konstytucji wydanych w okresie pryncypatu brak było jakiegokolwiek ich zbioru,
zorientowanie się w takim materiale było bardzo utrudnione.

a) prywatni autorzy:

-

Gregoriusz (

Codex Gregorianus) – zebrał konstytucje cesarskie od czasów Hardiana

(117-138 n.e.) do roku 292. (nie zachowało się)

-

Hermogenian (

Codex Hermogenianus) – zebrał liczne konstytucje Dioklecjana,

wydane w dwóch latach następnych (293-294) (nie zachowało się)

-

tzw. Sentencje Paulusa – stanowi kompendium węzłowych zasad prawnych,
wybranych prawdopodobnie jeszcze w III w. n.e. przez nieznanego autora z dzieł
Paulusa. Cieszyły się one dużym powodzeniem wśród prawników praktyków i dlatego
Konstantyn Wielki nadał im moc prawa obowiązującego. (zachowało się prawie w
całości)

b) urzędowy zbiór

-

tzw. Kodeks teodozjański powstał z inicjatywy Teodozjusza II w 438 r. n.e. –
obejmował konstytucje wydane przez Konstantyna Wielkiego i jego następców aż do
Teodozujsza II i Walentyniana III.

c)

wśród zbiorów obejmujących zarówno literaturę prawniczą (

ius) jak i konstytucje cesarskie

(

leges) na uwagę zasługują zachowane do naszych czasów Fragmenta Vaticana,

Mosaicarum et Romanarum legum collatio oraz Consultatio veteris cuiusdan
iurisconsulti.

3) Ustawodawstwo Justyniańskie
Justynian obejmując władzę (527r.) dostrzegł niedomagania stanu prawnego, co skłoniło go do
natychmiastowego uporządkowania zarówno

leges jak i ius. Justynian powoływał kolejno odpowiedni

komisje. W ich składzie uczestniczył zawsze wybitny prawnik, szef urzędów centralnych (

magister

officiorum) i minister sprawiedliwości (quaestor sacrii palatii) Trybonian, w pierwszej komisji jako

członek, we wszystkich następnych – jako ich przewodniczący. Komisje miały za zadanie zebrać i
uporządkować (czyli skompilować) dotychczasowe prawo zawarte w konstytucjach cesarskich i w
literaturze prawniczej. Dzieło to miało mieć charakter jednolity, a stare teksty prawnicze dostosować
do ówcześnie obowiązującego prawa – dlateko kompiatorzy otrzymali prawo dokonywania
odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach.
Zbiór, dla którego od roku 1583 przyjmuje się ostatecznie nazwę Corpus Iuris Civilis, obejmuje
cztery części (trzy pierwsze to właściwe dzieło kodyfikacyjne Justyniana, czwarta zaś obejmuje
późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców):

a)

Codex – komisja złożona z 7 osób. Dysponowała trzema znanymi nam kodeksami (

Codex

Gregorianus, Codex Hermogenianus, Kodeks teodozjański) i mogła ograniczyć się tylko

do skompletowania konstytucji wydanych po Kodeksie teodozjańskim (tzw.

Novellae

posttheodosianae) by ustalić stan prawa na tym odcinku. Ukończono w 529 roku. Potem

trzeba tyło jeszcze raz redagować ze względu na konstytucje które wydał Justynian. Nowo
zredagowany kodeks z roku 534 (tzw.

Codex repetitae praelectionis) obejmował konstytucje

od Hardiana do Justyniana i dzielił się na 12 ksiąg, te zaś na tytuły, w których umieszczone
były chronologicznie konstytucje tematycznie związane z tytułem. Obszerniejsze konstytucje
podzielono na paragrafy, przy czym tekst poprzedzający paragraf pierwszy to

principium.

C. 12, 36, 1 pr.
C –

Codex,

12 – księga dwunasta,
36 – tytuł w księdze dwunastej,
1 – pierwsza konstytucja w tytule,
pr –

principium.

b)

Digesta (zwana również Pandektami –

Pandectae, Florentina) – komisja złożona z 17 osób.

Podzielona była na podkomisje, opracowujące tzw. masy: sabiniańską (literatura wokół

libri ad

Sabinum), edyktalną (libri ad edictum), papiniańską (głównie questiones i responsa Scaevoli,

Papiniana i Paulusa). Mniej ważne dzieła opracowano jako osobą część zwaną

appendix. Digesta

składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko 3 tworzyło w okresie
przedklasycznym, a 2 w poklasycznym, autorami większości tekstów są prawnicy z okresu
pryncypatu. Zebrany materiał uporządkowano w 50 księgach. Księgi podzielono na tytuły, w
których zgromadzono fragmenty z dzieł prawników tematycznie związane z tytułem. Większe
fragmenty dzieli się na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest zawsze

principium.

D. 50, 17, 173, 3.
D –

Digesta,

50 – księga pięćdziesiąta,
17 – tytuł w księdze pięćdziesiątej,
173 – kolejny fragment (

lex) w tym tytule,

3 – paragraf trzeci fragmentu 173.

c)

Institutiones – zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i służyć

miały do zdobycia o nim wiedzy elementarnej. Jako podręcznik do nauki prawa miały moc
prawa na równi z Kodeksem i Digestami. Autorzy Instytucji opierali się przede wszystkim na
Instytucjach Gaiusa, Ulpiana, Marcjana i in., nie przytaczając jednak źródeł z których zaczerpnęli
określony tekst. Podzielono je na 4 księgi, te zaś na tytuły. Tytuły dzielą się bezpośrednio na
paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest

principium.

I. 4, 13, 1.
I –

Institutiones,

4 – księga czwarta,
13 – tytuł trzynasty w księdze czwartej,
1 – paragraf pierwszy w tytule trzynastym.

d)

Novelar – po zakończeniu prac kodyfikacyjnych Justynian wydawał akty normatywne, którymi
wyjaśniał, uzupełniał albo i zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji, a nawet wprowadzał
zupełnie nowe uregulowania. Justynian zapowiadał sporządzenie urzędowego zbioru nowel lecz
obietnicy nie dotrzymał. Dokonali tego kompilatorzy prywatni, a do nast. Dotrwały trzy takie
zbiory, z których najbardziej kompletny zawiera 168 nowel (10 z nich od następców Justyniana).

III) Losy Prawa Rzymskiego Po Kodyfikacji Justyniańskiej
Po śmierci Justyniana popłynęły dwoma odrębnymi nurtami: Nurt Wschodni (czyli bizantyjski – zrazu
wartki, z upływem wieków słabnie, by w końcu prawie zupełnie utracić siłę witalną), Nurt Zachodni
(początkowo niemal podskórny, ożywa na nowo w średniowieczu i tak zyskuje na sile, że w sposób
nieprzerwany do dnia dzisiejszego twórczo użyźnia myśl prawniczą zwłaszcza w obrębie tych
wszystkich systemów, które tworzą tzw. romańską rodzinę prawa).

1)

Prawa Rzymskie We Wschodniej Europie

Ekloga – 726 rok, cesarz Leon III, w celu lepszego przystosowania zbiorów justyniańskich do potrzeb
praktyki prawniczej.
Bazylika (

Basilica = prawo cesarskie) – koniec IX w. rozpoczął cesarz Bazyli Macedo a ukończył

jego syn i następca Leon VI Filozof. Po raz pierwszy różne działy prawa (

leges i ius – Codex i Digesta)

znalazły się w jednolitym zbiorze, podzielonym na 60 ksiąg, które wchłonęły także materie
uregulowane Nowelami Justyniana i jego następców. Obowiązywało do kończ cesarstwa to jest do
1453 roku.
scholie – wyjaśnienia i komentarze do Bazyliki, które dotyczą albo dzieł prawników z okresu przed
Justynianem, albo też prac prawników współczesnych.
Sześcioksiąg (

Haxabiblos) – 1345 rok przez sędziego z Salonik (ówczesny Thesaloniki)

Hermanopulosa. Jest kompilacją, ale ponieważ w formie przystępnej ujmowała podstawowe zasady
prawa rzymskiego obowiązującego w Cesarstwie Bizantyjskim, odniosła ogromny sukces w historii
prawa w Europie Wschodniej, przeżyła bowiem jako prawo obowiązujące przyjęta została w Grecji w
roku 1835, tracąc moc dopiero w 1917.
Statuty Litewskie – Statut III z roku 1588 pozostawał pod wpływem prawa polskiego i ruskiego, to
jednak zawarte w nim koncepcje rzymskie stanowią szczególny rys tego zbioru prawa, które posiłkowo
stosowane było też w Koronie.
Zakon Sudnyj Liudom – (przełom IX i X w.), w znacznym stopniu bazował na prawie rzymsko –
bizantyjskim sformułowanym w Eklodzie.
2) Prawo Rzymskie W Zachodniej Europie

a)

Po upadku państwa zachodniorzymskiego powstało kilka nowych państw: Ostrogotów,
Wizygotów, Burgundów, Wandali, Franków i inne. W państwach tych Germanie stosowali
swoje rodzime prawo germańskie, Rzymianie żyli nadal według prawa ukształtowanego
podczas istnienia ich państwa. Niektórzy władcy państw germańskich sporządzili urzędowe
zbiory obowiązującego w ich państwach prawa rzymskiego:

•

państwo Ostrogotów – pod koniec V wieku, Teodoryk Wielki –

Edictum Teodorici.

•

Państwo Burgundów:

–

początek VI wieku, król Gundobad –

Lex Romana Burgundoriorum

–

rok 506, na polecenie króla Alaryka II –

Lex Romana Visigothorum– na treść

Breavarium Alarici (druga nazwa) składają sę wyciągi z trzech kodeksów
(

Gregorianus, Hermogenianus, Theodosianus), Instytucji Gaiusa (tzw Gaius

wizygocki), Sentencji Paulusa i jeden fragment pochodzący od Papiniana

–

wszystkie trzy

Leges Romanae Barbarorum pod względem chronologicznym

wyprzedzały dzieło kodyfikacyjne Justyniana. Były jednak pracami skromniejszymi pod
względem wykorzystanego materiału, lecz także dalekie od doskonałości, nie mówiąc
o pewnych naleciałościach germańskich, od których

Leges nie było w stanie się

uchronić.

Spisy ostrogocki i burgundzki nie przeżyły upadku państwa w których obowiązywały,

natomiast Breavarium Alarici odegrało w historii prawa rzymskiego na zachodzie Europy
szczególną rolę. Posługiwała się nim ludność romańska zamieszkująca południową część
państwa frankońskiego (mimo że przestało obowiązywać) a w całej Zachodniej Europie było
głównym źródłem znajomości prawa rzymskiego aż do XI wieku.

b) Innym źródłem infiltracji prawa rzymskiego w Zachodniej Europie była prawodawstwo

Justyniana.

c)

Szkoła Glosatorów – Uniwersytet w Bolonii (1088), Ireneriusz, (następcy

jego byli czterej uczeni

quatuor doctores – Martinus, Bulgarus, Ugo i Jacobus). Glosatorzy

wykładali prawo rzymskie licznym słuchaczom w oparciu o źródła justyniańskie, a nadto
objaśniali je, zwłaszcza Digesta, opatrując ich niejasne fragmenty krótkimi uwagami (

glosy),

bądź to między liniami rękopisu (

glosy interlinearne), bądź też na jego marginesie (glosy

marginalne). Ostatni jego przedstawiciel Acuriusz uwieńczył wieloletni dorobek całej szkoły

odrębnym wydaniem wszystkich glos w dziele zwanym

Glossa ordinaria (ok. 1250 roku), dziele

o doniosłym znaczeniu tak dla ówczesnych teorii prawa, jak i praktyki sądowej. To wszystko
miało znaczenie teoretyczne aniżeli praktyczne.

d)

Szkoła Postglosatorów

zwanymi

Komentatorami –

główni

przedstawiciele Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis. Poddają oni
analizie nie tyle same źródła rzymskie, ile pozostawione przez poprzedników glosy, czyli uwagi
do tychże źródeł. Starając się do nauki prawa wprowadzić pewien porządek logiczny,
sprowadzają oni normy prawne do określonych pojęć ogólnych, by z kolei z tych pojęć, w
drodze dedukcji, wprowadzić pojęcia szczegółowe. W tym zakresie byli też komentatorzy
prekursorami szkoły prawa natury. Także oni próbowali już w drodze dedukcji wywodzić
określone normy prawne z zasad powszechnego ładu społecznego i dlatego dzisiaj uznaje się
ich za tych, którzy kładli fundamenty pod prawoznawstwo jako wyodrębnioną dyscyplinę
wiedzy ludzkiej. W opracowaniu komentatorów prawo rzymskie było w stanie unormować
najbardziej skomplikowane przejawy obrotu handlowego. Jego hasłem była wolność
własności, autonomia woli podmiotu kształtującego swą sytuację prawną i zasada równości
stron wchodzących w stosunki obligacyjne. Prawo rzymskie, wzbogacone przez nich
elementami prawa kanonicznego i obowiązującego we Włoszech prawa miejskiego (tzw.
prawa statutowego), stało się prawem uniwersalnym,

lex generalis, świata nowożytnego.

e)

Recepcja Prawa Rzymskiego w Niemczech – (XV wiek – doprowadzony

do końca w wieku następnym). Przedmiotem recepcji, czyli przejęcia systemu prawa
rzymskiego jako obowiązującego w Niemczech, było nie czyste prawo ujęte chociażby w
kodyfikacji justyniańskiej, ale przetworzone przez glosatorów i komentatorów, innymi słowy
było to prawo rzymskie jakiego nauczano na włoskich uniwersytetach. Już od XII wieku w
Niemczech panowało przekonanie ze jako kontynuatorzy państwowości rzymskiej powinno
odzyskać swą moc prawo które w tym państwie kiedyś obowiązywał. Rzesza niemiecka
składała się wówczas z wielu państw, które miały własne zróżnicowane prawa wewnętrzne.
Recepcja zaspakajała zatem także dążenia do unifikacji prawa na terenie całej Rzeszy. Na
terenie Rzeszy w XIV wieku powstało wiele uniwersytetów. Znawcy prawa rzymskiego z tych
uniwersytetów jak i z Włoskich zaczęli stosować w administracji państwowej lub w wymiarze
sprawiedliwości prawo rzymskie. W roku 1495 powołano Sąd Kameralny Rzeszy – połowa jego
członków musiała mieć wykształcenie prawnicze (rzymskie) a druga połowa powinna je znać.
Spory mają być rozstrzygane zgodnie z prawem rzymskim. Miało być stosowane wtedy gdy w

brakowało odpowiednich norm w prawie niemiecki. Prawo rzymskie było spisane, prawo
niemieckie nie było spisane i trudne do udowodnienia, dlatego prawo rzymskie wyparło prawo
niemieckie w sądach.

f)

Drugie Wcielenie Prawa Rzymskiego – w toku praktyki sądowej w Niemczech

prawo rzymskie uległo dalszym przemianom w celu dostosowania go do zmieniających się
potrzeb obrotu praw. Otrzymało miano

usus modernus pandectarum, albo heutiges römisches

Recht (współczesne prawo rzymskie). W tej postaci przetrwało ono w Rzeszy do 31 XII 1899

roku.

g)

Common Law – (Anglia), system opierający się nie na prawie stanowionym,

lecz na precedensach, łatwo przezwyciężył partykularyzm zwyczajowego prawa angielskiego.
Mimo że prawo rzymskie było wykładane na uniwersytetach angielskich, nie było jednak w
stanie pokonać niechęci doń jurystów-praktyków, kształconych w korporacjach szkolnych
zwanych oberżami sądowymi (

Inns of Court).

h)

Hiszpania – prawo rzymskie nie straciło swojego znaczenia. Stosowanoje

jako prawo posiłkowe, wychodząc z założenia że z niego wypływają zasady

aequitatis, w

Hiszpanii zaś

aequitas uchodziła za pomocnicze źródło prawa. Dlatego też w sądach

hiszpańskich wielką wagę przywiązywano do dzieł wielkiego komentatora włoskiego Bartolusa
de Saxoferrato.

i) Francja

•

Część Południowa – zwana

pays de droit ėcrit (rejon prawa pisanego), wpływ

prawa rzymskiego był nieprzerwany nawet po upadku państwa zachodniorzymskiego.
Obowiązujące tam pierwotnie

Braviarium Alarici wyparte zostało pod wpływemglosatorów i

komentatorów przez justyniańskie zbiory prawa.

•

Część Północna – zwana

pays de droit coutumier (rejon prawa zwyczajowych),

również nie pozostała obojętna na prawo rzymskie. Humanizm Prawniczy – był ostrą
reakcja na deformacje prawa rzymskiego dokonane przez tzw.

italicus mos docendi –

humaniści za punkt wyjścia biorą prawo rzymskie czyste, bez naleciałości szkół poprzednich.

Ich badania nad zbiorami justyniańskimi doprowadziły, po raz pierwszy na taką skalę, do
odkrycia zmian, jakie w tekstach oryginalnych poczynali kompilatorzy justyniańscy w trakcie
prac kodyfikacyjnych (tzw. interpolacje). Byt prawa rzymskiego i jego moc uzasadniali nie
względami władzy (

ratione imeri) lecz nakazem rozumu (imperio rationis). Jacobus Cujacius i

Hugo Donellus.

j)

Prawo Rzymsko-Holenderskie (

Roman-Dutch Law) – zostało przeniesione do

Holandii z Francji – w dużym stopniu pod wpływem prześladowań hugenotów.

k)

Szkoła Historyczna – XIX w. Niemcy – prawo nie jest tworem

bezwzględnych zasad rozumu, lecz produktem ducha narodu i warunków, w jakich
kształtowała się jego historia (przeciwieństwo szkoły natury). Prawo ma charakter ściśle
narodowy. Fryderyk Savigny.

l)

Pandektysci – druga połowa XIX wieku w Niemczech – Bernard Windscheid.

Odrzuca rozważania historyczne, a główny nacisk kładą na metodę formalno-dogmatyczną. Za
pomocą rozlicznych interpretacji źródeł rzymskich, głównie

Pandektów, pandektyści tworzą

katalog pojęć prawnych.

m)

Szkoła Prawa Natury – narzędzie walki z niesprawiedliwością społeczną pod

hasłem zgodnej z naturą wolności człowieka (

libertas) i jego równości (ėgalitė). Najwieksze

sukcesy w XVII i XVIII wieku – Hugo Grocjusz (holender) a potem Samuel Pufendorf
(niemiec).

n)

Trzecie Wcielenie Prawa Rzymskiego – proces XVII-to i XVIII-

towiecznych kodyfikacji prawa cywilnego. Wszystko to, co w prawie rzymskim wytrzymało
próbę czasu, co jako twór oryginalny uzyskało powszechną aprobatę i było w nim
najcenniejsze, to wszystko w kodeksach prawa cywilnego żyje nadal.

o) Wpływ prawa rzymskiego na ówczesne kodeksy:

-

Landrecht Pruski,

-

BGB,

-

ABGB,

-

Kodeks Napoleona,

-

Kodeks cywilny włoski.

3) Prawo Rzymskie w Polsce

a) Początki Prawa

-

Polska nigdy nie znalazła się pod panowaniem Rzymian, stąd też nie było tu nigdy

bezpośredniej tradycji ich prawa. Jednak przyjmując chrześcijaństwo z Rzymu a nie z
Konstantynopolu, znaleźliśmy się w sferze wpływów kultury zachodniej, w której prawo rzymskie
odegrało rolę niepoślednią.
-

Prawo rzymskie znano w Polsce już w XII i XII wieku – świadczą o tym informacje

przekazane przez mi. Galla Anonima i Wincentego Kadłubka.

-

Summa legum, brevis, levis et utilis Rajmunda Partenopejczyka (za K.Wielkiego)

zawierająca w trzech księgach wykład prawa rzymskiego została wykorzystana przy układaniu
Statutu Łaskiego
-

Wiele pierwiastków romanistycznych można zaobserwować w Statucie małopolskim

(K.Wielki) i w Statucie Warckim (W.Jagiełło).
-

W wieku XV i XV szlachta polska nie zgadzała się aby prawo rzymskie wpływało na

nasze prawo. Ponieważ prawo rzymskie uznając równość wobec prawa wszystkich wolnych
obywateli, zagrażało przede wszystkim uprzywilejowaniu szlachty, a więc wolności szlacheckiej.

b)

Renesans – recepcja prawa rzymskiego w Polsce wychodziły spod pióra

wielkich naszych myślicieli. Domagano się albo rozciągnięcia jego mocy obowiązującej wprost,
albo też zreformowania prawa polskiego w duchu prawa rzymskiego:

-

zastąpienia partykularnego prawa polskiego w duchu prawa rzymskiego (jedno prawo

dla wszystkich) domagał się Jan Ostróg i Andrzej Frycz-Modrzewski
-

stosowania subsydiarnego (pomocniczego) prawa rzymskiego w sądach polskich

domagał się Jakub Przyłuski.
-

Wpływ prawa rzymskiego na polskie prawo ziemskie było mierne, większy zaś był na

polskie prawo miejskie, gdzie bardzo często stosowano je w sposób posiłkowy.

b)

Oświecenie – 1776r Sejm powołał komisję kodyfikacyjną, w 1778 roku

przygotowała projekt Zbioru praw sądowych, jednak został odrzucony w 1780 roku gdyż był zbyt
przesiąknięty prawem rzymskim.

c) Rozbiory – cztery kodeksy: austriacki (ABGB), niemiecki (Landrecht, BGB) i francuski (Kodeks
Napoleona).
Po odzyskaniu niepodległości – komisja kodyfikacyjna tworząc kodeksy hojnie czerpała wzory z
praw obowiązujących pod zaborami. Nigdy przedtem prawo polskie nie było przesiąknięte tak dalece
zasadami prawa rzymskiego, jak to nastąpiło w toku unifikacji prawa w okresie międzywojennym.

Część II

Proces Rzymski

Prywatny

I) Zagadnienia Ogólne
1) Prawo Procesowe A Prawo Materialne.
Prawo materialne – w sferze stosunków majątkowych i osobistych określa prawa podmiotowe
jednostki.
Prawo procesowe (formalne) – w stosunku do prawa materialnego spełnia rolę służebną, ma
bowiem na celu ochronę bądź też realizację praw podmiotowych określonych właśnie przez prawo
materialne.
Jakkolwiek Rzymianom podział prawa na te dwa działy nie był zupełnie obcy, jednak podział ów nie
miał tak doniosłego znaczenia jak dzisiaj. Wręcz przeciwnie – prawnicy rzymscy traktują swe

ius civilis

w zasadzie jako całość, ze względu na

actio.

Actio – element procesowy. W szerszym znaczeniu to działanie, czyn, rozprawa sądowa, w węższym

to czynność o charakterze procesowym.

-

w procesie legisakcyjnym było to działanie podejmowane przez wszystkich uczestników
postępowania.

-

w procesie formułkowym przez

actio określano ogół czynności powoda.

W ten sposób doszło do sprecyzowania pojęcia

actio jako skargi czy też powództwa wnoszonego

przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego.
Proces Formułkowy – powód mógł realizować swoje prawo, jeśli pretor udzielił mu odpowiedniej

actio. Pretor dla ochrony każdego zaskarżalnego stosunku cywilnoprawnego albo przewidywał

określoną skargę w swoim edykcie, albo przyznawał

ad hoc, jeśli uznała, że wymaga tego interes

społeczno-gospodarczy. Istniały także prawa nie chronione żadną skargą, a bywały także takie
przypadki, że pretor przyznawał skargę komuś, komu w świetle

ius civile nie przysługiwało.

2) Historyczny rozwój procesu rzymskiego.

Pomoc Własna – czasy najdawniejsze, jedyny sposób realizacji praw prywatnych. Jej przejawy
spotyka się nawet dzisiaj w postaci obrony koniecznej, dopuszczalnej również w Rzymie.
Pomoc Państwa – w miarę wzrostu znaczenia organizacji państwowej pomoc własna zostaje
zastąpiona. Pomoc państwa przybiera formę Procesu Sądowego, w którym obywatel rzymski mógł
dochodzić swych roszczeń, a jeśli te okazały się uzasadnione, mógł je realizować nawet poprzez
egzekucję, której przeprowadzenie państwo rzymskie w pełni gwarantowało.

-

Sądownictwo Zwyczajne (

ordo iudiciorum privatorum) najstarszy sposób dochodzenia

roszczeń.

-

Proces Legisakcyjny – znany już w ustawie XII tablic, stosowany aż do

lex Aebutia

(ok.130 r. p.n.e.), zniesiony przez

leges Iuliae iudiciariae w 17 r. p.n.e.,

-

Proces Formułkowy – około III wieku p.n.e., obowiązuje dopiero od 17 r. p.n.e.,
zniesiony całkowicie w 342 roku.

-

Proces Kognicyjny – pojawia się obok panującego pr.for. jako postępowanie
nadzwyczajne

cognitio extra ordinem, zaczyna obowiązywać od Konstytucji Konstancjusza

i Konstantyna z 342 roku.

3) Organizacja Sądownictwa I Dwufazowość postępowania w procesie zwyczajnym.

P R O C E S

Podział na dwie fazy:

in iure – ta część odbywała się przed przed-
stawicielem władzy państwowej (czuwał nad
przebiegiem procesu w pierwszej fazie, udzielał
również ochrony pozaprocesowej, a nieodzo-
wny był także jego udział przy dokonywaniu
niektórych czynności prawnych)

aqud iudicem – ta część toczyła się przed
mianowanym sędzią prywatnym (w tej fazie
następowało rozstrzygnięcie)

Przedstawiciele władzy państwowej Sędziowie prywatni

Konsul do 367 roku p.n.e.
Pretor od 367 roku p.n.e.

-

praetor tutelaris (pretor który

miał nadzór nad sprawowaniem opieki)

-

preator peregrinus (pretor dla

perygrynów-jedna ze stron była nieoby-
watelem rzymskim)

-

praetor urbanus (pretor miejski)

Edyl kuralny – rozstrzygał spory na
targowiskach
Namiestnik prowincjonalny - rozstrzygał
spory na prowincji

Iudex (zwany też arbitrem) – sędzia
jednostkowy:

-

najpierw sędziego takiego

wybierały obustronnie strony:

-

najpierw z listy pretora (

album

iudicum selectrum)

-

później

spośród

nieposzlakowanych i dojrzałych
obywateli rzymskich

P R O C E S

Podział na dwa rodzaje:

Iudicium Legitimium

Iudicium Imperio Conintinens

a) między obywatelami rzymskimi

a) gdy nie spełniał któregoś z punktów

I.L.

b) przed sędzią jednostkowym
c) w mieście Rzymie lub w jednomilowym jego
okręgu

S Ą D K O L E G I A L N Y

Rekuperatorzy

W liczbie 3 lub 5 (Spory instruowane przez pretora dla peregrynów)

Sądy Decemwiralne

10-cio osobowe (prawdopodobne spory o wolność)

Sądy Centumwiralne

105-cio osobowe (spory o spadki)

-

Jeżeli strony inaczej nie uzgodniły, to właściwym do rozstrzygnięcia ich sprawy był na ogół sąd
miejsca zamieszkania pozwanego (właściwość miejscowa –

forum rei),

-

Spory na targowiskach nadzorowane były wyłącznie przez edyla kuralngo (właściwość
rzeczowa –

forum rei sitae)

4) Strony i ich zastępcy procesowi
Powód –

actor (od słowa ago- agere – działać, procesować się)

Pozwany – reus
W pierwszej części

in iure stawić się musiały obie strony procesowe. W drugiej fazie aqud iudicem w

razie niestawienia się jednej ze stron do południa, sędzia wydawał wyrok na korzyść strony obecnej.
1. W procesie legisakcyjnym strony musiały występować osobiście.
2. W procesie formułkowym w obu fazach postępowania strony mogły się posługiwać zastępcami:

a)

Kognitor (

cognitor) – zastępca ustanowiony w sposób uroczysty i w obecności przeciwnika

procesowego,

b)

Prokurator (

procurator) – zastępca ustanowiony pod nieobecność strony przeciwnej,

c)

Opiekun – za osobę podlegającą opiece,

d)

Syndicus – zastępca osoby prawnej,

e)

Oratores (advocati, patroni) – mówcy sądowi, pełnili jedynie rolę rzecznika a nie zastępcy,
wygłaszali mowy sądowe, i nie byli zbyt obeznani z prawem (spełniał funkcje bezpłatnie chyba
że klient dobrowolnie uiścił na jego rzecz ekwiwalent tez uczynił jakieś przysporzenie
majątkowe w formie zapisu –

legatum – testamentowego)

5) Zdolność sądowa, zdolność procesowa i legitymacja procesowa
a) Zdolność sądowa – Tylko wtedy może odbyć się proces gdy obydwie strony posiadają tą
zdolność. Powodowi przysługuje prawo dochodzenia roszczeń na drodze procesu wobec pozwanego,
przeciw któremu może zapaść wyrok zasądzający. Przykładowo zdolność taka to jeden z atrybutów
związanych z obywatelstwem rzymskim.
b) Zdolność procesowa – zdolność do przedsiębrania czynności (składania lub nie składania
oświadczeń woli), które w procesie wywołują określony skutek prawny (np. uznanie przez pozwanego
roszczeń powoda,

confessio in iure, zastępujące wyrok zasądzający). Ta zdolność wiąże się za

zdolnością sądową, można mieć jednak zdolność sądową ale nie mieć zdolności procesowej –
obywatel rzymski chory umysłowo ma zdolność sądową ale nie posiada zdolności procesowej.
c) Legitymacja procesowa – możliwość wystąpienia w danym, ściśle określonym procesie w roli
powoda (czynna legitymacja procesowa) bądź w roli pozwanego (bierna legitymacja procesowa).
II) Postępowanie Zwyczajne (

Ordo iudiciorum privatorum)

1) Proces Legisaksyjny
Najstarszy proces prywatny. Postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy (

leges actio).

Wąski zakres zastosowania, gdyż można dochodzić tylko praw które przewidywane były w
obowiązujących ustawach. Postępowanie w obu formach toczyło się ustnie, a w fazie pierwszej,

in

iure, strony musiały wygłaszać ściśle przewidziane formuły – pomyłka prowadziła do przegrania

procesu.
Proces ten znał pięć sposobów postępowania, tzw.

modi lege agendi (trzy do przeprowadzenia

postępowania sądowego, dwie do przeprowadzenia egzekucji).
Rozstrzyganiem sporów posługiwano się najczęściej legis actio sacramento, dlatego że miała ona
charakter ogólny. Nazwa pochodzi od stąd, że obie strony procesowe, po wypowiedzeniu formułek,
wzywały się wzajemnie do ustanowienia

sacramentum, które stanowiła pewna kwota (50 asów przy

wartości sporu < 1000 asów, oraz 500 asów przy wartości sporu > 1000 asów) deponowana w
świątyni, jako rodzaj zakładu. Osoba przegrywająca zostawiała swoją część w świątyni, jeżeli to był
pozwany to musiał także zaspokoić pretensje powoda pod rygorem egzekucji prowadzonej za pomocą

legis actio per manus iniectionem

Legis actio per manus iniectionem – powód w obecności pretora kładł rękę na
pozwanym, po czym przez 60 dni więził go e prywatnym więzieniu, wyprowadzając w dni
targowe trzykrotnie przed oblicze pretora i ogłaszał jego zadłużenie. Jeśli nikt dłużnika nie
wykupił, wierzyciel mógł z nim zrobić co chciał, a więc sprzedać np. w niewolę nieprzyjacielską

(

trans Triberium), a nawet zabić. Kilku wierzycieli mogło się nawet podzielić ciałem dłużnika

(

in partes secanto). Lex Poetalia z 326r. p.n.e. zakazała sprzedaży w niewolę

nieprzyjacielską bądź jego zabicia. Odtąd dłużnik, jako osoba półwolna, miał odpracować dług.

1.

Najstarszy proces nie przewidywał podejmowania osobistej obrony przez dłużnika. W roli
obrońcy mogła stanąć tylko osoba trzecia –

vindex. Ten, przeciwstawiając się nałożeniu

ręki (

manus iniectio) przez wierzyciela na dłużnika, mógł dokonać jej odtrącenia

(

manum depellere). Taka interwencja powodowała uwolnienie dłużnika, i prowadziła do

nowego postępowania sądowego z udziałem windeksa jako strony. Jeśli proces kończy się
zasądzeniem dłużnika, wyrok opiewa na podwójną wartość (

duplum) kwoty, na jaką

opiewała egzekucja przeciw dłużnikowi.

2.

w okresie późniejszym przyznano także dłużnikowi prawo występowania w charakterze
własnego windeksa przeciw

manus iniectio (pura) wierzyciela i dokonywania odtrącenia

jego ręki (

manus sibi depellere). Tu też dochodziło do ponownego procesu, jeśli

zakończył się przegraną dłużnika, prowadził do zasądzenia do na

duplum, zgodnie z

zasadą

lis infitiano crescit in duplum (zaprzeczenie w sporze powoduje wzrost

zasądzenia do wartości podwójnej).

2) Proces Formułkowy
Rodzaje actiones:
Actiones in rem to powództwa rzeczowe, służące do ochrony praw podmiotowych bezwzględnych
(praw rzeczowych). były one skuteczne przeciwko komukolwiek

(erga omnes), kto naruszył cudze

prawo do rzeczy.
Actiones in personam t

o powództwa osobowe. Można je było wnieść tylko przeciw oznaczonej

osobie. Był nią dłużnik, z którym powód znajdował się w stosunku obligacyjnym, czyli
zobowiązaniowym.

Actiones stricti iuris -powództwa ścisłego prawa, przy których sędzia musiał się ściśle (stricte)

trzymać poleceń zawartych w formułce, dotyczących zarówno stanu faktycznego, jak i dochodzonych
roszczeń. Do skarg tych należały wszystkie powództwa z kontraktów

(contractus) jednostronnie

zobowiązujących (kontrakty literalne, werbalne,

mutuum), zobowiązania z przestępstw (delictum) itp.

Actiones bonae fidei (iudicia bonae fidei) -powództwa oparte na dobrej wierze.

Powództwa oparte na fakcie –Pretor udzielał ochrony procesowej w sytuacjach, których nie

przewidywało ius civile. Uzależniał jej byt od stwierdzenia przez sędziego opisanego w formułce faktu.
Dawało ono pretorowi największe możliwości ochrony nowych zdarzeń.

Powództwa oparte na fikcji –pretor fikcyjnie przyjmował w nich jakiś element w rzeczywistości

nieistniejący, a potrzebny dla danej actio i nakazywał sędziemu traktować sprawę tak, jakby
fingowany element istniał. .

Postępowanie in iure

Postępowanie sądowe rozpoczynało się od prywatnego wezwania pozwanego przez powoda do
stawienia się przed pretorem,

in ius vocatio. Wezwany miał obowiązek stawienia się, jeżeli wezwany

nie uczynił zadość żądaniu powoda, wolno go było doprowadzić przed pretora siłą.
Wzywając pozwanego do sądu, powód powinien poinformować go o rodzaju pretensji a w obecności
pretora winien powtórzyć tę samą informację wskazując na

actio, z której chciałby uczynić użytek.

Pretor po wysłuchaniu stron albo jej udzielał

(datio actionis), albo też odmawiał ochrony procesowej

(denegatio actionis).

Pozwany mógł przed pretorem uznać roszczenia powoda. Akt taki zwał się confessio in iure.
Postępowanie kończyło się wówczas w fazie

in iure, a confussio zastępowała wyrok i stanowiła tytuł

egzekucyjny. Ujemne konsekwencje pociągał też za sobą brak jakiejkolwiek obrony ze strony
obecnego w fazie

in iure pozwanego(indefensio). Kres dalszemu postępowaniu kładła też przysięga,

złożona w obecności pretora, iusiurandum in iure. Pozwany przysięgał, że roszczenie nie istnieje i taka
przysięga zastępowała wyrok oddalający powoda z jego żądaniem. Powód natomiast przysięgał, że
roszczenie istnieje, co równoznaczne było z wyrokiem zasądzającym. Przysięgę składała tylko jedna
strona, a robiła to niechętnie bo za krzywoprzysięstwo prawo rzymskie przewidywało surowe kary.
Proces tylko wtedy mógł się toczyć, gdy pozwany przynajmniej zaprzeczył twierdzeniom powoda
(negacja). Uznanie roszczenia albo brak jakiejkolwiek obrony ze strony pozwanego prowadziło do
niekorzystnego dlań zakończenia postępowania już w fazie in iure.
Rezultatem czynności uczestników postępowania w pierwszej fazie było ustalenie treści formułki, którą
pretor przekazywał powodowi. Akt ten kończył postępowanie in iure a zwał się litis contestatio.

Rezultatem postępowania w fazie

in iure, gdy pretor udzielał ochrony powodowi, była uzgadniana ze

stronami i spisywana przez pretora formułka

(formula). Stanowiła ona dla wymienionego na jej

początku sędziego program działania w fazie apud iuducem, określając w sposób maksymalnie zwięzły
warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego.
W budowie formułki wyodrębnia się cztery części zwyczajne, oraz dwie nadzwyczajne:
Intentio jest częścią formułki, w której powód zawarł treść swego żądania. Formułki, w których
roszczenie opierało się na fakcie, otwierała demonstratio, stanowiąca zwięzły opis stanu faktycznego,
tym samym bliższe określenie podstawy prawnej żądania. Część zwyczajna.
Condemnatio była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia albo uwolnienia
pozwanego. Jej cechą charakterystyczną był to, ze zawsze opiewała na pewną określoną bądź
nieokreśloną kwotę pieniężną. Część zwyczajna.
Adiudicatio występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do
zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej z możliwości dopłaty przy podziale fizycznym
nierównym, a gdy rzecz była niepodzielna, przez przysądzenie jej jednemu z współwłaścicieli, z
obowiązkiem spłaty pozostałych udziałów. Część zwyczajna.
Exceptio - zarzut procesowy. Pozwany nie zaprzeczał twierdzeniom powoda zawartym w intentio,
lecz przeciwstawiał im inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną, które miały na celu
zapobiec wyrokowi zasądzającemu.
Praescriptio umieszczana była w formułce na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie
całości świadczenia, lecz jego części.

Postępowanie apud iudicem

Postępowanie przed sędzią

(apud iudicem) musiało zakończyć się z upływem pewnego okresu od

momentu

litis contestatio, jeśli proces nie miał być umorzony bez możliwości wydania wyroku

końcowego.
Zadaniem sędziego było ustalenie stanu faktycznego na podstawie dostarczonych przez strony
dowodów i wydanie na tej podstawie wyroku stosownie do treści formułki.

Obie strony mogły korzystać z zastępców procesowych.

Proces formułkowy nie znał apelacji!

Egzekucja.
W procesie formułkowym egzekucję osobistą stosowano wyjątkowo. Zastąpiła ją w zasadzie egzekucja
majątkowa, ale uniwersalna, jako że skierowana była na cały majątek dłużnika. Wdrażano ją na
podstawie odrębnego powództwa zwanego actio iudicati.
W odniesieniu do osób stanu senatorskiego, osób niedojrzałych i chorych umysłowo wykształciła się
zasada przeprowadzania egzekucji tylko z części ich majątku – wystarczającej na zaspokojenie
wierzyciela.
W toku egzekucji zdarzało się dłużnik podejmował czynności określane w źródłach jako działanie in
frauden creditorum. Było to działanie dzłużnika, który mając świadomość swej niewypłacalności, w
drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli.

III) Ochrona Pozaprocesowa

Środki ochrony pozaprocesowej (auxilium extraordinatorium)

ś.p. – środek pozaprocesowy

Środki służące do ochrony prawa: (pretor wydawał je na mocy

imperium)

1)

restitutio in integrum (przywrócenie do stanu pierwotnego) – ś.p. który pretor udzielał po

zapoznaniu się z istotą sprawy, uznając za niebyły fakt, z którym prawo łączyło niekorzystne dla
kogoś skutki prawne.

Restitutio in integrum zapowiadał pretor w swym edykcie dla określonych

sytuacji faktycznych, ale mógł ją zastosować także w przypadkach tam nie przewidzianych.

Typowymi podstawami uzasadniającymi

restitutio były:

•

przymus (

metus),

•

błąd (

error),

•

niedojrzałość kontrahenta (

capitis deminutio),

•

umotywowana nieobecność (

absentia),

2)

Interdictum – ś.p. wydawany przez pretora lub namiestnika prowincji na żądanie

(

postulatio) jednej strony, bez badania zasadności. Interdictum zawierało nakaz pod adresem

drugiej strony, aby coś uczyniła lub czegoś zaniechała. Jeżeli adresat

Interdictum podporządkował

się, postępowanie kończyło się osiągając swój cel, jeżeli nie to

Interdictum stanowiło podstawę do

postępowania sądowego które miało na celu ustalenie jego zasadności. W tym celu pod
przymusem pretora (

multa ; missio in possesionem) adresat w formie sponsio przyrzekał drugiej

stronie zapłacić określoną kwotę jeśeli bezpodstawnie odmówił wykonania

Interdictum, i na

odwrót. Oba przyrzeczenia były zaskarżalne w drodze

actio ex stipulatu.

Interdikty zmierzały do osiągnięcia jednego z trzech celów:

•

Zmuszenia adresata do zwrotu czegoś (

interdicta restitutoria),

•

Do okazania czegoś lub kogoś (

interdicta exhibitoria),

•

Do zaniechania czegoś (

interdicta prohibitoria),

Podział:

Czas składania

•

Interdicta annua – w ciągu roku od zdarzenia,

•

Interdicta perpetua – nie miały żadnych ograniczeń czasowych.

Do kogo skierowany

•

Interdictum simplicium – pod adresem jednej osoby,

•

Interdictum duplicium – pod adresem obu stron,

Przez kogo wnoszony

•

Interdictum privatum – mógł być wnoszony przez określoną osobę,

•

Interdictum populare – gdy ktokolwiek mógł wystąpić z wnioskiem o wydanie

zakazu lub nakazu dla dobra publicznego,

3)

Missio in possesionem – był to ś.p. przymusu stosowany wobec właściciela zajętego

majątku (bądź jego części), aby skłonić go do określonego zachowania się (np. branie udziału w
postępowaniu sądowym), udzielenie odpowiednich gwarancji albo też zabezpieczenie
zainteresowanej osoby przed ewentualną szkodą. Polegało to na wprowadzeniu jakiejś osoby
zainteresowanej we władanie całym majątkiem drugiej osoby (

missio in bona) albo jego częścią

(

missio in rem).

4)

Stypulacje pretorskie – były to słowne i w określonej formie czynione przyrzeczenia stron,

których treść określał pretor. Służyły one do udzielania stronie zabezpieczenia (

cautio)

umożliwiającego realizację roszczenia na wypadek ewentualnej szkody, powstałej zarówno w toku
procesu, jak i poza nim. Do zawarcia stypulacji pretor mógł zmusić każdą ze stron, grożąc
wprowadzeniem przeciwnika w

missio in bona.

IV) Postępowanie Nadzwyczajne
Proces Kognicyjny

Cognitio – proces myślowy skierowany na ustalenie jakiegoś faktu i ocenę jego znaczenia z punktu

widzenia prawa jako przesłanki do podjęcia decyzji.

Cognitio oznaczała ogół czynności organu

sądowego od wszczęcia postępowania aż do wydania decyzji ostatecznej.
1) Geneza procesu kognicyjnego i jego zakresy stosowania (

cognitio extra ordinem)

Genezy procesu kognicyjnego doszukiwać się można w niektórych postępowaniach o charakterze
administracyjnym, stosowanych pod koniec republiki. O zastosowanie środków administracyjnych do
ochrony interesów mogła zwrócić się do magistratury strona pozbawiona ochrony procesowej. Do
praktyki takiej odwoływali się konsulowie lub cenzorowie w właściwych dla siebie sprawach, rzadka
natomiast pretorzy. Zakres stosowania tej praktyki rozszerza się znacznie za czasów cesarstwa, od
Augusta poczynając.

W sprawach cywilnych dotyczyło to w szczególności roszczeń, które jako przyznane konstytucjami
cesarskimi, nie mogły być dochodzone w procesie formułkowym, lecz wyłącznie w

cognitio extra

ordinem. Do takich należały:

•

Roszczenia z tytułu wynagrodzenia za wykonanie czynności zleconej (

mandatum),

•

Roszczenia z tytułu alimentów i fideikomisów, czyli nieformalnych zapisów na wypadek
śmierci,

Także w sprawach wymagających szybkiej interwencji sądowej bardziej odpowiedni był proces
kognicyjny aniżeli formułkowy. Do takich należały sprawy:

•

Związane z opieką (

tutela), rozpatrywane przez pretora opiekuńczego (praetor tutelaris),

•

Spory dotyczące wolności bądź niewoli jakiejś osoby (

causae liberales),

Organami kompetentnymi do rozstrzygania sporów w procesie kognicyjnym byli urzędnicy
wyznaczeni przez cesarza. Do nich należeli:

•

Prefekci (

praetorio, urbi, annonae, vigilium),

•

Konsulowie,

•

Pretorzy,

•

Inni urzędnicy niższego rzędu,

•

na prowincjach Funkcjonariusze administracji państwowej: Prokonsul (prowincja senacka)
i

legatus Augusti pro praetore (prowincje cesarskie),

•

a nawet Senat,

•

Każdą sprawę mógł oczywiście rozpatrywać cesarz osobiście.

Likwidacji procesu formułkowego dokonała konstytucja Konstancjusza i Konstansa w 342r., z
początkiem dominatu. W ten sposób

cognitio extra ordinem, zachowując swą tradycyjną nazwę, staje

się postępowaniem zwyczajnym, o dobrze ukształtowanych zasadach regulujących dość szczegółowo
czynności stron i sądu, podejmowane w celu rozpoznania i rozstrzygnięcia określonej sprawy cywilnej.
2) Organizacja Sądownictwa
Pryncypat

Organami kompetentnymi do rozstrzygania sporów w procesie kognicyjnym byli urzędnicy
wyznaczeni przez cesarza. Do nich należeli:

•

Prefekci (

praetorio, urbi, annonae, vigilium),

•

Konsulowie,

•

Pretorzy,

•

Inni urzędnicy niższego rzędu,

•

na prowincjach Funkcjonariusze administracji państwowej: Prokonsul (prowincja senacka)
i

legatus Augusti pro praetore (prowincje cesarskie),

•

a nawet Senat,

•

Każdą sprawę mógł oczywiście rozpatrywać cesarz osobiście.

Dominat

W okresie dominatu wymiar ten jest już zorganizowany hierarchicznie, a wykonuje go aparat
administracji państwowej. Na czele drabiny stoi cesarz. W jego imieniu wydawane są wszystkie
wyroki, dlatego teoretycznie każdy obywatel miał prawo bezpośredniego zwrócenia się do cesarza
o rozstrzygnięcie jego sporu, lub pośrednio drogą odwołania od wyroków sądów niższej instancji.
Poprzednio w procesach sędzia wyrokując stosował jedynie istniejące normy prawne, teraz wyrok
wydany w imieniu cesarza normę tę kształtuje.
1) Prefekt Miejski (

praefectus urbi)

a) każdemu z nich podlegał :

- vicarius,

- praefactus annonae,

- praefectus vigilium,

b) w sprawach fiskalnych dwaj

rationales :

-

sacrarum largitionum,

- rei privatae,

c) w prowincjach

-

praeses (rector) prowincji lub jego zastępca,

- vicarius,
-

defensor civitatis (sprawy mniejszej wagi),

Każdy z wyżej wymienionych urzędników mógł swe kompetencje przekazać osobie przezeń
powołanej, zwanej

iudex pedaneus

-

iudex datus,

-

iudex delegatus,

-

iudex specialis,

a także wybranym przez strony arbitrom, których zatwierdzał kompetentny urzędnik. W kwestiach

wątpliwych każdy sędzia mógł skorzystać z porady prawników, zwanych

adsessores.

Posiedzenia sądu mogły się odbywać w każdy dzień powszedni oprócz świąt, ale już nie publicznie
lecz w pomieszczeniach zamkniętych.

3) Wszczęcie i przebieg postępowania sądowego.
a) wezwanie pozwanego do Sądu następuje w formie

litis denuntiatio.

litis denuntiatio – pismo procesowe, w którym powód przedstawia zwięźle swoje roszczenia

wobec pozwanego i wzywa go do stawienia się w określonym terminie w sądzie (na ogół 4
miesiące). Najpierw doręczano osobiście pozwanemu, dopiero później przybiera to formę
urzędową.

b) wezwanie pozwanego do Sądu następuje za pośrednictwem pisma zwanego libellus conventionis

W tym piśmie powód zwięźle przedmiot swego żądania i jego podstawę prawną. W taki sposób
prawo rzymskie przechodzi od systemu skarg (powództw) do systemu praw podmiotowych.
Procesować się może nie tylko ten któremu przysługuje

acti, lecz każdy kto uważa iż naruszone

zostało jego prawo podmiotowe, które taka czy inna

actio tylko wyraża.

Libellus conventionis powód przekazuje urzędnikowi, a ten po zapoznaniu się z jego treścią,

decyduje o przekazaniu odpisu pozwanemu, za pośrednictwa urzędnika zwanego

executor.

Treść

Libellus conventionis ma duże znaczenie gdyż określa czy powód nie dopuścił się

uchybienia procesowego

pluris petitio czyli nadmierne żądanie. Skutkiem wniesienia Libellus

conventionis jest tzw. zawisłość sporu (lis pendens – litispendencja) – w tej samej sprawie

między tymi samym stronami nie może toczyć się postępowanie w innym Sądzie jak długo trwa
zawisłość tego sporu.

c) pisemną odpowiedz na pozew przez pozwanego nazywano libellus contraciditionis,

Powinna być złożona w ciągu 10 dni od otrzymania pozwu, (jeśli nie zamierza zaspokoić
pretensji powoda) dać gwarancje stawienia się w Sądzie i przedstawić w niej zarzuty pod
adresem roszczeń powoda i ewentualnie własne pod adresem powoda pretensje, jeśli takie ma
(powództwo wzajemne).

Libellus contraciditionis doręcza powodowi także executor.

d) postępowanie przed Sądem składa się z trzech części:

I) część pierwsza (

primordium litis) trwa aż do litis contestatio

II) część środkowa (

medium) to postępowanie dowodowe

III) część końcowa – wydanie wyroku (

sententia)

-

strony stają przed Sądem w terminie osobiście lub zastępowane przez swych
prokuratorów,

wzrosła wyraźnie rola adwokata (

advocatus). Adwokaci mogli na początku pobierać honoraria (nawet

do 10 000 sesterców), później zakazano płacić a nawet przysądzać honorariów przed procesem. W
okresie dominatu godność adwokata mogła piastować tylko osoba o nieposzlakowanej opinii.

Proces Reskryptowy.

Odmianą procesu kognicyjnego jest tzw. proces reskryptowy. Już w okresie pryncypatu sędzia,
mający trudności w rozwikłaniu jakiegoś problemu prawnego, mógł zwrócić się do cesarza z prośbą o
rozstrzygnięcie jego wątpliwości. To samo mogły drogą listową

(libelli, preces, supplicationes)czynić

osoby prywatne, przedstawiając opis stanu faktycznego sprawy. Cesarz, bądź wysoki jego urzędnik,
dokonywał prawnej oceny sprawy, przesyłając osobom zainteresowanym odpowiedź z zastrzeżeniem
tej treści, że opisany stan faktyczny odpowiada prawdzie

(si preces veritate nituntur). Sędzia, który

następnie rozstrzygał daną sprawę, związany był opinią prawną zawartą w reskrypcie, chyba że
ustalony przezeń stan faktyczny nie pokrywał się z tym, jaki opisany był w suplikacji skierowanej do
cesarza

Część III

Rzymskie Prawo

Prywatne

Podmioty Prawa i zdarzenia prawne

Zdolność prawna
Zdolnością prawną nazywamy możliwość zajęcia w stosunkach prawnych stanowiska podmiotu
prawa i obowiązku.
Pełną zdolność prawną warunkowały trzy czynniki (status):

-

wolność (status libertatis)

-

obywatelstwo (status civitatis)

-

stanowisko w rodzinie (status familiae) – z uwagi na stanowisko w rodzinie obywatel rzymski

mógł być albo osobą nie podlegającą niczyjej władzy – sui iuris; albo podlegającą władzy męskiego
zwierzchnika familii – alieni iuris (np. syn filius familias).
Przyczyny ograniczające zdolność prawną:
-

infamia, czyli umniejszenie czci obywatelskiej. Osoby dotknięte infamią nie mogły sprawować

opieki, składać zeznań przed sądem, występować w charakterze zastępcy procesowego, wnosić
niektórych skarg, a nadto dotknięte były innymi ograniczeniami.
-

addictus to osoba przeciw której wszczęto egzekucję osobistą. Zachowując wolność i obywatelstwo

rzymskie pozostawali oni do momentu odpracowania zadłużenia de facto w niewoli wierzycieli.
-

redempti ab hostibus – obywatele rzymscy wykupieni z niewoli nieprzyjacielskiej, zobowiązani do

odpracowania wyłożonej na nich ceny wykupu
-

koloni – dzierżawcy przywiązani do ziemi

-

płeć

Zdolność do czynności prawnych

polega na możliwości składania i przyjmowania takich

oświadczeń woli, które wywołują skutek prawny.
Zdolność do czynności prawnych ograniczały cztery czynniki:
1) wiek - W kategorii wieku były cztery kategorie

a) dzieci (infantes) – te które nie umiały mówić – nie miały zdolności do czynności

prawnych

b) niedojrzali (impuberes) czyli dziewczęta od 7 do 12 roku, a chłopcy od 7 do 14 roku życia – mieli
ograniczoną zdolność do czynności prawnych.
c) dojrzali od 14 do 25 roku życia (puberes minores XXV annis) – mieli pełną zdolność do czynności
prawnych, ale z uwagi na brak doświadczenia życiowego prawo chroniło ich przed wyzyskiem.
d) dojrzali powyżej 25 lat – nabywali pełną zdolność do czynności prawnych, jeśli nie podlegali
innym ograniczeniom.
2) Niewiasty według prawa po wyjściu z okresu niedojrzałości nadal były ograniczone w zdolności do
czynności prawnych. Czynności te musiały podejmować za zgodą swego opiekuna.
3) Chory umysłowo (furiosus) był całkowicie pozbawiony zdolności do czynności prawnych.
4) Marnotrawca (prodigus) czyli osobnik uznany przez prawo za lekkomyślnie trwoniącego swój
majątek, miał ograniczoną zdolność do czynności prawnych, a do działań umniejszających stan jego
majątku potrzebna była zgoda ustanowionego dlań kuratora.
Osobą fizyczną jest człowiek.
Osobą prawną jest podmiot nie-fizyczny, wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędną do
realizacji jego celów. Osobą prawną może być osoba albo zespół osób (stowarzyszenia, korporacje),
albo masa majątkowa (fundacje, zakłady), którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość
prawną.
Krewnymi agnacyjnymi były osoby, które podlegały tej samej władzy ojcowskiej (albo podlegały jej
gdy ojciec żył).
Naturalne więzy krwi – pokrewieństwo kognacyjne, były niewystarczające by być agnatem.
Zdarzenia prawne – Działania.
Elementem każdego stosunku cywilnoprawnego są:
l) norma prawna, która ów stosunek wyznacza,
2) jego treść, czyli prawa i obowiązki określone przez tę normę prawną,
3) podmioty owych praw i obowiązków wreszcie
4) zdarzenia cywilnoprawne

Zdarzenia prawne mogą być albo niezależne od ludzkich zachowań (np. urodzenie, śmierć, upływ
czasu), albo od nich zależne. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z działaniami.
Podejmujący działanie bezprawne tylko wtedy będzie mógł pociągnięty do odpowiedzialności, jeśli
spełnione zostaną cztery podstawowe wymogi:
1) Naruszona przez dłużnika norma prawna musi mieć na uwadze ochronę przysługującego
wierzycielowi prawa podmiotowego i przewidywać albo dokonanie czynu przez tę normę zakazanego,
albo niedokonanie czynu przez nią nakazanego.

2) na ogół przez winę (culpa) rozumie się naganny stosunek subiektywny jakiegoś podmiotu do jego
obowiązku zachowania się, wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności, albo treści stosunku
prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem.
Wina polegać może na działaniu (culpa in faciendo) jeśli określony podmiot podejmuje
działanie pozytywne, którym przekracza sformułowany przez normę zakaz.
Wina z zaniechania (culpa in non faciendo) polega na braku działania tam, gdzie norma prawna
formułuje nakaz jakiegoś zachowania się. W zobowiązaniach stricti iuris dłużnik odpowiadał tylko z
culpa in faciendo.
Wina pozakontraktowa – culpa aquiliana.
Wina kontraktowa – culpa extraquiliana
Przy culpa sprawca ani nie znał skutków ani ich nie przewidział chociaż znać i przewidzieć powinien.
Jest to zatem wina nieumyślna, pojmowana przez prawników klasycznych jako zaniedbanie przez
osobę odpowiedzialną pewnych reguł staranności (diligentia), do jakiej zobowiązani są wszyscy i to
bez względu na to czy przewidują ujemne skutki swego zachowania, ale lekkomyślnie sądzą iż ich
unikną, jak i wówczas gdy skutków w wyniku niedbalstwa nie przewidzieli, chociaż mogli i powinni
przewidzieć.
Culpa lata, czyli grube niedbalstwo, polegała na skrajnym zaniedbaniu staranności, jakiej zwykło się
oczekiwać od przeciętnego człowieka.
Culpa levis to niższy stopień winy i polegała na lżejszym zaniedbaniu staranności, jakiej zwykło się
oczekiwać od abstrakcyjnie pojmowanego (stąd modernistyczny termin na określenie tego stopnia
winy jako culpa in abstracto) wzorca dobrego gospodarza (boni patris familias).
Culpa in concreto oceniana jest na podstawie jeszcze innego kryterium. W tym wypadku dłużnik
winny będzie tylko wtedy, gdy zajmując się ochroną cudzych interesów nie przejawia takiej
staranności, jaką wykazuje w sprawach własnych
Dolus to zły zamiar, albo też podstęp. Jako najwyższy stopień winy dolus polega na świadomym
zachowaniu się jakiegoś podmiotu w celu wyrządzenia drugiemu szkody.
Przy dolus sprawca znał skutki i je przewidział.
3) Szkoda – to nic innego jak naruszenie interesu wierzyciela, który wyraża się w jego prawie
podmiotowym chronionym przez obowiązujący porządek prawny.
4) Dłużnik tylko wtedy odpowiada za wyrządzoną szkodę, jeśli była ona koniecznym następstwem
zawinionego przezeń zachowania się, czyli -między tymi dwoma faktami istniał związek przyczynowy.

Skutki zdarzeń prawnych.

Nabycie prawa jest pierwotne, jeśli ktoś staje się podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby,
która je utraciła, albo też nabywa prawo, które uprzednio do nikogo nie należało.
Nabycie prawa jest pochodne (derytywne), jeśli prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi.
Nikt nie może przenosić na drugiego więcej prawa niż sam ma.

Pojęcie i podział czynności prawnych.

Wśród zdarzeń prawnych szczególną rolę odgrywają czynności prawne, czyli oświadczenia woli,
zmierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego.
Czynności prawne dzielić można na:
1) jednostronne jeśli do wywołania skutku prawnego wystarcza oświadczenie woli jednej strony
dwustronne czyli wymagające zgodnego oświadczenia (umowy) dwóch stron.
2) formalne gdy ważność czynności zależna jest od zachowania wymaganej formy (mancypacja)
nieformalne gdy pod tym względem prawo nie stawia żadnych wymogów (umowa najmu)
3) między żyjącymi (inter vivos) jeśli regulują stosunki za życia podmiotu działającego (zlecenie)
na wypadek śmierci (mortis causa) jeśli skutek czynności ma nastąpić po jego śmierci
(testament)
4) zobowiązujące i rozporządzające w zależności od tego czy czynność powoduje jedynie
powstanie zobowiązania (kupno – sprzedaż), czy też powoduje bezpośrednią zmianę stanu prawnego
podmiotu działającego (przeniesienie własności).
5) obciążające jeśli nakładają obowiązek na obie strony (najem) i pod tytułem darnym gdy
czynność rodzi obowiązek jakiegoś zachowania się tylko po jednej stronie, a druga odnosi same
korzyści (darowizna).

6) kausualne (przyczynowe) i abstrakcyjne – w zależności od tego czy porządek prawny uzależnia
skuteczność oświadczenia woli od istnienia dlań celu społeczno-ekonomicznego zasługującego na
ochronę prawną, czy też cel ten pozostaje prawnie obojętny.

Causa (przyczyna prawna) to cel społeczno-gospodarczy, od którego istnienia określony porządek
prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli.
Causa obligandi – składający oświadczenie woli zmierza do zobowiązania kontrahenta wobec siebie
(wręczenie pieniędzy w celu wręczenia pożyczki).
Causa solvendi – składający oświadczenie zmierza do rozwiązania węzła obligacyjnego (zwrot
pożyczki).
Causa donandi – składający oświadczenie woli zmierza do bezpłatnego dokonania przysporzenia
majątkowego na rzecz kontrahenta (darowizna).

Wady oświadczenia woli

Wola tylko wtedy może stać się elementem składowym czynności prawnej, jeśli zostanie objawiona
na zewnątrz. Objawienie to może być wyraźne, albo też można się go domyśleć z zachowania się
danej osoby.
Nieważna jest czynność prawna, gdy składający oświadczenie robi to dla pozoru (simulatio). Przy
symulacji strony umawiają się iż ich oświadczenia nie mają powodować żadnych skutków prawnych,
albo że mają powodować inne, aniżeli te które powinny wynikać z treści oświadczenia.
Błąd (error) polega na tym, że składający oświadczenie woli jest w błędzie co do jego treści albo co
do wyobrażenia o istniejącej rzeczywistości.
Error in negatio występuje w czynnościach dwustronnych, jeżeli każda ze stron swym oświadczeniem
woli zamierza wywołać różne skutki prawne.
Error in persona występuje, gdy ktoś składa oświadczenie woli wobec odbiorcy, którego błędnie wziął
za kogoś innego.
Error in corpore występował, gdy strony różniły się w zakresie swego wyobrażenia o samym
przedmiocie czynności prawnej.
Error in qualitate to błędne wyobrażenie o jakości przedmiotu czynności prawnej.
Metus to obawa wywołana groźbą, pod której wpływem podjęto działanie powodujące szkodę
majątkową.
Dolus to podstęp.

PRAWO RZECZOWE

Res

– ( rzecz ) – rzeczami w pojęciu nowoczesnym są samoistne przedmioty zmysłowe, dostępne dla

obrotu i z istoty swej dla obrotu przeznaczone.
Res – odgraniczone, dające się opanować i zużytkować twory przyrody, będące przedmiotami
uprawnień.
Podział rzeczy:
I)
a)

res corporales (quae tangi possunt) – rzeczy materialne – tj. takie, które przy naturalnej

obserwacji są jednością daną przez samą naturę czyli dają się dotknąć.

- rzeczy pojedyncze – powstają w sposób naturalny ( kamień, zwierzę ) lub w sposób sztuczny
( obraz ); np.: kawałek metalu, kamień, kawał drzewa, każdy organiczny twór przyrody, jak
zwierze lub roślina ze wszystkimi jej częściami składowymi ( kościec, mięso, skóra, owłosienie,
pień, łodyga, kwiaty, owoce ).
- rzeczy złożone – rzeczy złożone z kilku rzeczy pojedynczych, które wedle ogólnych zapatrywań
uchodzą za jedność, np.: wóz złożony z kilku części. Co do takiej rzeczy obowiązuje reguła
prawna, że jest ona jako całość, jednym jedynym przedmiotem prawa, a włączone w nią rzeczy
noszą miano istotnych jej części składowych, na których odrębna własność nie istnieje.
- Rzeczy zbiorowe – składają się z kilku rzeczy pojedynczych lub zbiorowych, które jako całość
służą temu samemu celowi gospodarczemu, np.: trzoda, sklep, biblioteka.

b)

res incorporales (quae tangi non possunt ) – rzeczy niematerialne – rzeczy których dotknąć

nie można bezpośrednio – twory abstrakcyjne istniejące z mocy prawa np.: prawa spadkowe,
służebności, wierzytelności, itd.
II)

a)

res extra commercium (patrimonium - rzeczy wyjęte z obiegu )– rzeczy, które nie mogą

być przedmiotem prywatnych uprawnień. Wyłączenie mogło nastąpić na podstawie prawa boskiego
lub ludzkiego

a)

res divini iuris

(prawa boskie)

-

res sacrae – rzeczy poświęcone za pomocą aktu państwowego, a następnie konsekrowane
przez kapłanów np.: świątynie, naczynia ofiarne, przedmioty kultu, itd.

-

res religiosae – rzeczy poświecone diis Manibus ( np.: groby, grunt w, którym pochowano
zmarłego.

-

res sanctae – rzeczy święte – np.: znaki graniczne, mury i bramy miasta.

b) res humani iuris (prawa ludzkie)

-

res publice

– rzeczy publiczne – rzeczy, które służą użytkowi publicznemu np.:

drogi publiczne, place publiczne, rzeki publiczne, teatry i łaźnie publiczne.

-

res omnium communes – rzeczy do użytku publicznego – np.: wolne powietrze, woda
płynąca w rzekach, strumykach, źródłach, morze wraz z dnem i wybrzeżem.

b) res in commercio – rzeczy, które mogą być przedmiotem prywatnych uprawnień ( własności,
wierzytelności ), rzecz dopuszczona do obrotu

a)

res mancipi – res nec mancipi

(pierwotny podział rzeczy) - do tych rzeczy zaliczali Rzymianie

grunty italskie, służebność gruntów wiejskich ( np.: służebność drogowa, wodociągowa),
niewolnicy i czworonożne zwierzęta pociągowe oraz juczne ( tzw. familia ). Wszystkie inne
rzeczy określane nazwą

pecunia, są res nec mancipi, np.: drób. Przeniesienie własności na

res mancipi może nastąpić tylko za pomocą mancypacji, podczas gdy na res nec mancipi
wystarczy tylko wręczenie ( traditio ).

b)

rzeczy ruchome

– mogą zmieniać swoje miejsce bez szkody dla swej istoty np.: zwierzęta,

niewolnicy

rzeczy nieruchome – rzeczy, które nie zmieniają swojego miejsca – przede wszystkim grunty

tzn. powierzchnia ziemi i ziemia w głębi, minerały, wszystko co jest połączone z gruntami
( budynki i roślinność ). Rzymianie dzielili grunty na:

-

miejskie (praedia urbana )

-

wiejskie (praedia rustica )

-

mające granice naturalne ( agri arcifini ) – np.: rzeka, droga

-

mające granice sztuczne ( agri limitati )

c)

rzeczy zużywalne

– rzeczy, których używanie zgodnie z ich przeznaczeniem polega na

niszczeniu ich substancji np.: środki żywności, pieniądze

rzeczy niezużywalne – rzeczy, których zwyczajne użycie nie niszczy ich substancji, np.: ubranie

d)

rzeczy zamienne

– takie, które są zazwyczaj przedmiotem obrotu gospodarczego tylko jako

ilości a nie jako jednostki, np.: wino, zboże, jaja, jabłka, cygara, rzeczy przy których nie
chodzi o rzeczy indywidualnie oznaczone lecz o gatunek

rzeczy niezamienne – rzeczy, które w obrocie traktuje się wedle cech indywidualnych, np.:

obraz Titusa, koń wyścigowy Janka, niewolnik Stihusa

e)

rzeczy podzielne

– można je podzielić na więcej części tego samego rodzaju bez uszczerbku

wartości, np.: grunt, oliwa, wino. Nie są podzielne natomiast zwierzęta.

rzeczy niepodzielne – nie można ich podzielić na więcej części tego samego rodzaju bez

uszczerbku ich wartości

f)

przynależności

– są to rzeczy nie samodzielne pod względem gospodarczym, ale samodzielne

pod względem prawnym, np.: klucz do szafy

g)

universitas rerum distantum – rzecz zbiorowa składająca się z wielu rzeczy pojedynczych

(np. trzoda, biblioteka). Była traktowana jako jedna całość, wszelkie prawa z nią związane
dotyczyły owej całości.

universitas rerum coherentium – rzecz złożona, na którą składa się kilka pojedynczych

elementów, połączonych ze sobą w sposób trwały, tak że tworzą jedną rzecz (np. wóz),

h)

pożytki – fructa – owoce

– płody stanowiące zwyczajny dochód gospodarczy pewnej rzeczy,

jaki wydaje ona bez zmiany lub zniszczenia swojej istoty. By stosunek prawny dotyczył
owoców, musiało nastąpić odłączenie ich od rzeczy macierzystej. Mogło być dwojakiego
rodzaju:

•

seperatio

– owoce odłączają się od rzeczy macierzystej w sposób naturalny, bez

udziału człowieka

•

perceptio

– odłączenie owocu od rzeczy macierzystej za pośrednictwem działalności

człowieka, przez zawładniecie owocami

Ponadto należy odróżnić:

•

fructus consumpti – owoce już zużyte

•

fructus piercipiendi vel neglecti

– owoce, które mogły być zebrane, ale zaniedbano je

zebrać

•

fructus naturales – organiczne płody jakiejś rzeczy, które
stanowią gospodarczy przychód z tej rzeczy, np.: mleko od
krowy, płody rolne, kamienie z kamieniołomu

•

fructus civiles

– gospodarczy dochód, który się uzyskuje z pewnej rzeczy za

pośrednictwem czynności prawnej, np.: czynsze od
wydzierżawionego gruntu, odsetki od kapitału
wypożyczonego, czysty zysk ze sprzedaży towarów w
przedsiębiorstwie.

POSIADANIE

Posiadanie

( possessio )

– władztwo faktyczne osoby nad rzeczą z zamiarem zatrzymania jej

dla siebie. Nie jest to więc prawo, lecz stan faktyczny chroniony w interesie porządku i

ładu prawnego. Dwa istotne elementy w pojęciu posiadania:

1)

corpus

– fizyczny stosunek osoby do rzeczy – zetkniecie się fizyczne z rzeczą,

daje możliwość wyłącznego używania i korzystania z rzeczy

2)

animus

– wola władania rzeczą tak jak właściciel – wola zatrzymania rzeczy

jako swojej

Nabycie posiadania:

Do nabycia posiadania potrzeba było tzw.

corpus

– faktyczne władztwo nad rzeczą oraz

animus possidenti

– wola przywłaszczenia sobie tej rzeczy, a wiec:

1) uzyskania faktycznego władztwa nad rzeczą przez jej zagarnięcie ( apprehenesio )

2)

woli zatrzymania rzeczy dla siebie ( animus rem sibi habendi )

Każdy inny człowiek, który ma faktyczne władztwo nad rzeczą ( possessio ) a nie ma woli

przywłaszczenia jej sobie nazywa się

detentorem

, np.: ten kto wypożyczył książkę,

podnajemca dzierżawca, depozytariusz.

Rodzaje posiadania:

W prawie klasycznym odróżniano posiadanie:

1)

possessio civili

– władztwo faktyczne sprawowane corpore, z zamiarem

zatrzymania rzeczy wyłącznie dla siebie i w oparciu o podstawę uznaną przez prawo

cywilne, jest to tzw. possessio ad usucapionem

2)

possessio naturalis

– dzierżenie – detentio – wykonywania władztwa

faktycznego nad rzeczą dla innej osoby ( alieno nomine ), bez zamiaru zatrzymania jej

dla siebie. Dzierżyciele ( detentorzy ) nie korzystali z obrony posiadania. Do takich

dzierżycieli należeli: depozytariusz, komodatariusz, zleceniobiorca, negotiorum gestor,

najmobiorca

3)

possessio ad interdicta

– posiadanie chronione środkami posesoryjnymi, czyli

interdyktami. Ochrony takiej doznaje:

a) właściciel władający rzeczą

b) posiadacz w dobrej wierze – uważający się mylnie za właściciela

c) posiadacz w złej wierze – np.: złodziej

d) dzierżyciele – ale tylko ci, którym pretor udzielił ochrony posiadania, a są to:

•

wierzyciel zastawny czyli zastawnik

•

depozytariusz sekwestrowy – ten u którego rzecz została złożona z

polecenia sądu lub za zgodą stron będących w sporze, celem przechowania jej

do czasu rozwiązania sporu

•

prekarzysta – ten, któremu oddano rzecz na odwołalny użytek

•

emfiteuta – oddano mu rzecz w dzierżawę wieczystą

•

superficjariusz – ten, który korzysta z budynku postawionego przez

siebie na cudzym gruncie

Podział ze względu na okoliczności na podstawie których nastąpiło posiadanie

1)

possessio iusta

– posiadanie odpowiadające pewnemu prawu do posiadania,

np.: posiadanie właściciela z tytułu prawa własności, zastawnika – z tytułu prawa

zastawu.

2)

possessio iniusta

– każde posiadanie nie odpowiadające prawu do posiadania,

gdzie stan faktyczny nie pozostaje w zgodzie ze stanem prawnym, np.: posiadanie

przez złodzieja.

3)

possessio bonae fidei

– posiadacz jest przekonany o prawności swojego

posiadania, np.: ktoś kupił nieświadomie rzecz od złodzieja

4)

possessio malae fidei

– posiadacz nie ma przekonania o prawności swojego

posiadania, np.: złodziej

5)

possessio vitiosa

– ( posiadanie wadliwe ) – jest to posiadanie, które zostało

nabyte przez:

clam

- wdarcie się w posiadanie jakiejś rzeczy bez woli i wiedzy posiadacza

vi

- owładnięcie posiadaniem rzeczy w sposób gwałtowny, po odparciu oporu

stawianego przez dotychczasowego posiadacza

precario

– zatrzymanie posiadania otrzymanego na prośbę od dotychczasowego

posiadacza, aż do odwołania

6)

possessio non vitiosa

– posiadanie niewadliwe

Zmiana posiadania:

Tylko zmiana causa possessionis może spowodować zmianę animus czyli z detentora

zrobić posiadacza lub odwrotnie. Zachodzi to przy:

1)

traditio brevi manu

– dotychczasowy detentor staje się posiadaczem rzeczy,

czy to w drodze darowizny, czy kupna od dotychczasowego posiadacza, np.:

najmobiorca kupuje rzecz od wynajmujacego

2)

constitutum possessorium

– zachodzi gdy dotychczasowy posiadacz wyzbywa

się posiadania, aby odtąd dzierżyć rzecz w imieniu nowonabywcy, np.: właściciel

sprzedawszy dom mieszka w nim nadal jako najemca. Tutaj dotychczasowy posiadacz

wobec utraty animus, traci posiadanie zachowując tylko faktyczne władztwo jako

detentor.

Utrata posiadania:

Posiadanie traci się poprzez utratę jednego z warunków posiadania, a więc:

1)

corpore

– posiadacz traci władztwo nad rzeczą w brew swojej woli, np.: w

skutek kradzieży. Nie traci się jednak posiadania przez samo czasowe osłabienie tej

intensywności panowania nad rzeczą, jaka była potrzebna do nabycia posiadania, np.:

pozostawienie czasowe przez wieśniaka wozu na polu, banknot wsunięty do książki

przez posiadacza większej biblioteki.

2)

animo

– posiadacz postanowi rzeczy więcej nie posiadać, wiąże się z tym

porzucenie corpus possessionis – tj. wyzbycie się władztwa nad rzeczą, np.:

wyrzucenie rzeczy do morza, strącenie niewolnika ze skały Tarpejskiej.

Inaczej to ujmując utrata posiadania następowała z chwilą:

a) gdy rzecz wysunęła się trwale spod władania fizycznego np.: kradzież

b) gdy posiadacz powziął i objawił wolę, iż nie będzie nadal posiadał rzeczy

c) w razie śmierci posiadacza

d) gdy rzecz wyszła z obiegu lub została zniszczona

Ochrona posiadania:

Każdy posiadacz podlega ochronie posesoryjnej, znaczy to, że nie wolno nikomu ani

naruszać, ani odbierać samowolnie takiego posiadania. Przeciwko naruszającym

posiadanie przysługują posiadaczowi tzw. interdykty posesoryjne. Interdykty dzielą się

na:

1)

interdicta retinendae possessionis

– ten kto wykonywał akty posiadania na

pewnej rzeczy ( np.: uprawiał grunt), albo kto przeszkadzał

drugiemu w wykonywaniu podobnych aktów, uważał się za posiadacza

a)

interdictum uti possidetis

– interdykt ten chronił tego posiadacza

nieruchomości, który w chwili wydania interdyktu wykonywał faktyczne władztwo,

o ile nie nabył go w sposób wadliwy tj. siłą – vi, lub potajemnie – clam. Interdykt

ten może mieć również funkcje rekuperatoryjne.

b)

Interdictum urubi

– interdykt ten służy do ochrony posiadania rzeczy

ruchomych. Za posiadacza uważa się tego, kto podczas ostatniego roku, licząc

wstecz od wydania interdyktu dłużej posiadał od swego przeciwnika chyba, że

nabył posiadanie w sposób wadliwy.

2)

interdictum recuperandae possessioni –

odnośnie do nieruchomości

a)

interdictum unde vi

– posiadanie odzyskiwał ( w ciągu roku ) ten,

kto został go pozbawiony w sposób gwałtowny, chyba że nabył go w sposób

wadliwy

b)

interdictum de vi armada

– interdykt ten był skierowany przeciwko

temu, kto dokonał wyzucia z posiadania z bronią w ręku.

c)

interdictum de precario

– interdykt ten odnosi się do przypadku gdy

posiadacz rzeczy ruchomej lub nieruchomej oddał ją drugiej osobie precario – na

jej prośbę aż do odwołania. Interdykt ten stosuje się wówczas gdy posiadacz
prekaryjny mimo odwołania nie zwraca posiadania uzyskanego prekaryjnie.

3) interdictum adipiscendae possessionis

a)

interdictum Salvianum –

za pomocą, którego mógł żądać oddający w

dzierżawę oddania mu w posiadanie inwentarza zastawionego przez dzierżawcę

b)

interdictum quorum bonorum

– dziedzic mógł domagać się oddania

mu posiadania spadku

WŁASNOŚĆ

Podział własności:

1) Własność cywilna

( prywatna ) lub inaczej

własność kwirytalna

– rzeczowe i autonomiczne

prawo jednostki do władania rzeczą materialną, w treści swej nie ograniczone, o ile nie

narusza to obowiązującego porządku prawnego. Przysługiwała tylko obywatelom

rzymskim. Dotyczyła zarówno res mancipi nabywane drogą mancypacji, res nec mancipi

oraz in iure cesio. Z przedmiotów własności kwirytalnej wyłączono grunty

prowincjonalne. Przy przeniesieniu własności res mancipi należało dokonać aktu

mancipatio lub in iure cesio a własność res nec mancipi można było przenieść za pomocą

traditio.

2) Własność pretorska ( własność bonitarna )

– powstała ona na skutek nieformalnego wydania

res mancipi nabywcy, np.: przekazanie niewolnika przez tradycje. Jest to również ochrona

rzeczy znajdujących się w majątku nabywcy ( in bonis ).

3) Duplex dominium

– kto inny był właścicielem kwirytalnym a kto inny bonitarnym.

4)

Własność Peregrynów

– ponieważ Peregryni w świetle rzymskiego ius civile nie mogli być

właścicielami rzeczy to mieli zgodnie z zasadą personalności prawa tzw. własności

Peregrynów.

Przedmiotem prawa własności mógł być każdy, kto miał commercium, przedmiotem zaś

własności były rzeczy znajdujące się w obiegu.

Ograniczenia w wykonywaniu prawa własności ze względu na prawa osób trzecich

:

1) na podstawie umowy – w razie przyzwolenia na wykonywanie innego prawa

rzeczowego

2) przez przepis ustawowy - ze względu na interes publiczny, celem umożliwienia

współżycia sąsiadów oraz z powodu istnienia zakazu alienacji

Nabycie własności:

Prawo przedjustyniańskie:

1)

acquisitiones civiles –

sposoby nabycia prawa cywilnego

a) Mancipatio –

przeniesienie prawnego władztwa, czyli prawa własności res mancipi.

Był to akt uroczystego kupna, którego mogli dokonywać tylko obywatele rzymscy – za

czasów ustawy XII tablic. Odbywał się on w obecności 5 świadków ( tylko dorosłych

obywateli rzymskich ) i osoby libripensa, który trzymał wagę, chwytał kupowaną

rzecz i wypowiadał słowa, w których stwierdzał, że rzecz ( np.: niewolnik ) jest jego

według prawa Kwirytów, ponieważ została kupiona za pomocą spiżu i wagi, następnie

kładł na wagę odpowiednią ilość spiżu, który dawał sprzedawcy tytułem zapłaty. W

kodyfikacji justyniańskiej słowo mancipatio zastąpiono słowem traditio.

b) In iure cessio

– akt oparty na confessio in iure, czyli na uznaniu przez pozwanego

roszczeń powoda w trakcie postępowania in iure. W takim przypadku urzędnik

mający jurysdykcję już w pierwszej fazie procesu dokonywał addictio, czyli

przysądzał przedmiot sporu powodowi. Za pomocą tego aktu można było przenieść

władztwo tak nad res mancipi, jak i res nec mancipi. In iure cessio wykorzystywano

do przenoszenia władztwa nad osobami – przy dokonywaniu adoptio i emancipatio.

c)usucapio ( zasiedzenie)

2)

acquisitiones naturales

– nabycie własności iuris gentium.

a) okupatio ( okupacja )

b) traditio ( tradycja).

Prawo Justyniańskie:

I) pochodne sposoby nabycia własności –

nabycie własności następuje za wolą i udziałem

właściciela poprzedniego na podstawie aktu prawnego miedzy żyjącymi lub na wypadek

śmierci.

Sposobami takimi są:

1) tradycja

– może służyć do: przeniesienia detencji, przeniesienia posiadania,

przeniesienia własności. Jako sposób przeniesienia własności jest przeniesieniem

posiadania połączonym ze zgodną wola przeniesienia własności ( polegała na

nieformalnym wręczeniu rzeczy z ręki do ręki ). Warunki do ważności tradycji:

a)

przeniesienie posiadania rzeczy ( rzeczywiste wręczenie rzeczy)

– może być

poprzez:

•

constitutum possessorium

– przenoszący własność zatrzymuję nadal

przedmiot w swoim faktycznym władaniu. ( po sprzedaży rzeczy poprzedni

właściciel wydzierżawia ja od nowego właściciela )

•

brevi manu traditio

– nabywca był dzierżycielem rzeczy przed

porozumieniem z pozbywcą co do przeniesienia własności

•

cesja windykacyjna –

pozbywca odstępuje nabywcy roszczenie przeciw

osobie trzeciej, która ma przedmiot w faktycznym władaniu.

b) Przeniesieniu posiadania musi towarzyszyć wola tradenta przeniesienia własności

c) Iusta causa traditionis

- ważny akt prawny (kupno, darowizna, zapłata długu), który

daje wyraz gospodarczej intencji stron i usprawiedliwia animus transferendi

dominii, tj. wolę przeniesienia własności ze strony zbywcy, a wolę nabycia

własności ze strony nabywcy.

2) legat windykacyjny

– jest derywatywnym sposobem nabycia własności. Testator w

rozporządzeniu ostatniej woli przenosi na kogoś bezpośrednio rzecz swoją na

własność, z chwilą objęcia spadku przez dziedzica, legatariusz staje się właścicielem

rzeczy ipso iure, bez konieczności objęcia jej w posiadanie .

3) mancipatio

4) in iure cesio

5) przez zarządzenie władzy

a) adsignatio –

przeniesienie przez władze państwową

własności gruntów zdobytych

na wojnie na osoby prywatne

b)

Venditio sub hasta –

nabycie własności na zdobyczy wojennej

należącej do państwa w drodze licytacji

c)

adiudicatio ( przysądzenie )

– jest nabyciem własności na podstawie

konstytutywnego wyroku. Wprowadza ono bezpośrednią zmianę prawa

własności bez przeniesienia posiadania, czyni ono dotychczasowego

współwłaściciela wyłącznym właścicielem części rzeczy względnie całej rzeczy.

Zachodziło przy tzw. powództwach działowych, gdy chodziło o:

•

actio communi dividundo

– rozdział współwłasności

•

actio finium regundorum

– ustalenie granic pomiędzy gruntami

sąsiadów

•

actio familiae erciscundae

– rozdział wspólnoty majątkowej

II) pierwotne sposoby nabycia własności –

nabywa się własność rzeczy niczyjej niezależnie

od

prawa własności przeciwnika.

Sposobami takimi są:

1) usucapio

–

( zasiedzenie ) –

nabycie własności przez ciągłość posiadania. Juryści rzymscy

sformułowali fundamentalna zasadę przy zasiedzeniu a mianowicie, że

„Nikt nie

może

przenieść na drugiego więcej praw niż sam posiada” ( Nemo plus iuris ad alium

transferre potest, quam ipse haberet ).

Znajdowało zastosowanie w przypadku nabycia

rem mancipi od właściciela kwirytalnego w sposób nieformalny ( np.: przez tradycje)
oraz w przypadku nabycia jakiejkolwiek rzeczy, choćby w sposób formalny, od osoby

nie będącej właścicielem. Do nabycia własności wymagane było:

-

dwuletnie posiadanie nieruchomości

-

jednoroczne ruchomości

Po upływie czasu zasiedzenia stawał się zasiadujący kwirytalnym właścicielem.

Usucapio była dostępna tylko dla obywateli rzymskich. spod usucapio wyjęte były:

rzeczy skradzione, nabyte przemocą, wyłączone z obiegu oraz grunty prowincjonalne.

Konstytucje cesarskie wprowadziły dla gruntów prowincjonalnych instytucję

longi

temporis praescriptio.

– pozwany będąc w posiadaniu gruntu przez dłuższy czas bronił się

przeciw skardze przeciwnika. Różniła się ona od usucapio tym, ze nie dawała własności

kwirytalnej, lecz własność ex iure gentium, chronioną przez edykty. Za Justyniana

longi

temporis

praescriptio

stała się formą zasiedzenia własności na nieruchomościach, a

usucapio – na ruchomościach. Dla zasiedzenia nieruchomości pozostały dwa terminy:

10 lat – inter praesentes ; 20 lat – inter absentes. Dla ruchomości okres zasiedzenia
przedłużono z 1 roku na 3 lata. Spod zasiedzenia wyjęte są res extra commercium.

Zasiedzenie za Justyniana:

By nastąpiło nabycie własności przez zasiedzenie musi zachodzić:

1)

res habilis

– rzecz nadająca się do zasiedzenia musi być w obrocie – nie

podlegały więc zasiedzeniu:

a)

rzeczy wyjęte z obiegu

b) rzeczy skradzione

c) rzeczy zabrane gwałtem

d) rzeczy należące do skarbu państwa

2)

titulus

– ogół przyczyn umożliwiających nabycie własności ( np.: kupno,

darowizna ) – musi być słuszny i prawdziwy. Jako słuszne, tytuły wymagają: zapłaty,

kupna, posagu, dziedziczenia, zapisu, porzucenia rzeczy przez właściciela

3)

bona fides

– dobra wiara, która polegała na przekonaniu, że posiadanie

rzeczy jest zgodne z prawem

4)

possessio

– posiadanie prowadzące do zasiedzenia musi być nie przerwane

5)

tempus

- czas wymagany do zasiedzenia zwyczajnego w prawie

justyniańskim wynosił :

a) dla ruchomości – 3 lata

b) nieruchomości – 10 lat (inter praesentes ), 20 lat ( inter absentes )

Wyróżnia się w prawie Just. ponadto zasiedzenie:

a) zwyczajne

b) nadzwyczajne

– możliwe jest zasiedzenie przez 30 lub 40 letnie posiadanie nawet

gdy brak posiadaczowi tytułu własności lub nie może udowodnić jego istnienia

– jednak pod warunkiem że posiadał bona fide. Dzieli się ono na:

-

usucapio pro herede - w przypadku nie objęcia spadku przez heredes extranei,

każdy mógł objąć majątek spadkowy ( nawet bez tytułu i początkowo dobrej

wiary ) w posiadanie i po roku dokonać zasiedzenia. Akt ten miał zmusić

heredes extranei do szybkiego wypowiedzenia się czy przyjmują majątek

spadkowe.

-

Usureceptio fiduciae causa – polega na odzyskaniu przez zasiedzenie własnej

rzeczy, która została przeniesiona fiducjarnie na inna osobę bądź celem

zabezpieczenia wierzytelności, bądź w celu przechowania lub użyczenia rzeczy.

Zasiedzenie zwyczajne jak i nadzwyczajne ulega wstrzymaniu wskutek wniesienia

skargi windykacyjnej przez właściciela.

2) Specyfikacja

–

przerobienie rzeczy ruchomej na nową rzecz

(np.: gron winnych na wino, sukna

na ubranie, drzewa surowego na meble). Jeśli dokonał jej właściciel materiału rzecz

nowa należy niewątpliwie do niego. Jeśli natomiast przerobiono cudzą rzecz to kto

nabywa prawo własności nowej rzeczy. Prawo justyniańskie przyznaje

specyfikantowi nową rzecz tylko jeśli nie wiedział, że przerabia obcą rzecz oraz jeśli

pierwotna postać rzeczy nie mogła być przywrócona. Te ograniczenia odpadają jeśli

część materiału należała do przetwórcy, w tym przypadku stawał się on zawsze

właścicielem nowe rzeczy.

3) Nabycie owoców

– owoce stają się przedmiotem odrębnej własności dopiero z chwilą

separacji. Własność na nich przypada z reguły właścicielowi rzeczy macierzystej. Są

jednak przypadki, gdzie gospodarcze stosunki każą przyznać własność owoców

przyznać innej osobie niż właścicielowi, a mianowicie:

a) pro cultura et cura

- jako wynagrodzenie za uprawę rzeczy macierzystej i opiekę

nad nią

b) na podstawie swych uprawnień jako quasi – właściciel.

Jeżeli rzecz owocodajna jest obciążona użytkowaniem, nabywa owoce użytkownik

również niezależnie od praw właściciela, a więc w sposób pierwotny ale dopiero z

chwilą objęcia owoców w posiadanie. W sposób pierwotny nabywa owoce właściciel,

bonae fidei possessor, emfiteuta i użytkodawca.

4) połączenie i zmieszanie

– zmiana własności następuje poprzez połączenie dwóch rzeczy.

Połączenie to może być akcesja lub koordynacją.

Akcesja

– polega na tym, że rzecz uboczna, dotychczas samodzielna zostaje

połączona z rzeczą główna – staje się jej istotna częścią składową. Na skutek

połączenia traci ona swoją samodzielność i odtąd istnieje tylko jedna rzecz. W

skutek połączenia wygasa własność na rzeczy ubocznej a powiększa się na głównej.

1) połączenie nieruchomości z ruchomością:

a) Implantatio i satio

– rośliny, o ile zapuściły korzenie, ziarno o ile zostało zasiane,

stają się akcesja gruntu na, którym rosną a przez to własnością właściciela gruntu
b) Inaedificatio

– dom zbudowany z cudzego materiału, staje się jako całość akcesja

gruntu, na którym został zbudowany. Właściciel domu nie obejmuje własnością

części składowych domu, zostają one nadal własnością ich pierwotnego właściciela,

który może je windykować dopiero po rozłączeniu, np.: zburzeniu domu.

2)

połączenie nieruchomości z nieruchomością:

c) Alluvio

– przymulisko, którym rzeka publiczna zwiększyła grunt, staje się akcesja

gruntu. Własność na gruncie obejmuje przymulisko.

d) Avulsio

– oderwisko – oderwany przez rzekę publiczną kawał gruntu i przeniesiony

do gruntu niżej położonego staje się, z chwilą przyrośnięcia akcesja tego gruntu

e) Alveus derelictus

– gdy rzeka publiczna zmieniła swoje koryto, przypada zwolnione

koryto rzeczne jako akcesja właścicielom gruntów nadbrzeżnych po obu stronach

rzeki po połowie dla każdego.

f) Insula in flumine nata

– gdy powstanie wyspa na rzece publicznej przez podniesienie

się dna rzecznego, obowiązują te same zasady co przy alveus derelictus.

3) połączenie ruchomości z ruchomością:

a) ferruminatio

– przyłączenie przez spawanie czegoś do czegoś tak, że całość

wygląda jak twór jednolity, np.: spawanie brązowego ramienia do brązowej statui,

tak że całość wygląda jednolicie – ramię stanowi część składową statui i rozciąga

się na nie własność tej statui. Jeśli nastąpiło przylutowanie np.: ołowiem, a części

składowe dają się rozróżnić, własność rozciąga się też na akcesję, która nastąpiła

na skutek zlutowania. Po rozłączeniu ożywa własność pierwotna.

b) Textura – ( tkanina, haft ); scriptura ( pismo ), pictura ( malowidło )

- stają się

własnością właściciela sukna, papieru, względnie pergaminu. Justynian przyznał

malarzowi własność na tablicy lub płótnie.

Koordynacja

( zmieszanie ) – połączenie kilku rzeczy w jedna nową, np.: zlewanie

wina z winem, stopienie srebra ze srebrem, tak że jedna rzecz nie staje się częścią

składowa drugiej, lecz obie rzeczy poprzednie istnieją nadal w nowej tego samego

rodzaju. W tym przypadku pozostaje każdy właścicielem swoich rzeczy i może

domagać się ich wydania na podstawie rei vindicatio. Jeśli natomiast z danej

mieszaniny części składowe nie dały się wydzielić to powstaje współwłasność

5) Okupacja

– ( zawłaszczenie ) – polega na objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej z

zamiarem jej przywłaszczenia dla siebie. Za rzeczy niczyje uważa się te, które dotąd

nie należały do nikogo. Są nimi:

a)

rzeczy, które mogą być zawładnięte na ladzie, w powietrzu i morzu.

A zatem:

dzikie zwierzęta, ryby, ptaki oraz zwierzęta oswojone o ile utraciły zwyczaj

powrotu

– własność nabywa się poprzez pochwycenie

b) res hostiles

– mienie należące do nieprzyjaciela, od chwili wybuchu wojny będące

na terytorium rzymskim. Nie przyjacielem był każdy, kto nie pozostawał w

przyjaznych stosunkach z Rzymem.

b)

res derelictae

– rzeczy porzucone przez dotychczasowego właściciela.

Własność gaśnie na nich już z chwilą porzucenia nie zaś z chwilą ich objęcia

przez zawłaszczającego. Do res derelictae nie należą rzeczy zagubione czy

porzucone w czasie burzy morskiej. Za rzecz niczyją uważa się także skarb

( thesaurus ) – przedmiot wartościowy od tak dawna ukryty, że jego

dotychczasowy właściciel nie da się już odnaleźć. Konstytucja Hadriana

przyznała znalazcy połowę skarbu, a właścicielowi gruntu – drugą połowę

c)

rzeczy wyrzucone na brzeg morski –

muszle, szlachetne kamienie itp. –

stawały się własnością tego, kto pierwszy objął je w posiadanie.

6)

nabycie skarbu –

skarbem są rzeczy wartościowe, których właściciela nie

można odnaleźć na skutek długotrwałego pozostawienia rzeczy w ukryciu. Znalezienie

skarbu powodowało nabycie własności.

Ochrona własności :

1)

Skarga windykacyjna

–

Rei vindicatio

– skarga nieposiadającego właściciela

przeciw posiadającemu nie – właścicielowi o wydanie rzeczy. Może być skierowana na

wydanie rzeczy pojedynczej albo zbiorowej, np.: trzody. Powodem jest nie-

posiadający właściciel, na nim ciąży obowiązek udowodnienia swojej własności.

Prawo justyniańskie dopuszcza skargę windykacyjną także przeciwko osobie nie

będącej posiadaczem, w szczególności przeciw tzw. ficto possessori tj. takiemu, który

fałszywie podawał się za posiadacza, jak i przeciw osobie, która przed wniesieniem

skargi porzuciła podstępnie posiadanie ( zniszczyła lub pozbyła się rzeczy ). Celem

skargi windykacyjnej jest uznanie własności powoda i wydanie rzeczy ze wszystkimi

pożytkami i korzyściami lub też wynagrodzenie szkody powstałej poprzez zniszczenie

rzeczy lub jej uszkodzenie. Skargę taką można było wnosić za pomocą trzech

sposobów postępowania sądowego, a mianowicie

a)

postępowanie legislacyjne –

strony procesowe występują zarówno w

charakterze pozwanego jak i powoda

b)

per sponsionem –

pozwany przyrzeka zapłacić w drodze

sponsio

powodowi oznaczoną sumę pieniężną, w razie gdy powód zdoła udowodnić swoje

prawo własności -25 sestersów

c)

per formulam petitoriam vel arbitrariam –

sędzia wzywał pozwanego, aby

ten dobrowolnie rzecz zwrócił, dopiero gdy pozwany nie usłuchał następowało

zasądzenie

2)

Actio negatoria

– jest skarga przysługującą posiadającemu właścicielowi w

przypadku gdy przeciwnik narusza jego posiadanie rzeczy ( przez przechodzenie przez

jego grunt, używanie jego gruntu ) na tej podstawie, że rości sobie na tej rzeczy jakieś

prawo, np.: prawo służebności gruntowej lub osobistej.

Celem tego powództwa było:

a)

uznanie, że własność jest wolna od wszelkich ograniczeń oraz

usuniecie

naruszenia własności

b) wynagrodzenie strat i szkód powstałych z powodu częściowego naruszenia

własności

c)

zabezpieczenie na przyszłość przed podobnym naruszeniem

Ciężar dowodu winny przeprowadzić obie strony procesowe:

a) powód musiał udowodnić swoje prawo własności do rzeczy i jego naruszenie

b) pozwany winien był udowodnić swe ewentualne prawo do rzeczy ( np.: z tytułu

służebności )

3)

Actio Publiciana – ( actio ficticia ) –

skarga przysługująca

posiadaczowi rzeczy,

któremu brak do nabycia własności kwirytalnej tylko upływu czasu. Udzielając actio

Publiciana przyjmowano fikcję, że czas ten już upłynął. Pozwanym podobnie jak w rei

vindicatio jest posiadacz rzeczy. W prawie klasycznym powództwo to miało

zastosowanie w dwóch przypadkach:

a)

gdy zachodziły braki wymogów

formalnych przy nabyciu rzeczy np.:

nabycie res mancipi w drodze tradycji

b) gdy zachodziły braki wymogów materialnych przy nabyciu rzeczy np.: nabycie

rzeczy od nie właściciela

Obrona pozwanego może być dwojaka:

a)

może on powołać się na to, że sam jest właścicielem ( exceptio dominii ) –

powód przegra wówczas sprawę chyba, że wykaże, iż właśnie od pozwanego rzecz

nabył

b)

może się on powołać się na to, że sam znajduje się

in causa usucapionis

–

nabył tę rzecz w warunkach prowadzących do zasiedzenia.

Jeśli powód i pozwany kupili rzecz od tej samej osoby, wówczas pozwany utrzyma się

tylko wtedy w jej posiadaniu jeśli nabył rzecz wcześniej od niż powód – w przeciwnym

razie będzie musiał zwrócić rzecz powodowi.

4)

Inne środki prawne służące do ochrony interesów właściciela w stosunkach sąsiedzkich

a) Actio finium regundorum

– rozstrzyganie sporów dotyczących podziału miedzy

pomiędzy właścicieli pól przylegających do niej ( miedza- pas ziemi szerokości 5 stóp ).

Jeśli miedza przekraczała 5 stóp zastosowanie miała rei vindicatio.

b) Actio aquae pluviae arcende

– skarga właściciela ziemi, któremu mogą przynieść szkody

urządzania na ziemi sąsiedniej, np.: urządzenia zmieniające naturalny odpływ wody

deszczowej. Skarga zmierzała do usunięcia tych urządzeń.

c) Operis novi mantiatio

– prywatny protest właściciela gruntu zakazujący bezprawne

wznoszenie budowli na gruncie sąsiada

d) Cautio domni infecti

– zabezpieczenie albo wynagrodzenie przyszłej szkody, która

zagraża pewnej nieruchomości poprzez zawalenie się budynku lub innego

opus

,

stojącego na gruncie sąsiednim.

SŁUŻEBNOŚCI

Służebność

– ( Servitus )

–

prawo korzystania z cudzej rzeczy w pewnym określonym

kierunku

Zasady dotyczące służebności:

1) Servitus in faciendo consistere nequiti – służebność nie może polegać na pozytywnym

działaniu, lecz na znoszeniu, zaniechaniu czegoś ze strony osoby obciążonej

służebnością.

2) Servitus servituti esse non potest – przedmiotem służebności są tylko rzeczy

zmysłowe nie zaś prawa.

3) Nemi res sua servit – nie można mieć służebności na własnej rzeczy.

4) Servitutibus civiliter utendum est – służebność musi być wykonywana zgodnie z

przepisami prawa cywilnego.

5) Służebność była niepozbywalna – nie mogła być przeniesiona z osoby na grunt

Podział służebności:

I.

Służebności gruntowe

– zasilają przymiotami jednego gruntu inny grunt

potrzebujący przym.

1)

służebności wiejskie –

ustanowione ze względu na uprawę roli

a) servitus itineri – służebność przychodu ( przechodzenie lub przejeżdżanie przez

cudzy grunt )

b) servitus viae – korzystanie z urządzonej drogi lub ulicy

c) servitus actus – pędzenie bydła przez cudzy grunt

d) servitus aquae haustus – czerpanie wody na cudzym gruncie

e) servitus aquaeductus - przeprowadzenie rur wodociągowych przez cudzy grunt

f) ius pascendi – prawo wypasania bydła

2) służebności miejskie –

ustanowione ze względów budowlanych

a) prawo wpuszczania belki do otworu w sąsiednim budynku

b) prawo oparcia budowli o mur przyległy

c) prawo wznoszenia budowli w kolumnie powietrznej sąsiada

d) prawo widoku – zakaz wznoszenia budowli ponad oznaczona wysokość

e) prawo światła – zakaz ograniczania dopływu światła

f) prawo ścieku – odprowadzenia wody deszczowej ze swego gruntu na sąsiedni

g) prawo przepływu – przepływ nadmiernego dymy przez grunt sąsiada

II.

Służebności osobiste –

maja charakter alimentacyjny – korzystanie z

nich jest uprawnieniem pewnej osoby

1)

Ususfructus

– prawo używania i pobierania wszelkich pożytków z cudzej

rzeczy niezużywalnej bez naruszenia jej substancji.

Użytkownik jest dzierżycielem rzeczy i owoce nabywa przez perceptio. Pozbycie

ususfructus było nie dopuszczalne.

Do obowiązków użytkownika należało:

a) staranie się o trwałe utrzymanie istoty rzeczy służebnej

b) ponoszenie wszelkich ciężarów publicznych związanych z rzeczą

c) udzielanie właścicielowi zabezpieczenia

2)

Usus

– prawo używania rzeczy cudzej przez uprawnionego na własna

potrzebę bez pobierania pożytków.

3)

Habitio

– służebność mieszkania – miała charakter alimentacyjny i powstała

w drodze zapisu. Polegała na uprawnieniu do mieszkania w cudzym domu. W

praktyce stosowana była przez Peregrynów. Habitio można było odstąpić osobie

trzeciej tylko odpłatnie w zakresie samego jej wykonywania – nie zaś jako prawo.

4)

Opere servorum et animalium

– służebność polegająca na używaniu pracy

cudzych niewolników lub wyzyskiwaniu sił cudzych zwierząt. Miała charakter

alimentacyjny.

Powstanie służebności

:

Mogła powstać na podstawie czynności prawnej mającej na celu jej ustanowienie.

2)

ustanowione wedle prawa cywilnego

– dla ob.

Rzymskich i Latynów

a) legatum per vindicationem

b) in iure cessio

c) mancipatio

d) deductio vel impositio – właściciel rzeczy, który pozbył się jej mancypacyjnie

zastrzega sobie na niej użytkowanie

e) adiudicatio – przysadzenie

f) vi legis – z mocy przepisu prawa – np.: ojciec miał ustanowione użytkowanie na

majątku dzieci.

g) usucapio – zasiedzenie

3)

wedle ius gentium –

wśród Peregrynów i ogólnie na prowincjach

a) pactionibus et stipulationibus - w drodze umów. Do nieformalnej i nie zaskarżalnej

umowy dodawano obowiązek zapłaty kary umownej przez właściciela gruntu,

gdyby przeszkadzał w wykonaniu służebności przez uprawnionego

b) quasi traditione seu patientia – jedna strona przedsiębrała działanie objęte

służebnością a druga temu się sprzeciwiała

4)

wedle prawa justyniańskiego

– usunęło mancypację oraz in iure cesio

a) przez nieformalną umowę

b) faktyczne wykonywanie służebności

c) przez zasiedzenie

Zgaśnięcie służebności następowało:

1) zniszczenie przedmiotu służebnego, rzeczy służebnej, wyjście jej z obiegu

2) zniszczenie podmiotu uprawnionego – służebności osobiste gasły z chwilą śmierci lub

capitis deminutio uprawnionego.

3) Confusio sue consolidatio – zejście się służebności i prawa własności w jednej osobie,

np.: nabycie na własność rzeczy służebnej

4) Zrzeczenie się uprawnionego – w formie in iure cesio i mancipatio (przed Justynianem

) lub nieformalnej umowy miedzy uprawnionym a właścicielem ( Justynian )

5) Przez niewykonywanie – służebności przez uprawnionego:

a) służebności osobiste: użytkowanie, używanie lub służebności wiejskie gasły przez

nieprzerwane ich wykonywanie

b) służebności miejskie wymagały do wygaśnięcia : usucapio libertatis czyli trwałego

istnienia pewnego stanu rzeczy, który uniemożliwiała wykonywanie służebności.

Ochrona służebności:

Do ochrony służebności służy

actio confesoria.

Jest to powództwo petytoryjne – skuteczne

przede wszystkim przeciw właścicielowi rzeczy obciążonej służebnością, ale także

przeciw osobie, która kwestionowała prawo powoda lub przeszkadzała w wykonywaniu

służebności.

Żądanie powództwa skierowane było na:

1) uznanie prawa służebności

2) zaniechanie dalszych czynności sprzeciwiających się wykonywaniu służebności

3) wynagrodzenie wszelkiej szkody

4)

zabezpieczenie przez złożenie

Cautio de non amplius turbando

Do ochrony posiadania służebności (quasi – possessio) służyły w prawie rzymskim bądź

interdykty zwyczajne, bądź odrębne, ustanowione w tym celu przez pretora.

EMFITEUZA:

Dziedziczne i pozbywalne prawo trwałego (wieczystego) użytkowania cudzego gruntu za

zapłatą daniny – dzierżawa wieczysta.

Emfiteuta mógł przeprowadzać zmiany w zakresie uprawy gruntu, meliorację oraz

nabywał owoce jak właściciel czyli przez separatio.

Do obowiązków emfiteuty należało:

1) uiszczanie rocznego czynszu dzierżawnego

2) ponoszenie ciężarów publicznych obciążających grunt

3) utrzymanie majątku w dobrym stanie i ochranianie go

4) zawiadomienie właściciela w razie zamiaru pozbycia się gruntu – właściciel miał

prawo pierwokupu lub otrzymania 2% ceny sprzedaży

Powstanie emfiteuzy następowało na podstawie umowy z właścicielem i przez

rozporządzenie ostatniej woli. Wygaśnięcie emfiteuzy nastąpić mogło w wyjątkowych

okolicznościach np.: pozbawienie emfiteuty dzierżawy wieczystej z powodu

zaniedbywania jego obowiązków.

SUPERFICIES:

Dziedziczne i pozbywalne prawo osoby, zwanej superficjariuszem, do używania budowli

wystawionej przez nią na cudzym gruncie za roczną opłatą.

Superficjariusz był:

1) zobowiązany do płacenia czynszu

2) chroniony za pomocą interdictum superficiebus

3) narażony na stratę superficies w razie nie płacenia czynszu – umowa mogła zostać

rozwiązana przez właściciela gruntu

W prawie justyniańskim przysługiwało superficjariuszowi rzeczowe powództwo i

skutkiem tego superficies stała się prawem rzeczowym.

ZASTAW

Stanowi udzielone wierzycielowi, w razie nie zwrócenia mu w terminie wierzytelności,

prawo pozbycia zastawionej rzeczy i zaspokojenia swej wierzytelności z kwoty

otrzymanej ze sprzedaży przedmiotu zastawionego

W Rzymie wykształciły się trzy postacie realnego zabezpieczenia kredytu:

1)

Fiducia

– dłużnik przenosił na wierzyciel własność rzeczy przez mancipatio

lub in iure cesio. Fiducia dawała wierzycielowi optymalne zabezpieczenie prawne,

gospodarcze, skoro wartość rzeczy oddanej na zabezpieczenie przewyższała

zazwyczaj wysokość długu.

2)

Pignus

– zastaw ręczny przy, którym następowało wydanie wierzycielowi

rzeczy zastawionej ale bez przeniesienia własności. Dłużnik wręczał wierzycielowi

jakiś przedmiot majątkowym lecz nie na własność tylko w posiadanie.

Przy zastawie ręcznym dłużnik – zastawnik zachowywał własność rzeczy zastawionej

i przywiązane do własności środki ochrony, ale wyzbywał się możliwości korzystania z

rzeczy i obciążania jej dalszymi zastawami. Dłużnik zastawny mógł żądać zwrotu

oddanego w posiadanie wierzyciela przedmiotu zastawnego w drodze actio

pigneraticia directa.

3)

Hipoteka

– zastaw umowny bez przejścia własności czy posiadania rzeczy na

wierzyciela zastawnego. Polegała na tym, że dla pewnych zobowiązań mogły służyć

przedmioty jako zabezpieczenie jedynie na podstawie umowy. Ten rodzaj zastawu

utworzył się w prawie rzymskim dla stosunków dzierżawnych.

Różnica między Pignus a Hipoteką:

Przy pignus uzyskiwał zastawnik, posiadanie rzeczy i z reguły zastaw ten odnosił się do

rzeczy ruchomych. Natomiast przy hipotece możliwej również w stosunku do

nieruchomości – przedmiot zastawu pozostawał w rekach dłużnika zastawnego czyli

zastawcy.

Powstanie prawa zastawu:

1) w drodze czynności prawnej – umowy lub rozporządzenia ostatniej woli jako zastaw

dobrowolny – umowy zawartej miedzy zastawcą a zastawnikiem

2) orzeczenia sadowego – mógł przyjąć dwojaką formę:

a)

pignus preatorium

– wprowadzenie wierzyciela w posiadanie rzeczy

dłużnika

b)

pignus in causa iudicati captum

– zastaw egzekucyjny – dłużnik nie

chciał dobrowolnie zapłacić pretensji oznaczonej wyrokiem sądowym

3)

przepisu ustawy jako zastaw konieczny

Zgaśnięcie prawa zastawu:

1) umorzenie wierzytelności

2) częściowe umorzenie wierzytelności

3) realizacja zastawu – sprzedaż rzeczy obciążonej zastawem

4) zrzeczenie się prawa zastawu wyraźne lub domniemane ze strony wierzyciela

5) zniszczenie przedmiotu zastawionego fizyczne lub wyjęcie go z obiegu ( gdy spłonie

dom obciążony zastawem )

6) Confusio seu consolidatio – przejście rzeczy obciążonej zastawem na własność

zastawnika

7) Przedawnienie – prawo zastawy wygasało po 10 lub 20 latach

Realizacja zastawu:

Wierzyciel miał prawo do sprzedania rzeczy zastawionej i zaspokojenia się z ceny

sprzedaży – to stanowiło istotę prawa zastawu.

Wymogiem takiego uprawnienia było:

1) by nastąpiła zapadłość długu, a potem zwłoka w zapłacie

2) by miało miejsce upomnienie ze strony zastawnika – że jeżeli zastawca ( dłużnik )

długu nie zwróci, przedmiot zastawiony zostanie sprzedany

3) by nastąpił upływ dwuletniego okresu od ostatniego upomnienia

Wierzyciel winien się zaspokoić z kwoty sprzedaży, jeżeli kwota ta przewyższa wartość

długu nadwyżkę powinien zwrócić dłużnikowi. Jeżeli natomiast sprzedano rzecz za

kwotę mniejszą niż wartość długu, mógł wierzyciel domagać się od dłużnika dopłaty

reszty sumy – różnicy.

Do uprawnień niezaspokojonego wierzyciela zastawnego należały najczęściej

postanowienia typu:

a) Lex commissoria – klauzula przepadku – w razie zwłoki dłużnika, na wierzyciela

przejdzie własność rzeczy obciążonej

b) Pactum de vendendo – umowa w sprawie sprzedaży – prawo wierzyciela do

sprzedaży rzeczy obciążonej zastawem i zaspokojenie się z ceny sprzedaży

c) Antichresis – upoważnienie wierzyciela do pobierania pożytków z rzeczy

zastawionej

Wielość zastawników:

Jeśli na rzeczy ciąży kilka zastawów, to mogą one obejmować pewne stosunkowe,

ułamkowe części wartości rzeczy i wówczas zastawy te istnieją obok siebie. Jeżeli jeden

dłużnik ustanowił prawo zastawu na rzecz kilku wierzycieli, czyli jeśli zachodzi wielość

zastawników, to:

1) gdy nabyli prawo jednocześnie - silniejszy jest ten kto pierwszy objął w posiadanie

rzecz zastawioną

2) gdy nabyli prawo sukcesyjne czyli w różnym czasie – decydowała zasada, że

wierzytelność dawniejsza ma pierwszeństwo przed wierzytelnością późniejszą

Każdy dalszy wierzyciel mógł zaoferować wierzycielowi poprzedzającemu zapłatę jego

pretensji aby po uiszczeniu opłaty wejść na jego miejsce ( pod względem pierwszeństwa

prawa zastawu).

Ochrona prawa zastawu:

Zastawnikowi mającemu w swym posiadaniu rzecz zastawioną przysługują interdykty

posesoryjne do ochrony swego posiadania

Pojęcie zobowiązania

Zobowiązaniem – obligatio, nazywamy stosunek pomiędzy dwiema stronami, z których jedna –
zwana wierzycielem (creditor, ma prawo domagania się pewnego świadczenia od strony drugiej, ta
zaś – zwana dłużnikiem (debitor), ma obowiązek świadczenie to spełnić.
Źródła zobowiązań

Kontraktem

było zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej osób, zmierzające do

osiągnięcia celu, jakim była ochrona procesowa interesu społeczno-gospodarczego, który

zamierzały realizować umawiające się strony.

Kontraktami nazywali Rzymianie umowy, które ze względu na ich podstawę (causa) były

zaskarżalne. Zaskarżalne były tylko te umowy, które wchodziły w uznany przez rzymski

porządek prawny krąg kontraktów rodzących obligatio.

Każdy kontrakt opierał się na dwóch zasadach:
1) porozumienie stron
2) causa civilis- przyczyna prawna.
Kontrakty dzieliły się w prawie rzymskim na cztery rodzaje (w zależności od tego co stanowiło
podstawę ich zaskarżalności; ta zaś zależała od tego w jaki sposób kontrakt został zawarty):

Kontrakty realne dochodziły do skutku w wyniku porozumienia miedzy stronami, któremu
towarzyszyć musiało wręczenie rzeczy (res).
Były to:
Mutuum

– pożyczka.

Stara pożyczka rzymskiego

ius civile to nexum, dochodząca do skutku przy zastosowaniu spiżu i wagi.

Dłużnik, który po upływie umówionego terminu nie oddał zaciągniętego długu podlegał bez sądu
egzekucji osobistej.

Muttum była kontraktem realnym, który polegał na tym, iż udzielający pożyczki (

mutui dans

) oddawał

na własność biorącego pożyczkę (

mutui accioiens

) pewną ilość rzeczy zamiennych, z obowiązkiem

zwrotu takich samych rzeczy, w tej samej ilości i takiej samej jakości.
Pożyczka nie mogła dojść do skutku z samego tylko poruzumienia stron, aby stała się zaskarżalna
nieodzowne było wręczenie przedmiotu pożyczki.
Pożyczka jako jedyny z kontraktów realnych należała do kategorii zobowiązań stricti iuris (dłużnik
miał zwrócić tylko to co było przedmiotem kontraktu, nie miał obowiązku płacić odsetek).
Commodatum

– użyczenie

Polegało na oddaniu przez jedną osobę (komodant) pewnej rzeczy niezużywalnej osobie drugiej
(komodatariusz) w bezpłatne, czasowe lub rodzajowo określone używanie.
Komodatariusz otrzymywał rzecz tylko w dzierżenie i nie miał prawa pobierać z niej pożytków. Miał
używać jej zgodnie z przeznaczeniem i zwrócić po upływie czasu na jaki kontrakt zawarto, albo po
osiągnięciu celu do którego realizacji rzecz wziął w użyczenie. Commodatum było kontraktem bonea
fidei.
Dłużnik zobowiązany był zwrócić tą samą rzecz.
Depositum

- przechowanie

Polegało na oddaniu przez jedną osobę – zwaną deponentem, osobie drugiej – zwanej

depozytariuszem, jakiejś rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowanie z obowiązkiem jej

zwrotu na każde wezwanie.

Depozytariusz nie mógł rzeczy używać.

Depozyt należał do kontraktów

bonea fidei.

- Depozyt nieprawidłowy – przedmiotem przechowania były rzeczy określone gatunkowo.

Depozytariusz stawał się wówczas właścicielem rzeczy i zobowiązany był po skończonym

przechowaniu zwrócić nie te same, ale takie same rzeczy.

- Depozyt konieczny – występował wówczas gdy oddający rzecz w przechowanie

znajdował się w sytuacji przymusowej, w obliczu grożącego niebezpieczeństwa (pożar,

powódź).

- Depozyt sekwestrowy – gdy przedmiot sporu sądowego oddawano osobie trzeciej, z

obowiązkiem wydania go stronie wygrywającej proces.

Fiducia

- kontrakt powierniczy

W celu zabezpieczenia wierzytelności dłużnik przekazywał wierzycielowi na własność, w
drodze mancypacji albo in iure cessio, jakąś rzecz, zastrzegając obowiązek jej zwrotu po

zaspokojeniu wierzyciela.

Na jej podstawie z mocy porozumienia przyjmujący własność rzeczy (fiducjariusz) zobowiązany był do
określonego postępowania z rzeczą i do zwrotu jej własności po zrealizowaniu zamierzonego przez
strony celu.
Contractus pigneraticius

- Kontrakt zastawniczy

Z mocy kontraktu zastawu oddający rzecz w zastaw (zastawca) swemu wierzycielowi w dzierżenie, w
celu zabezpieczenia wierzytelności, ma prawo domagać się od niego zwrotu rzeczy po wygaśnięciu
wierzytelności tym zastawem zabezpieczonej.

Kontrakt werbalny zawiązywał się przez porozumienie między stronami wyrażone przy użyciu ściśle
określonych słów.
Były to:
Stypulacja – stipulatio

– przyrzeczenie

Dochodziła do skutku w ten sposób, że wierzyciel (stipulator) przy użyciu określonych

słów pytał dłużnika (promissor), czy przyrzeka spełnić jakieś świadczenie, a dłużnik na

pytanie to odpowiadał twierdząco.

Stypulacja dochodziła do skutku przez wymianę pytań i odpowiedzi. Dlatego nie mogły jej
zawierać osoby pozbawione mowy lub słuchu.
Zastosowanie tego kontraktu było rozległe i różnorakie.
Podstawę każdej stypulacji stanowi porozumienie

(consensus) stron, które jednak w tym przypadku,

w odróżnieniu od kontraktu konsensualnego, musi być wyrażone przy użyciu określonych słów.
- stypulacja kary umownej albo kary konwencjonalnej była przyrzeczeniem ze strony dłużnika
zapłacenia wierzycielowi pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary, w przypadku niewykonania
zobowiązania.

- Poręczenie (adpromissio) to stypulacja zawarta między wierzycielem a osobą trzecią (poręczyciel
– adpromissor), na podstawie której poręczyciel przyjmował odpowiedzialność za cudze długi.
Najstarszą formą poręczenia była sponsio. Służyła ona do zabezpieczenia zobowiązania werbalnego i
dostępna była wyłącznie dla obywateli rzymskich. Obok niej pojawia się nieco później fidepromissio,
dostępna również dla peregrynów, ale podobnie jak ta pierwsza i ona służyła do zabezpieczenia
zobowiązań powstałych

verbis. Obie te formy zniknęły dopiero w ustawodawstwie Justyniana. Była też

trzecia forma poręczenia – najbardziej rozwinięta. Nazwana fideiussio - korzystać mogli z niej tak
Rzymianie, jak i peregryni, a stosowana była do zabezpieczenia wszelkich zobowiązań powstałych z
czynów dozwolonych.

Kontraktem literalnym było porozumienie między stronami, ugruntowane za pomocą pisma.
W dawnym prawie rzymskim zobowiązanie powstawało również w wyniku porozumienia między
stronami, ugruntowanego następnie odpowiednio dokonanymi wpisem fikcyjnych dochodów i wypłat

(nomina transcripticia) w domowej księdze rachunkowej wierzyciela (codex accepti et expensi).

Wpis taki (expensilatio) był podstawą zobowiązania powstałego

litteris i służył w zasadzie do

przekształcenia, w porozumieniu z dłużnikiem, jakiegokolwiek istniejącego zobowiązania w
zobowiązanie literalne o charakterze abstrakcyjnym. Przez taki wpis zmienić można było np. podstawę
prawną zobowiązania (np. zobowiązanie z tytułu kupna zamienić na zobowiązanie literalne) albo też
zmienić osobę dłużnika lub wierzyciela. Praktyka taka wyszła stosunkowo szybko z użycia i nie
wywarła większego wpływu na rozwój zobowiązań.
Inaczej rzecz się miała ze zobowiązaniami literalnymi (także o charakterze abstrakcyjnym)
wykształconymi w praktyce peregrynów.
Tam dłużnik wystawiał skrypt dłużny albo w jednym egzemplarzu (chiraphum) – były to dokumenty
dwustronnej czynności dokonanej rzeczywiście, albo w dwóch egzemplarzach (syngraphae) –
zawierały pisemne deklaracje któ®e wcale nie doszły do skutku.

Kontrakty konsensualne to takie, które zawierano przez samo porozumienie stron wyrażone w
jakiejkolwiek formie.
Były to:
Kupno-sprzedaż

– emptio-venditio

Był to kontrakt konsensualny, na którego podstawie jedna strona, zwana sprzedawcą (

venditor

),

zobowiązywała się do przeniesienia i zapewnienia spokojnego posiadania jakiejś rzeczy na drugą
stronę, zwaną kupującym (

emptor

), ta zaś zobowiązywała się wzajemnie do przeniesienia na własność

sprzedawcy pewnej kwoty pieniężnej tytułem ceny (

pretium

).

Strony mogły się porozumieć w jakikolwiek sposób -ustnie, pisemnie, gestem, itp. Przy tej okazji mógł
kupujący wręczyć sprzedawcy zadatek

(arrha), czyli jakiś wartościowy przedmiot albo pewna sumę

pieniędzy.
Towarem mogła być rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego

(res in commercio)- zarówno

materialna, jak i niematerialna.
Cena musiała być oznaczona

(certa) i wyrażona w kwocie pieniężnej.

Ryzyko przypadkowej utraty (bez winy sprzedawcy) lub pogorszenia towaru przy kupnie rzeczy
oznaczonej indywidualnie ponosi kupujący

. Oznacza to, że spowodowana taką utratą rzeczy

niemożliwość świadczenia po stronie zbywcy zwalnia go z zobowiązania, a na kupującym ciąży mimo
to obowiązek uiszczenia ceny.
Zbywca na ogół sprzedawał rzecz własną i wtedy, gdy była to

res mancipi, po upływie terminu

potrzebnego do zasiedzenia nabywca uzyskiwał na niej własność kwirytarną, jeśli przedtem strony nie
dokonały

mancipatio lub in iure cessio. Przed upływem tego okresu nabywca korzystał też z ochrony

poprzez

actio Publiciana. Na pozostałych rzeczach (res nec mancipi) nabywca uzyskiwał własność z

chwilą tradycji, jeśli tylko zbywca był ich właścicielem.
Sprzedawca zbywając rzecz cudzą nie mógł przenieść na nabywcę prawa własności, a zatem rzecz
dotknięta była wadą prawną, za którą odpowiadał sprzedawca (rękojmia). Właściciel rzeczy mógł na
podstawie przysługującej mu

rei vindicatio w każdej chwili żądać, jej wydania od kupującego.

Realizacja takiego prawa to tzw. ewikcja

(evictio).

Rzecz sprzedana może również nie posiadać właściwości fizycznych, które powinna mieć

zgodnie z jej przeznaczeniem. Mówimy wtedy, że towar ma

wady fizyczne

.

Odpowiedzialność za nie ponosi w zasadzie sprzedawca.

Sprzedawca nie odpowiadał za wady jawne, tj. takie, które kupujący mógł z łatwością zauważyć.
Odpowiedzialność za wady fizyczne istniała zatem w prawie rzymskim tylko w takich wypadkach, gdy
wady te były ukryte i dotyczyły rzeczy określonych in specie.
Przy mancypacji gruntu sprzedawca składający fałszywe zapewnienie co do jego obszaru odpowiadał
za pomocą

actio de modo agri w podwójnej wartości brakującej powierzchni.

Najem

– locatio-conductio

Na jego podstawie jedna osoba była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie, albo

świadczyć pewne usługi, bądź też wykonać jakieś dzieło, za co druga osoba była

zobowiązana do pienięznego wynagrodzenia.

Istotne elementy:
* Oddanie rzeczy w używanie, albo praca ludzka, albo rzecz która ma być poddana określonej
obróbce.
* zapłata za używanie cudzej rzeczy, albo za świadczoną pracę, albo za wykonanie dzieła
* porozumienie stron co do elementów wymienionych w punkcie 1-2.
Na podstawie najmu rzeczy (

locatio-conductio rei) jedna strona (locator) była zobowiązana wydać

drugiej stronie (

conductor) określoną rzecz do czasowego używania w zamian za wynagrodzenie

pieniężne.
Wynajmujący (locator) zobowiązany był przekazać najemcy rzecz w dzierżenie i utrzymać ją w stanie
zdatnym do używania. Winien zwrócić najemcy koszt nakładów koniecznych i pożytecznych,
poczynionych na rzeczy. Odpowiadał też za wady fizyczne i prawne rzeczy.
Najemca (conductor) powinien płacić czynsz określony w kontrakcie i wyrażony w pieniądzu.
Na podstawie najmu usług (

locatio-conductio operarum) jedna strona (locator) była zobowiązana

świadczyć pewne usługi (operae) na rzecz drugiej strony (

conductor) za wynagrodzeniem pieniężnym.

Przedmiotem tej postaci najmu były tzw. Operae illiberales, czyli praca prosta nie wymagająca
szczególnych kwalifikacji.
Pracownik zobowiązany był wykonywać pracę osobiście w określonym czasie, według życzenia
pracodawcy.
Pracodawca zobowiązany był do uiszczenia wynagrodzenia po wykonaniu pracy, oraz za czas w
którym pracownik gotów był do pracy ale nie mógł jej wykonać z przyczyn od niego niezależnych.
Na podstawie najmu dzieła (

locatio-conductio operis) jedna strona (conductor) była zobowiązana

wykonać oznaczone dzieło dla drugiej strony (locator) za wynagrodzeniem pieniężnym.
Zlecenie

– mandatum

Na jego podstawie zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiązywał się wobec zleceniodawcy

(mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy

lub osoby trzeciej.

Istotne elementy:

* porozumienie stron
* działania mandatariusza
* interes mandanta lub osoby trzeciej

Zlecenie było bezpłatną usługą gdyż żądanie zapłaty stało w kolizji z dobrymi obyczajami.

Było w zwyczaju, że wdzięczny mandant pamiętał o swoim mandtariuszu przy

sporządzaniu testamentu.

Spółka

– societas

Była kontraktem konsensualnym, na którego podstawie dwie lub więcej osób, zwanych

wspólnikami (socii), zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze

osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego.

Istotne elementy:
* porozumienie stron
* wspólne świadczenia wnoszone do spółki (rzecz albo praca).
* wspólny cel gospodarczy wszystkich wspólników
Spółka nie miała osobowości prawnej.
Kontrakty nienazwane
Dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było przeważnie
świadczenie dwustronne, przy czym jedna ze stron świadczenie swoje już spełniła, oczekując
wzajemnego świadczenia od strony drugiej.
Istotne elementy
* porozumienie którego przedmiotem było świadczenie dwustronne

* wykonanie tego świadczenia przez jedną ze stron
Były one niezaskarżalne. Jednakże na drodze z rozwoju kontraktów nienazwanych pierwszym krokiem
było przyznanie skargi o zwrot świadczenia tej stronie, która ją spełniła. Następnym krokiem było
przyznanie przez pretora

actio in factum za pomocą której można był domagać się wyrównania szkody

powstałej w wyniku niewykonania wzajemnego świadczenia. Ostatnim krokiem było przyznanie stronie
oczekującej na pełnienie świadczenia powództwa zwanego

actio praescriptis verbis. Miała ona na celu

wymuszenie spełnienia świadczenia przyrzeczonego.
W kompilacji justyniańskiej sformułowano cztery typowe schematy pod które podciągano wszystkie
kontrakty nienazwane:
1) do ut des – przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie własności rzeczy innej.
2) do ut facias – przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś
3) facio ut des – czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności
4) facio ut facias - czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie.
Kontrakt estymatoryjny
Polegał na oddaniu osobie trzecie rzeczy oszacowanej w celu jej odsprzedaży. Odbiorca zobowiązywał
się albo zwrócić samą rzecz albo uiścić sumę szacunkową.
Zamiana – polegała na przeniesieniu przez jedną osobę własności jakiejś rzeczy na osobę drugą w
zamian za przyrzeczenie z jej strony przeniesienia własności innej rzeczy.
Ugoda była to umowa, w której obie strony wzajemnie rezygnowały z dochodzenia spornych lub
niepewnych roszczeń, regulując wątpliwe kwestie albo sporny stosunek, nie rozstrzygnięty
definitywnie na drodze sądowej.
Precarium był to taki stosunek, w którym jedna osoba oddawała osobie drugiej na jej prośbę, jakąś
rzecz lub prawo w bezpłatne używanie, z zastrzeżeniem zwrotu na każdorazowe wezwanie.

Obligationes

quasi ex contractu

(zobowiązania jak gdyby z kontraktu) - zaliczono tu stany

faktyczne zbliżone do traktów, które jednak kontraktami nie były. (wyszczególniono je w prawie
justyniańskim)
Negotiorum gestio

– prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia

Negotiorum gestio zachodziło wtedy, gdy pewna osoba bez żadnego obowiązku

podejmowała się z własnej inicjatywy prowadzenia jednej albo wielu spraw w interesie

innej osoby.

Wymogi jakie musiał spełniać ten stosunek prawny:
* działanie gestora musiało być skierowane na prowadzenie spraw cudzych
* gestor winien mieć zamiar prowadzenia spraw cudzych
* działanie gestora winno zmierzać do osiągnięcia pozytywnego celu
Z podjętego w ten sposób działania powstawało zobowiązanie gestora do prowadzenia podjętych
spraw aż do końca.
Ponadto gestor zobowiązany był wobec

dominus negotii (osoby w imieniu której działał) do zdania

rachunku i przeniesienia na niego wszystkich uzyskanych korzyści.
Ze swej strony

dominus negotii zobowiązany był pokryć wszystkie wydatki poniesione przez gestora,

nawet wówczas gdy działanie gestora nie przyniosło pozytywnego efektu.
Przy negotiorum gestio brak jest consensusu (porozumienia stron).
Bezpodstawne wzbogacenie
Można domagać się od kogoś zwrotu tego co znalazło się u niego z niesłusznej przyczyny.
Powództwo to nosi nazwę condictio.

Condictio indebiti była uzasadniona gdy ktoś spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu

długu.
Trzy wymogi skuteczności powództwa:
1) świadczenie polegające na dare musiało mieć na celu zaspokojenie wyimaginowanego długu (tym
różniło się od pożyczki).
2) spełniający świadczenie musiał działać pod wpływem błędy co do istnienia zobowiązania (w
przeciwnym razie była to darowizna).
3) przyjmujący świadczenie musiał być w dobrej wierze co do tego że mu ono przysługuje
(świadczenie przyjęte w złej wierze było traktowane jako kradzież).

Condictio causa data causa non secuta zachodziła wówczas, gdy ktoś przeniósł na drugą osobę

własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia albo zdarzenia, które jednak nie
nastąpiło.

Condictio ob turpem causam miała na celu zwrot przysporzenia dokonanego w celu

powstrzymania kogoś od działania zakazanego przez prawo albo w celu skłonienia kogoś do
wykonania jego obowiązku.

Condictio ob iniustam causam wnoszono przeciw osobie która uzyskała przysporzenie majątkowe

w wyniku czynności przez prawo zakazanej, ale mimo to w pełni skutecznej. (gdy ktoś spełnił
świadczenie które przyrzekł w drodze wymuszonej stypulacji).

Condictio sine causa uzasadniona była wówczas, gdy zachodziły jakieś inne bezpodstawne

wzbogacenia, a brak było podstawy do żądania ich restytucji. (przypadki gdy dawano komuś jakąś
rzecz by osiągnął cel którego nie da się osiągnąć - wyzwolił osobę już wolną)
Communio inidens

– przypadkowa wspólność majątkowa

Gdy współwłasność powstawała bez udziału współwłaścicieli, z mocy zdarzeń od nich

niezależnych.

Jak długo trwa współwłasność, uczestniczący w niej zobowiązani są do umożliwiania

sobie nawzajem korzystania z rzeczy, ponoszenia wydatków i pobierania pożytków

proporcjonalnie do udziałów.

Tutela

– opieka

Opieka nie powstawała z mocy umowy między opiekunem a pupilem (tym bardziej, że pupil był też
ograniczony w zdolności do czynności prawnych).
Legatum

– zapis testamentowy

Wszystkie inne umowy, które nie były kontraktami, określano jako pacta – cechą charakterystyczną
takich umów było ich niezaskarżalność (z biegiem czasu zasada ta ustąpiła pod naporem potrzeb
obrotu gospodarczego).
Pacta pretorskie
Pretor chroni także niektóre umowy, które w świetle

ius civile nie rodziły obligatio. Czynił to wtedy,

gdy doszedł do wniosku, iż wymaga tego zasada słuszności oraz dobrze pojęty interes społeczno-
gospodarczy.
Actiones in factum – skargi opartej na fakcie udzielał pretor dla ochrony niektórych paktów
(zwanych pacta pretoria):
*

constitutum debiti to nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie

zobowiązania już istniejącego. Przyrzec to mógł sam dłużnik, albo osoba trzecia.
*

receptutum argentarii to przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich że pokryje cudzy dług

istniejący albo mający powstać w przyszłości.
*

receptum nautarum, cauponum, stbulariorum to przejęcie przez właścicieli statków, zajazdów

i stajen zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone u nich przez podróżnych.
Pacta legitima
Umowy te uzyskały ochronę procesową dopiero w okresie dominatu (na podstawie konstytucji
cesarskich).
Najbardziej typowe to:

Pactum dotale to nieformalna umowa o ustanowieniu posagu.

Kompromis (compromissum) to umowa, w której strony powierzały prywatnemu sędziemu

rozstrzygnięcie istniejącego między nimi sporu.

Darowizna (donatio) to nieformalna umowa, na podstawie której jedna osoba (darczyńca)

zobowiązywała się za zgodą drugiej osoby (obdarowanego) dokonać na jej rzecz przysporzenia
pewnej korzyści majątkowej kosztem swego majątku.
Darowizna w prawie rzymskim nie była popierana.
W 204 r.p.n.e uchwalono lex Cincia, która zabraniała darowizn ponad pewną (nieznaną dzisiaj)
wysokość, na rzecz osób obcych.
Zakazem objęte były też darowizny między małżonkami.

Deliktami nazywano przestępstwa rodzące odpowiedzialność majątkową sprawcy z mocy prawa
prywatnego.
Liczba deliktów ściganych w drodze procesu cywilnego była zamknięta.
Z mocy prawa cywilnego ścigane były:
Furtum

- kradzież

Kradzież to jakiekolwiek zachowanie się sprawcy, mające na celu pozbawienie właściciela

możliwości władania rzeczą ruchomą.

Złodzieja schwytanego na gorącym uczynku nocą albo z bronią w ręku można było zabić

na miejscu po uprzednim wezwaniu świadków.

W pozostałych przypadkach

furtum manifestum (złapania złodzieja na gorącym uczynku) złodzieja

doprowadzano przed pretora. Podlegał on karze chłosty i jeśli był osobą wolną, przysądzano go w
niewolę okradzionemu, a jeśli był niewolnikiem po ukaraniu chłostą strącano ze Skały Tarpejskiej.
Tej samej karze podlegał złodziej u którego skradzioną rzecz znaleziono w wyniku rewizji
przeprowadzonej prze poszkodowanego.
Przewidziane ustawą XII tablic sankcje za

furtum manifestum uznane zostały z biegiem czasu za zbyt

surowe.
Dlatego pretor wprowadził również karę pieniężną, odpowiadającą czterokrotnej wartości rzeczy
skradzionej.
Na kradzież składają się elementy:
* zabór rzeczy, albo jej używanie, albo posiadanie (element obiektywny)
* zły zamiar (fraus) który musiał towarzyszyć aktowi zaboru (element subiektywny)
* pobudka – polegała na tym, ze przestępstwo popełniono z chęci zysku
Rapina

- rabunek

Była to postać kradzieży kwalifikowanej, polegająca na zagarnięciu rzeczy, najczęściej prze
zorganizowaną grupę, przy użyciu gwałtu.
Iniuria

- zniewaga

(dosłownie – działanie niezgodne z prawem).

1) membrum puptum – ciężkie okaleczenie połączone z utratą części ciała. W takich przypadkach
sprawca podlegał karze talionu (chyba że strony uzgodniły odszkodowanie).
2) os fractum – złamanie kości. Karą było odszkodowanie w wysokości 300 asów gdy poszkodowany
był osoba wolną, oraz 150 asów gdy był niewolnikiem.
3) czynne naruszenie nietykalności cielesnej - - zagrożone karą w wysokości 25 asów.
Później pretor sprecyzował pojęcie iniurii:
Iniuria to zamierzone i sprzeczne z prawem nieuszanowanie cudzej osobowości za pomocą czynów lub
słów.
Rozpatrywano ją przed sądem kolegialnym.
Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy - damnunum iniuria datum
Z mocy prawa pretorskiego ścigane były:
Podstęp, Groźba, działanie na szkodę wierzycieli, gorszenie cudzego niewolnika.

Obligationes quasi ex delicto (zobowiązania jak gdyby z deliktów) - tworzyły ją stany

faktyczne zbliżone do deliktów, które jednak deliktami nie były. (wyszczególniono je w prawie
justyniańskim)
Do quasi-deliktów należały:
Iudex qui litem suam fecit

- odpowiedzialność sędziego

Sędzia, który przy rozstrzyganiu sporu naruszył swoje obowiązki, narażając w ten sposób jedną ze
stron na szkodę majątkową, czynił spór niejako swoim własnym Powództwo, które z takiego quasi-
deliktu przysługiwało którejkolwiek ze stron miało na celu wynagrodzenie szkody. Sędzia odpowiadał
nie tylko wówczas, gdy udowodniono mu zły zamiar (

dolus), lecz także wtedy, gdy w postępowaniu

sądowym wykazał brak roztropności

(imprudentia).

Effuaum vel deiectum

- wylanie lub wyrzucenie czegoś z budynku

Szkoda wyrządzona wylaniem albo wyrzuceniem czegoś przez okno stanowiła podstawę do
odpowiedzialności z

lex Aquilia.

W warunkach miejskich, w otoczeniu wielopiętrowych budynków czynszowych, trudno było ustalić
sprawcę szkody. Dlatego pretor przyznał poszkodowanemu

actio de effusis vel deiectis przeciwko

osobie zajmującej mieszkanie

(habitator). w którym sprawca przebywał.

Positum aut suspensum

- zagrożenie bezpieczeństwa ruchu na ulicach

Spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa na drogach publicznych przez wystawienie lub wywieszenie
czegoś na budynku.
Odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajen za szkody wyrządzone przez
personel tam zatrudniony.
Właściciel oberży, statku lub stajni, niezależnie od ryzyka, jakie ponosił (na

podstawie receptum) za

przypadkową utratę rzeczy, odpowiadał na podstawie pretorskiej

actio in factum z tytułu uszkodzenia

lub kradzieży rzeczy klienta dokonanej przez własnych pracowników.

Skarga opiewała na podwójną wartość

rzeczy skradzionej bądź celowo uszkodzonej.

Przedmiot zobowiązania

Treścią każdego zobowiązania jest jakieś świadczenie w przyszłości, a jego przedmiot

określali rzymianie jako

dare, facere

i

praestare.

Obowiązek dłużnika (pożyczkobiorcy, kupującego) polegał na

dare

– jeśli był on

zobowiązany do przeniesienia na własność wierzyciela jakiejś rzeczy.

Dłużnik był zobowiązany do

facere

jeśli miał coś uczynić dla wierzyciela.

Prastare

najczęściej oznaczał obowiązek dłużnika do uiszczenia odszkodowania w

wypadku niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

Wyrok zasądzający w procesie formułkowym mógł opiewać tylko na kwotę pieniężną.

Tak więc świadczenie przez dłużnika pewnej kwoty pieniężnej na rzecz wierzyciela z

mocy wyroku sądowego jest sankcją za niewykonanie ciążącej na dłużniku

obligatio,

nie

zaś świadczeniem wynikającym z tejże

obligatio.

W procesie kognicyjnym wyrok mógł opiewać nie tylko na kwotę pieniężną, lecz także na
wydanie przedmiotu sporu, a także zobowiązywać dłużnika do czynienia lub nieczynienia

czegoś.

Jeżeli w jednym stosunku obligacyjnym dłużnik zobowiązany był alternatywnie do kilku

świadczeń, a spełnienie jednego z nich uwalniało dłużnika od zobowiązania, powstawało

zobowiązanie

zwane

przemiennym

(obligatio alternativa)

. Wybór przedmiotu świadczenia, jeżeli

strony nie umówiły się inaczej, należał do

dłużnika. Przypadkowe zniszczenie jednego z tych kilku przedmiotów nie powodowało

jeszcze umorzenia zobowiązania, dłużnik bowiem zobowiązany był świadczyć jeden z

pozo

stałych przedmiotów.

Od zobowiązania przemiennego (alternatywnego) odróżnić należy

upoważnienie przemienne

(

facultas alternativa)

. Występowało ono w wypadku, gdy dłużnik zobo

wiązany był do

spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela, ale mógł uwolnić się od

zobowiązania również przez świadczenie czegoś innego.

Zobowiązanie jest

podzielne,

jeżeli świadczenie może być spełnione w częściach, w różnym

czasie i bez wpływu na jego istotę lub wartość.

W przeciwnym razie jest ono

niepodzielne.

Podzie1ne będzie np. każde zobowiązanie

opiewające na kwotę pieniężną

, niepodzielne -np. zobowiązanie sprzedawcy do

dostarczenia konia

Podział zobowiązań

Zobowiązania są w zasadzie zaskarżalne.

W prawie rzymskim okresu klasycznego zaczęto wyodrębniać pewną grupę zobowiązań

niezaskarżalnych, określając je mia

nem naturalnych

(obligationes naturales).

Wówczas to

przeciwstawiano zobowiązania naturalne zobowiązaniom zaskarżalnym, określając te

ostatnie jako cywilne

(obliga

tiones civiles).

Zobowiązania dzieliły się ze względu na naturę stosunku obligacyjnego na:

Jednostronne

było zobowiązanie, w którym jedna strona była wyłącznie zobowiązana, a

druga -wyłącznie uprawniona (np. pożyczka, stypulacja, delikt).

Dwustronne

zobowiązanie mogło być albo zupełne

, albo niezupełne

.

Zobowiązanie dwustronne zupełne to takie, w którym już w momencie powstania

zobowiązania obie strony występowały w podwójnej roli, dłużnika i wierzyciela, istniały

tu bowiem dwa węzły obligacyjne, a wynikające z nich świadczenia były ekwiwalentne

(np. kontrakt kupna-sprzedaży, gdzie kupujący był dłużnikiem z tytułu ceny i

wierzycielem z tytułu towaru, a sprzedawca -dłużnikiem z tytułu towaru i wierzycielem z

tytułu ceny).

Zobowiązanie dwustronne zupełne charakteryzowało się tym, że w momencie jego

powstania istniał tylko jeden węzeł obligacyjny, ale sam stosunek był tak ukształtowany,

że w pewnych okolicznościach mogło powstać drugie zobowiązanie, w którym role stron

odwracały się.

Zobowiązania dzieliły się ze względu na zakres ochrony procesowej na:

Zobowiązania stricti iuris

zobowiązania ścisłego prawa wywodzące się z dawnego

ius civile.

Wiązały one strony dokładnie według treści stosunku prawnego.

Zobowiązania

bonae fidei

– w zobowiązaniach tych

powstawał natomiast obowiązek

świadczenia tego, czego oczekiwać można było od uczciwego kontrahenta.

Zmiana podmiotów zobowiązania

W dawnym prawie rzymskim zobowiązanie miało charakter tak dalece osobisty, iż

zmiana wierzyciela lub dłużnika w danym stosunku obligacyjnym w drodze nieformalnej

umowy, przy zachowaniu tożsamości węzła obligacyjnego, była zupełnie niemożliwa.

Dłużnik mógł za pomocą stypulacji przyrzec nowemu wierzycielowi to, co winien

świadczyć wierzycielowi dotychczasowemu. Akt ten zwany nowacją

(novatio)

nie

powodował jednak przejścia wierzytelności z jednej osoby na drugą, ale umorzenie

dotychczasowego zobowiązania i powołanie do życia nowego stosunku obligacyjnego.

Drugim sposobem było wykorzystanie

zastępstwa procesowego

. Wierzyciel mianował drugą

osobę swym kognitorem albo prokuratorem i upoważniał go do zatrzymania dla siebie

wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia (stąd jego nazwa

cognitor

albo

procurator in

rem suam).

Zastępca procesowy posługiwał się tu formułką z przestawionymi podmiotami

i był jedynie realizatorem prawa podmiotowego swego mocodawcy - zastępca działał w

cudzym imieniu

(alieno nomine)

nawet bez zgody dłużnika.

Sytuacja zmienia się radykalnie w momencie przyznania cesjonariuszowi, przez Antoninusa Piusa
actio utilis suo nomine.
Służyła ona do realizacji wierzytelności, które cesjonariusz nabył przez kupno spadku, w którym one
się znajdowały.
Wnosząc przeciw dłużnikom spadkowym powództwo

suo nomine (we własnym imieniu) nie był on już

realizatorem cudzej (dziedzica) wierzytelności, ale zmierzał do zaspokojenia własnego prawa
podmiotowego.
Zmiana dłużnika w prawie rzymskim dokonywać się mogła tylko przez nowację.
Nowy dłużnik przyrzekał w drodze stypulacji wierzycielowi świadczyć to, co winien dotychczasowy. W
ten sposób gasło dawne zobowiązanie, a zamiast niego powstawało nowe.
Była to zatem zmiana dłużnika, a nie przejęcie długu.
Nie mogła ona nastąpić bez zgody wierzyciela, dla którego nie było obojętne, kto jest dłużnikiem.
Mogła natomiast nastąpić bez zgody starego dłużnika, a w takim wypadku nosiła miano

expromissio.

Umorzenie zobowiązania

Zwolnienie z zobowiązania.

W najdawniejszym prawie rzymskim samo wykonanie świadczenia (

solutio

) nie

powodowało umorzenia zobowiązania. Dłużnik był odpowiedzialny tak długo, dopóki nie

przedsięwzięto, w formie przepisanej, czynności będącej odwrotnym aktem (contrarius

actus) w stosunku do tego, który spowodował powstanie odpowiedzialności dłużnika.

Zobowiązania powstałe z kontraktów werbalnych umarzano za pomocą

acceptilatio.

Polegała ona na wymianie pytań i odpowiedzi miedzy dłużnikiem i wierzycielem.

Wykonanie zobowiązania. (solutio)

Pod wpływem

ius gentium,

samo świadczenie - z pominięciem

contrarius actus,

zaczęto

uznawać za podstawę do uwolnienia dłużnika od odpowiedzialności. Wykonanie

zobowiązania przez dłużnika to solutio zwane przy długach pieniężnych zapłatą.

Dłużnik winien świadczenie spełnić do rąk wierzyciela w miejscu umówionym, ale mógł

też wykonać zobowiązanie do rąk osoby przez wierzyciela upoważnionej do przyjęcia

świadczenia

(solutionis causa adiectus').

Nowacja.

Umorzenie stosunku obligacyjnego następowało również wskutek nowacji (novatio) –

polegała ona na zastąpieniu jednego zobowiązania nowym stosunkiem obligacyjnym,

który wstępował w miejsce poprzedniego.

Nowację przeprowadzano albo w celu modyfikacji zobowiązania (novatio inter easdem

personas -nowacja między tymi samymi osobami), albo w celu zmiany jego podmiotów

(novatio inter novas personas -nowacja między nowymi osobami).

Inne przypadki zgaśnięcia zobowiązania.

Wśród innych zdarzeń powodujących umorzenie zobowiązania wymienić należy: śmierć -

śmierć jako podstawa umorzenia zobowiązania jest zjawiskiem wyjątkowym, albowiem

zasadą jest, iż zarówno długi, jak i wierzytelności wchodzą w skład spadku i w wyniku

sukcesji uniwersalnej przechodzą na dziedzica.

Zobowiązanie gasło również wówczas, gdy dług i wierzytelność zlały się (confusio) w

jednej osobie (np. dłużnik stał się spadkobiercą wierzyciela i odwrotnie).

Pactum de non petendo

Była to nieformalna umowa, w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że albo w ogóle,

albo przez pewien czas nie będzie pozywał go do sądu o należne świadczenie.

Kompensacja

Przez potracenie (compensatio) rozumiemy w prawie dzisiejszym umorzenie

wierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej

wierzytelności ze strony dłużnika.

Prawo familijne

Małżeństwo

Małżeństwo

jest to uznany przez prawo związek mężczyzny z kobietą zawierany w celu

trwałego pożycia.

Zawarcie małżeństwa może być poprzedzone przyrzeczeniem dokonania tego aktu w

przyszłości – zaręczyny,

sponsalia

, w Rzymie nie wiązały stron w sposób bezwzględny.

Małżeństwo w Rzymie od najdawniejszych czasów było związkiem monogamicznym.

Od zawarcia małżeństwa odróżniali Rzymianie wyraźnie akt włączenia żony do

agnacyjnej familii męża, połączony z wejściem małżonki pod jego władzę (conventio in

manum mariti).

Następowało ono w wyniku jednego z trzech następujących zdarzeń prawnych:

Conferreatio

to sakralna forma wejścia żony pod władzę męża. Przy akcie tym obecnych

było 10 świadków i 2 najwyższych kapłanów.

Coemptio

to forma niejako uroczystego „kupna” żony. Wykorzystywano w tym celu

abstrakcyjną mancypację.

Usus

to nabycie przez męża władzy nad żoną z mocy samego prawa w wyniku

jednorocznego, nieprzerwanego pożycia małżeńskiego (zasiedzenie).

Żona która znajdowała się pod władzą męża (manus), podlegała jego władzy na prawach

córki

. W

stosunku do swoich dzieci była agnacyjną siostrą

. Jeśli jej mąż podlegał władzy

swego ojca, ona podlegała mu także, i to na prawach wnuczki. Kobieta, która przy boku

męża zajmowała tylko stanowisko żony, bez zmiany swej dotychczasowej przynależności

rodzinnej, z punktu widzenia przynależności agnacyjnej pozostawała osobą obcą nawet

w stosunku do własnych dzieci. Rozwój małżeństwa rzymskiego szedł jednak w kierunku

równouprawnienia małżonków i dlatego już pod koniec republiki mąż na ogół nie miał

władzy nad żoną, a w okresie cesarstwa

manus

wychodzi całkowicie z użycia.

Affectio maritalis – to consensus obojga małżonków – czyli wola wzajemnego pożycia w

związku, przy którym brak jest przeszkód do tego, by mężczyzna występował w nim w

roli męża a kobieta w roli żony.

Prawo rzymskie nie wymagało żadnej szczególnej formy zawarcia małżeństwa.

Wystarczyła wola

wzajemnego pożycia w związku, przy którym brak jest

Consensus

jako element twórczy małżeństwa wyrażał się w samym akcie pożycia obojga

małżonków. Do bytu małżeństwa nie było również nieodzowne spełnienie małżeństwa.

Przy zawarciu małżeństwa pewne znaczenie prawne miało, pochodzące ze zwyczajów

rytuału zaślubin, wprowadzenie żony do domu męża, które było zewnętrznym wyrazem

zawarcia związku małżeńskiego.

Przesłanki ważności małżeństwa:

1) conubim to zdolność każdego z nupturientów do wstąpienia w związek małżeński

uznany przez prawo, oraz brak przeszkód małżeńskich

Małżonkowie nie mogli być spokrewnieni w linii prostej.

W linii bocznej przeszkodę małżeńską stanowiło pokrewieństwo do trzeciego stopnia.

Małżonkowie nie mogli być spowinowaceni, ponadto nie mogli żyć w innym nie

rozwiązanym związku małżeńskim.

2) dojrzałość fizyczna

3) consensus małżonków (lub zwierzchnika familijnego)

Skutki prawne małżeństwa

Zawarciem małżeństwa pociągało za sobą doniosłe skutki zarówno w sferze stosunków

osobistych, jak i majątkowych obojga małżonków.

Dzieci zrodzone w małżeństwie uchodziły za prawe i korzystały w pełni z wynikających

stąd praw. Żona uzyskiwała pozycję społeczną męża.

Małżonkowie zobowiązani byli do wzajemnego szacunku

.

Mąż miał obowiązek utrzymywania żony, ale miał, też prawo do decydowania o miejscu

jej zamieszkania i o sposobie wychowania dzieci.

Z małżeństwem mogła być połączona

manus

(władza) męża nad żoną.

Posagiem

(dos) zwano majątek wnoszony mężowi w związku z zawarciem małżeństwa.

Jego przeznaczeniem było ułatwienie ponoszenia kosztów związanych z utrzymaniem

małżeństwa. Posag mógł być ustanowiony przez ojca niewiasty

(

dos profecticia

) albo

przez inne osoby lub samą żonę

(dos adventicia).

Jednym ze skutków małżeństwa był zakaz darowizn między małżonkami. Nic jednak, nie

stało na przeszkodzie, by darowizny takie czynić przed zawarciem małżeństwa

(donatio

ante nuptias).

Władza ojcowska

Władza ojcowska (patria potestas

) odgrywała w przypadku prawa rzymskiego szczególną

rolę.

Tylko ten kto podlegał władzy ojcowskiej, wchodził do jego rodziny, a jako taki po śmierci

ojca nabywał ustawowe prawo do spadku po nim.

Ojciec przede wszystkim decydował o tym, czy urodzone w jego małżeństwie dziecko ma

podlegać jego władzy.

Zakres jej był nieomal nieograniczony, jako że formalnie obejmował prawo życia i śmierci

(

ius vitae ac necis

) nad podległymi osobami.

Ojciec mógł dziecko sprzedać

, wyrażał zgodę na zawarcie małżeństwa, mógł także

małżeństwo w pewnych okolicznościach rozwiązać.

Ojciec mógł wydać dziecko, które wyrządziło czynem niedozwolonym szkodę w cudzym

majątku, w celu odpracowania jej

.

Prawo przyznawało mu także środki procesowe służące wydostaniu dziecka od osób

trzecich.

Mimo ogromnych praw, jakie miał ojciec wobec własnych dzieci, miał on też wobec nich

określone obowiązki, takie jak utrzymanie i wychowanie, opieka, obowiązek wyposażenia

córki w związku z jej małżeństwem itp.

Ukształtowana w początkach państwa rzymskiego

patria potestas

jako władza niemalże

absolutna, z upływem czasu podlegała permanentnemu ograniczaniu przez prawo

zwyczajowe i ustawodawstwo cesarskie, przekształcając się w prawie poklasycznym z

władztwa absolutnego w zwykłą władzę wychowawczą, z prawem do karcenia.

Pod władzę ojcowską, w sposób naturalny, wchodziły przede wszystkim dzieci zrodzone

w prawnym małżeństwie.

Macierzyństwo było zawsze pewne

(mater semper certa est)

za ojca natomiast uchodził

mąż matki

. Jest to tzw. domniemanie ojcostwa.

Pod władzę ojcowską w sposób sztuczny wchodziło się poprzez:

1)

Przysposobienie

- przysposobić można było dziecko

alieni iuris,

czyli znajdujące się pod

władzą innej osoby, za jej zgodą. Ten typ przysposobienia to adopcja

(adoptio).

Można

też było przysposobić osobę

sui iuris.

Akt ten ze względu na swoją wagę dokonywany był

przed zgromadzeniu ludowym i zwał się arogacją

(arrogatio).

2)

Legitimatymację – legitimatio

była nadaniem dziecku zrodzonemu w konkubinacie

stanowiska dziecka pochodzącego z prawego małżeństwa. Następowało to albo w wyniku

przekształcenia konkubinatu w prawne małżeństwo, albo poprzez reskrypt cesarski.

Ojciec mógł osobę znajdującą się pod jego władzą wyzwolić z niej w drodze czynności

prawnej – zwanej

emancypacją

(emancipato).

Dochodziła ona do skutku przez trzykrotną pozorną sprzedaż syna (córki i wnuków –

jednokrotną) osobie zaufanej, w wyniku czego ojciec tracił nad synem władzę.

Opieka i kuratela

Osoby

sui iuris,

pozbawione zdolności do czynności prawnych albo w niej ograniczone,

podlegały

opiece

(tutela)

bądź

kurateli

(cura)

.

Opiekę sprawowano nad niedojrzałymi

(tutela impuberum)

i nad kobietami

(tutela

mulierum).

Kurateli natomiast podlegali chorzy umysłowo

(cura furiosi)

i marnotrawcy

(cura

prodigi).

Powołanie opieki następowało z mocy testamentu

(tutela testamentaria).

Jeśli nie było opiekuna testamentowego, opiekę z mocy ustawy sprawował najbliższy

krewny agnacyjny, ewentualnie współrodowcy (czyli gentyle

).

W braku opieki testamentowej i ustawowej opiekuna wyznaczał pretor

(tutela dativa).

Nad chorym umysłowo pieczę (cura furiosi) sprawował najbliższy agnat lub gentyl.

Zawierał on

czynności w zastępstwie obłąkanego.

W braku kuratora ustawowego funkcję tę

powierzał pretor osobie obcej według swego

uznania.

Cura furiosi

gasła z chwilą wyzdrowienia obłąkanego.

Kuratela nad marnotrawcami (cura prodigi) powołano kuratora tak samo, jak w

przypadku kurateli nad chorym umysłowo.

Początkowo pretor, uznając dekretem kogoś za marnotrawcę pozbawiał go całkowicie

zdolności do czynności prawnych, później jednak marnotrawcy przyznano zdolność do

zawierania czynności o charakterze przysparzającym.

W zawieraniu pozostałych czynności wyręczał go kurator.

Z pomocy kuratora mogli korzystać również dojrzali w wieku od 14 do 25 lat

(cura

minorum).

Z

końcem IIIw.n.e.

minor

posiadający kuratora był też ograniczony w zdolności do

czynności prawnych i w przypadku niektórych oświadczeń woli (z wyjątkiem

sporządzenia testamentu i zawarcia małżeństwa) musiał mieć jego przyzwolenie

(consensus).

W okresie późniejszym z pomocy kuratora mogli korzystać także starcy i osoby

niedołężne, a w poszczególnych sprawach również osoby nieobecne, czy płód w łonie

matki.

PRAWO SPADKOWE

I ) ZASADY OGÓLNE

1)

Dziedziczenie

–

wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno –

majątkowych po zmarłym. ( defunktus )

Dziedziczenie jest następstwem ogólnym - successio universalis ( sukcesja

uniwersalna ). Przy następstwie ogólnym obejmuje dziedzic wszystkie wierzytelności i

długi spadkodawcy, które tworzą pewną jedność majątkową i przechodzą na niego w

całości. Dziedziców może być kilku – na każdego z nich przypada wtedy pewna

oznaczona lub równa część spadku. Każdy z współdziedziców ( coheredes ) staje się w

zakresie swojej części ogólnym następcą spadkodawcy.

2)

Spadek

–

stosunki majątkowe pozostałe po zmarłej osobie fizycznej.

Spadek obejmuje wszystkie stosunki prawne o wartości majątkowej – wierzytelności,

długi, prawa rzeczowe. Stosunki rodzinne spadkodawcy tudzież jego osobiste

zobowiązania nie należą do spadku.

3)

Wymogi dziedziczenia

- do dziedziczenia wymagało prawo rzymskie:

a)

śmierci osoby fizycznej

– posiadającej zdolność majątkową –

dziedziczyć można było tylko po zmarłym.

b)

zdolności majątkowej po stronie zmarłego

- nie można było dziedziczyć

po niewolnikach i dzieciach rodziny gdyż osoby te nie posiadały zdolności

majątkowej. Dziedziczenie po dzieciach dopuszczalne było tylko gdy miały one

peculium castrense lub quasi castrense

Dziedziczenie przysługuje tylko tej osobie, którą powołano do spadku.

Przy dziedziczeniu odróżnia się dwa momenty:

a) chwilę powołania do spadku ( delatio )

b) chwilę nabycia spadku

Dziedzic mógł być powołany do spadku:

a)

na podstawie woli samego spadkodawcy czyli w drodze testamentu

(secundum tabulas ) – dziedziczenie testamentowe

b)

na podstawie przepisu prawa

, co mogło nastąpić:

•

w razie gdy spadkodawca nie pozostawił żadnego testamentu

–

powołanie do spadku bez testamentu ( ab intestato ) – dziedziczenie

beztestamentowe

•

wbrew woli spadkodawcy – mimo istnienia ważnego testamentu

4)

Powołanie do spadku

– jest to tylko możność nabycia spadku – osoba powołana do

spadku staje się dziedzicem dopiero z chwilą objęcia spadku, bądź z chwilą śmierci

spadkodawcy.

5)

Nabycie spadku – sukcesja uniwersalna – skutki

Nabycie spadku następuje:

a)

dla dziedziców pozostających pod władzą spadkodawcy, z mocy

samego prawa, nabywali oni spadek nawet wbrew swojej woli

– dziedzice

konieczni (heredes necessari )

b) dla wszystkich innych dziedziców na podstawie, ich oświadczenia woli objęcia

spadku ( aditio hereditatis ).

Sukcesja uniwersalna -

obejmuje wszystkie stosunki majątkowe spadkodawcy i jako

jedna całość przechodzi na dziedzica. Jej skutki są następujące:

a) spadek zlewa się z majątkiem dziedzica – nowa całość majątkowa – dziedzic

odpowiada własnym majakiem za długi spadkowe.

b) spadek może przechodzić – w drodze następstwa ogólnego na kilka osób

występujących jako współdziedzice

Zasady sukcesji uniwersalnej:

a) Nikt nie może rozporządzać majątkiem częściowo w drodze testamentu –

dziedziczenie musi polegać na jednej właściwej podstawie powołania.

Płynęły stad następujące konsekwencje:

•

Skoro pozostawiono dziedzicom testamentowym część spadku, a resztą nie

rozporządzono, wówczas owa reszta przypadała dziedzicom testamentowym

stosownie do wysokości ich udziałów.

•

Skoro jeden ze współdziedziców spadku nie przyjmuje, to jego część przyrasta

innym współdziedzicom.

b)

kto został raz dziedzicem, jest nim zawsze.

Nabycie spadku nie może

nastąpić pod pewnymi warunkami tj. rozwiązującym lub terminem.

„Semel heres semper heres”

Sukcesja singularna (sukcesio singularis )

– poszczególne prawa przenoszone są za pomocą

osobnych aktów prawnych. Z jednego podmiotu na drugi przechodzi tylko jedno ze

ściśle oznaczonych praw, np.: sprzedaż konkretnych przedmiotów.

II ) DZIEDZICZENIE WEDŁUG PRAWA PRETORSKIEGO I CYWILNEGO

1) Dziedziczenie według prawa cywilnego

Dziedziczenie według prawa cywilnego nosi nazwę

hereditas

, a dziedzic prawa

cywilnego nazywa się

heres

.

Konsekwencje dziedziczenia cywilnego:

a)

hereditas

– ograniczyła ustawowe prawo spadkobrania tylko do

krewnych agnacyjnych

b)

przyjęcie

hereditas

było aktem prywatnym i objęcie jej nie było

ograniczone terminem

c)

przy dziedziczeniu ustawowym, beztestamentowym ( hereditas ab

intestato ) miała pełne zastosowanie zasada:

„skoro raz powołano do spadku

dziedziców ustawowych, a ci spadku nie objęli, nie przekazywano go dalej, lecz

stawał się spadkiem wakującym”

d)

dla ochrony dziedzica prawa cywilnego służyło powództwo

hereditas

petitio

– na niego też przechodzą wierzytelności i długi spadkowe z chwilą

nabycia spadku.

2)

Dziedziczenie według prawa pretorskiego –

bonorum possessio

Cechą bonorum possessio było ułatwienie stosowania przepisów formalnych tudzież
zachowanie naturalnego prawa spadkobrania pewnej części spadku dla najbliższych

krewnych spadkodawcy. Bonorum possessio następuje w drodze: testamentu

(dziedziczenie testamentowe ), ustawy ( dziedziczenie beztestamentowe ), przeciw

testamentowi.

Wyróżnia się trzy grupy bonorum possessio:

a)

bonorum possessio contra tabulas

– pretorskie prawo dziedziczenia

koniecznego – udzielane przez edykt, wbrew postanowieniom testamentu – tym

bliskim krewnym, którzy nie zostali w testamencie ani ustanowieni dziedzicami,

ani wydziedziczeni.

b)

bonorum possessio secundum tabulas

– pretorskie dziedziczenie na

podstawie testamentu – udzielane dziedzicowi ustawionemu w testamencie, jeżeli

żaden z dziedziców contra tabulas nie może lub nie chce przyjąć spadku

c)

bonorum possessio ab intestato

– pretorskie dziedziczenie

beztestamentowe, zachodzące gdy nie było testamentu uznanego ani przez prawo

cywilne, ani przez prawo pretorskie

Wyróżnić można jeszcze:

a)

bonorum possessio cum re

– dziedzic prawa pretorskiego w

rzeczywistości otrzymywał spadek – jeśli uprawnienia do spadku bonorum

possessora było silniejsze od uprawnień dziedzica prawa cywilnego. Bonorum

possessio służyła, np.: synowi emancypowanemu po ojcu zmarłym bez

testamentu, bratu zmarłego spadkodawcy – czyli stryjowi syna emancypowanego

b)

bonorum possessio sine re

– miała miejsce wówczas, gdy bonorum

possessor musiał wydać spadek dziedzicowi prawa cywilnego.

Dziedziczenie testamentowe

Testament

Testament – jest to jednostronne, odwołalne, sporządzone w pisemnej formie, rozporządzenie

ostatniej woli na wypadek śmierci ustanawiające dziedzica

Kodycyl – postanowienie ostatniej woli po którym nie ma dziedzica.
Testament musiał zawierać:
1. zapis w języku łacińskim w formie rozkazującej
2. ustanowienie dziedzica musiało nastąpić w pierwszych słowach testamentu
3. dziedzic musiał być wyraźnie wskazany

4.

ustanowienie dziedzica musiało nastąpić w sposób wolny.

Prawo XII tablic:

1) Dwa najstarsze testamenty publiczne: wg. Prawa cywilnego

a)

Testament in comittis calatis

– sporządzano go podobnie jak adrogację za pomocą dekretu

comitia calata na wniosek pontificis maximi. Ponieważ wniosek był sporządzony przez kapłana

miał on ogromny wpływ na sporządzenie testamentu. Testator musiał liczyć się z jego
zdaniem ponieważ mógł on odmówić postawienia wniosku na zgromadzeniu ludowym, które
odbywało się dwa razy do roku.

b)

Testament in procinctu

– był testamentem żołnierza będącego w szyku bojowym lub co

najmniej w stałym obozie wojskowym. Sporządzano go w formie ustnego oświadczenia,
wystosowanego do towarzyszy stojących blisko testatora.

Czasy późniejsze:

1)

testament mancypacyjny ( testamentum per aes et libram )

– testament prywatny – polegał na

tym, że spadkodawca mancypuje w obecności 5 – ciu świadków i obsługującego wagę libripensa
swój spadek ( familia ) powiernikowi ( tzw. familiae emptori ), zobowiązując go za pomocą
nunkupacji do wydania spuścizny wskazanym przez siebie osobom ( mancipatio familiae ). Zapłata
ze strony powiernika była symboliczna. Testament ten posłużył za podstawę do stworzenia
testamentu pretorskiego.

2)

Testament prawa pretorskiego

- pretor ogłosił w edykcie z I w. p.n.e. , że udzieli

Bonorum

possessio secundum tabulas, każdemu kto przedłoży testament pisemny opatrzony pieczęciami co

najmniej siedmiu świadków ( 5-ciu świadków, libripens i familiae emptor – tradycja testamentu
mancypacyjnego ). Bonorum possessio udzielona na podstawie takiego testamentu była z
początku

Bonorum possessio sine re – bezskuteczną wobec dziedzica ustawowego, który to

powołując się na to, że przedstawiony dokument w związku z niezachowaniem formy wymaganej
przez ius civile jest nie ważny – odebrać dziedzicowi wprowadzonemu przez pretora w posiadanie

spadku Bonorum possessori ten spadek. Reskrypt Antoniusza Piusa zapewnił dziedzicowi z
testamentu prawa pretorskiego bezwzględną ochronę za pomocą exceptio doli przeciw powództwu
dziedzica ustawowego. Wskutek czego utrzymywał się on przy bonorum possessio i stawał się

bonorum possessio cum re.

Czasy Justyniańskie:
I) Testament prywatny
1) Testamentum tripatritum – testament prywatny – składał się z elementów prawa cywilnego

(świadkowie ), prawa pretorskiego ( pieczęcie ) i późniejszego prawa cesarskiego (podpisy).
Testament ten sporządzano:

a) w obecności 7 zaproszonych osób zdolnych do świadczenia
b) ustnie – testator oświadczał ostatnią wolę
c) pisemnie – przedłożenie dokumentu i oświadczenie, że dokument ten jest testamentem oraz

przez podpisanie go przez testatora ( subscriptio ) wraz ze świadkami, którzy ponadto go
opieczętowali.

Sporządzenie takiego testamentu nie mogło być przerwane inna czynnością prawną ( unitas
actus).

2) testament holograficzny – testator osobiście sporządził treść testamentu, co w jego osnowie

wyraźnie zaznaczył. Sam podpisywał testament, nie trzeba było wówczas żadnych świadków.

3) testamenty szczególne:

a) Polegające na ułatwieniach, np.:

testamentum ruri conditum – wystarcza 5-ciu świadków
testamentum pestis tempore conditum – świadkowie mogą być przybierani jeden po drugim
testamentum parentum inter liberos – zawierał rozporządzenie testatora tylko dla jego
descendentów

b) Polegające na utrudnieniach, np.:

testament niewidomych – wymaga przybrania ósmego świadka, który po przeczytaniu treści
testamentu pozostałym 7, podpisuje go i pieczętuje razem z nimi.

c) Testament żołnierski – wolny od zachowania jakiejkolwiek formy, posiada moc tylko wtedy gdy

testator umiera jako żołnierz, względnie w ciągu roku po tzw. missio honesta ( nienaganne
zwolnienie z wojska).

Treść testamentu
1)Ustanowienie dziedzica

a) musi nastąpić w języku łacińskim i zawierać słowo „heres”
b) testator mógł powołać dziedzica tylko na stałe
c) testator mógł zamianować jednego lub kilku dziedziców ( udziały zgodnie z istotą sukcesji

uniwersalnej mógł oznaczyć tylko w ułamkach całego spadku )

d) ustanowienie dziedzica nie może nastąpić pod warunkiem rozwiązującym
e) dopuszczano ustanowienie dziedzica z warunkiem zawieszającym
f)

nie można było ustanowić kogoś dziedzicem tylko na pewien okres czasu

Ustanowiona dziedzicem może być tylko osoba tzw. persona certa - osoba, o której
indywidualności testator, sporządzając swój testament, posiadał albo mógł posiadać jasne
wyobrażenie.

2) Podstawienie ( substitio ) – spadkodawcy w obawie, że dziedzic ustanowiony nie będzie mógł

lub nie chce objąć spadku powoływali na jego miejsce ewentualnie dziedzica podstawionego
( heres substitutus ). W Rzymie istniały trzy rodzaje podstawienia:

a)

Pospolite ( substitutio vulgaris ) – testator ustanawiał tutaj substytuta dla

siebie. Było najczęstszym rodzajem postanowienia

b)

Pupilarne (substitutio pupilaris ) – ojciec powołując do dziedziczenia po

sobie niedojrzałe dziecko, mógł w tym samym testamencie zdecydować kto będzie dziedziczył
po jego dziecku, gdyby zmarło jako osoba sui iuris, ale przed dojściem do dojrzałości. Był to
wyjątek.

c)

Jak gdyby pupilarne - (substitutio quasi pupilaris ) – ascendenci mogli

ustanawiać w swoim testamencie spadkobierców dla swoich descendentów chorych umysłowo.
Descendent musiał umrzeć po testatorze nie odzyskawszy zdrowia.

1)

Wydziedziczenie – ( exheredatio ) – był to normalny sposób regulowania sukcesji

ogólnej. Musiało być dokonane w przepisanej formie, w przeciwnym razie testament był nie
ważny.

2) Dalsze treści:

a) cząstkowe przysporzenia majątkowe
b) wyzwolenia niewolników
c) powołania opiekunów dla nie dojrzałych i kobiet
d) rozmaite polecenia, skierowane do dziedziców lub do zapisobiorców

Skuteczność testamentu:

1)

Testamenti factio activa –

zdolność do sporządzania testamentu

Zdolność taką posiada:

a) każdy dojrzały rzymski obywatel sui iuris, posiadający zdolność do czynności prawnych
b) kobieta sui iuris przed zniesieniem tutela muliebris

c)

filius familias – ale tylko odnośnie do peculium castrense

d) Latyni i Peregryni mający commercium z Rzymianami
e) Niewolnicy państwowi
Zdolności takiej nie posiadają:
a) impubes – brak zdolności do działania
b) prodigus - brak zdolności do działania

2) Testamenti factio passiva –

zdolność dziedziczenia z testamentu jako dziedzic lub obdarowany

Legatariusz

Zdolność taką posiadał:
a) każdy obywatel rzymski sui iuris
b) filius familias – o ile pater familias dla, którego on nabywa - taką zdolność posiada
c) niewolnik własny – musiał być wyzwolony w tym testamencie
d) niewolnik obcy – jego spadek przypadał jego właścicielowi o ile posiadał testamenti factionem

passivum

Zdolności takiej nie posiadali:
a) peregryni i Latyni nie mający commercium z Rzymianami
b) przejściowo kobiety
c) niektóre związki osób

Nieważność i zniesienie testamentu:
Testament był nieważny gdy:

1) został sporządzony przez osobę nieuprawnioną
2) testator nie posiadał testamenti factio activa
3) przy sporządzaniu popełniono błąd formalny
4) postąpiono wbrew formalnemu prawu o dziedziczeniu koniecznym
5) po sporządzeniu testamentu testator ulegnie capitis deminutioni minimae, np.: przez arrogację
6) gdy żaden z powołanych spadkobierców nie nabędzie spadku, np.: przez capitis deminutio,

zrzeczenie się spadku

7)

przez odwołanie – musiało jednak nastąpić ono w sposób:

a) przez sporządzenie nowego ważnego wedle prawa cywilnego testamentu ( mancypacyjny ),

który uchylał dawny testament w zupełności

b) przez sporządzenie nowego testamentu, który odpowiadał tylko prawu pretorskiemu – nie

uchylał wprawdzie poprzedniego testamentu ale dawał pretorowi podstawę do udzielenia
Bonorum possessio secundum tabulas

c) przez zniszczenie tabulae testamenti – w tym przypadku odmawiał pretor udzielenia bonorum

possessio secundum tabulas

d) przez oświadczenie złożone do protokołu przed władza posiadającą tzw. ius actorum

conficiendorum albo przed 3-ma świadkami, o ile od czasu sporządzenia testamentu upłynęło
10 lat

Kodycyl:
Prośba listowna ( codicillus ), wystosowana przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub
innej osoby obdarzonej w testamencie, o wykonanie wyszczególnionych w niej rozporządzeń. Kodycyl
mógł sporządzić zarówno spadkobierca nie pozostawiający testamentu tzw. codicilli ab intestato
( miało to uzupełnić ustawowy porządek dziedziczenia), jak również spadkodawca, który pozostawił
testament tzw. codicilli testamentarii. Z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczenia treścią
kodycylu wszelkie rozporządzenia ostatniej woli w szczególności fideikomis i pośrednie wyzwolenie z
tym, że cywilne rozporządzenia można było zamieścić tylko w kodycylu potwierdzonym w testamencie.

Kodycyl dawał prawo spadkobiercy do uchronienia testamentu przed nieważnością. Testator

mógł umieścić w testamencie tzw. klauzulę kodycylarną – postanowienie, że testament jego ma
obowiązywać jako kodycyl, o ile jako testament miał by być nieważny. Klauzula taka sprawiała, że
ustanowienie dziedziców w kodycylu tłumaczono jako fideikomis uniwersalny ( z reguły na niekorzyść
dziedzica beztestamentowego ), przy czym inne rozporządzenia zawarte w takim testamencie
( wyzwolenia, zapisy ) obciążały fideikomisariusza.

Dziedziczenie beztestamentowe

Dziedziczenie beztestamentowe – bonorum possessio ab intestato – zachodzi wówczas gdy
spadkodawca umarł nie pozostawiając ważnego testamentu, lub też gdy testament przez niego
pozostawiony stracił moc wiążącą po śmierci spadkodawcy z jakiego kolwiek powodu.
W prawie rzymskim wyróżnić można trzy systemy dziedziczenia beztestamentowego:

1) system agnacyjny ( ustawowy )

2)

system agnacyjno – cognacyjny ( dziedziczenie wg. Prawa pretorskiego )

3) system cognacyjny ( oparty na Nowellach justyniańskich )

Agnacja – więzy krwi – naturalne pokrewieństwo
Cognacja – przysposobienie – np.: adopcja

I ) System agnacyjny – wyróżnia trzy stopnie bliskości:

a)

sui heredes – osoby znajdujące się pod władzą spadkodawcy – dziedzice konieczni

•

synowie

•

córki

•

żona z małżeństwa cum manu

•

dzieci po zmarłym synu ( wnukowie )

Dziedziczenie odbywało się według:

•

głów ( in capitia )

•

szczepów ( in stripes ) – jeśli byli powołani „sui” kilku stopni następował podział na

szczepy, a dział majątkowy przypadający na dany szczep dzielono w równych częściach
pomiędzy członków szczepu ( wg. Głów ? )

b)

proximi agnati – najbliższy boczny krewny pozostający ze spadkodawcą w
najbliższym stopniu pokrewieństwa

•

brat

•

siostra

•

syn emancypowany

Dziedziczenie odbywało się według:

•

głów ( in capita ) – jeżeli było kilku gnatów tego samego stopnia pokrewieństwa to

dzielą oni spadek na równe części wg. Głów

Również kobieta mogła dziedziczyć jako najbliższa krewna agnacyjna.

c)

gentiles – osoby należące do tego samego rodu co spadkodawca. Mieli wspólnego

przodka i nosili to samo nazwisko rodowe.

II ) System agnacyjno – cognacyjny – dziedziczenie to następowało wg. czterech klas:

a)

unde liberi – wszyscy krewni zstępni (descendenci ) spadkodawcy, bez względu na to czy byli
pod jego władzą ojcowską czy też nie ( w chwili śmierci )

•

dzieci

•

wnukowie

•

prawnukowie

•

syn emancypowany

Nie dziedziczyła natomiast żona spadkodawcy ponieważ nie była jego descendentką
Zstępni stopnia bliższego wykluczali tych stopnia dalszego.
Dziedziczenie odbywało się według:

•

szczepów ( in stripes ) – jeśli dziedzice po zmarłym ojcu wstępują w jego dział

spadkowy

•

głów ( in capita ) – podział przez descendentów tego samego stopnia

b)

unde legitimi – wszystkie osoby uprawnione według ius civile

•

sui

•

proximus agnatus

•

gentiles

c)

unde cognati – wszyscy krewni cognacyjni ( przysposobieni ) do 6-go stopnia bez wyjątku. Do
7-go stopnia tylko prawnukowie rodzeństwa. Krewni cognacyjni bliższego stopnia wykluczali
tych dalszego stopnia.

Sui heredes byli powoływani we wszystkich trzech wyżej wymienionych klasach dziedziczenia

d)

unde vir et uxor – dziedziczenie małżonków po sobie – z braku krewnych uprawnionych do
dziedziczenia. Uxor in manu spadkodawcy ( żona in manu ) dziedziczyła w klasie drugiej jako
filia familias.

Stosunek klas pretorskiego dziedziczenia beztestamentowego był taki, że klasa poprzednia wykluczała
następną.
III ) System cognacyjny

1) Dziedziczenie beztestamentowe zwyczajne – cztery klasy bliskości:

a)

descendenci spadkodawcy – wszyscy krewni zstępni bez względu na płeć i stopień
pokrewieństwa oraz toczy znajdowali się pod władzą ojcowską czy nie.

•

Dzieci

•

Wnuki

•

Prawnuki

•

Itd.

Dziedziczenie odbywało się według głów i szczepów

b)

ascendenci spadkodawcy – wstępni

•

rodzeństwo rodzone ( bracia i siostry po jednej matce i ojcu )

•

dzieci pierwszego stopnia rodzeństwa rodzonego.

Wszyscy ci dziedzice dziedziczyli obok siebie wedle głów ( in capita ). Dzieci po zmarłych
braciach czy siostrach otrzymywały na dział spadkowy przypadający na ich ojca czy matkę.

c) rodzeństwo przyrodnie

•

bracia - tylko po ojcu lub po matce

•

siostry - tylko po ojcu lub po matce

•

ich potomstwo ( ich dzieci pierwszego stopnia )

d)

krewni cognacyjni – dalsi krewni – bez ograniczenia stopnia bliższości - bliższy stopień
pokrewieństwa wykluczał dalszy.
Podział następuje tu zawsze wedle głów ( in capita )

2) Dziedziczenie beztestamentowe nadzwyczajne

a)

uboga wdowa – w przypadku gdy nie otrzymała posagu po zmarłym mężu przypadała jej ¼
spadku – nie więcej niż 100 funtów złota. Jeśli spadkodawca miał dzieci to nie mogła
odziedziczyć więcej niż otrzymywało jedno dziecko.

b)

Liberi naturales – dzieci nieślubne zrodzone w konkubinacie – bez stosunku kazirodczego.
Otrzymywały wraz ze swoją matką ¼ spadku po ojcu nieślubnym, jeżeli uznał je za swoje i
nie pozostawił i dzieci ślubnych.

c)

Quarta divi Pii – czwarta część spadku należna osobie niedojrzałej, arogowanej i
wyzwolonej bez słusznego powodu przed dojściem do dojrzałości.

Dziedziczenie przeciwtestamentowe

Dziedziczenie przeciwtestamentowe ( bonorum possessio contra tabulas ) – dziedziczenie
konieczne – rodzaj dziedziczenia polegający na powołaniu do spadku wbrew istniejącemu
testamentowi pewnych osób najbliższych testatorowi.
Celem tego dziedziczenia była ochrona pierwotnego prawa najbliższych krewnych agnacyjnych i
kognacyjnych spadkodawcy do należnej im części spadku. W kręgu osób nie chronionych tym prawem
znaleźli się małżonkowie z małżeństwa

sine manu.

Prawo rzymskie wyróżnia dwa rodzaje koniecznego dziedziczenia, a mianowicie:

1)

Formalne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego – nakładało na spadkodawcę
obowiązek obdarowania majątkiem spadkowym niektórych osób z jego rodziny lub wyraźnego
wydziedziczenia pod groźbą nieważności testamentu. Testator nie mógł osób tych pominąć w
testamencie – dziedzice właśni powinni być albo ustanowieni, albo wydziedziczeni.

2)

Materialne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego – miało na celu zachowanie
pewnej części spadku tzw. zachowek dla pewnych osób z rodziny, uprawnionych do tego
zachowku.

FORMALNE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE W/G PRAWA CYWILNEGO
Zakaz pominięcia SUUS HERES
W dawnym prawie cywilnym uprawnieni do formalnego dziedziczenia przeciwtestamentowego byli

sui

heredes. Należeli od nich:

1)

sui – osoby znajdujące się pod władza ojcowską spadkodawcy w czasie, sporządzania przez niego
testamentu ( przede wszystkim jego dzieci ). W ius civile panowało przekonanie, że sam pater
familias zdecyduje o losie najbliższych członków rodziny ( sui heredes ). Jedynym ograniczeniem
jego swobody było to, że w testamencie nie mógł nikogo pominąć z kategorii

sui. Panowała

zasada, że

miał ich powołać do spadku albo wydziedziczyć. Wydziedziczenie nie wymagało

uzasadnienia ale wymagało zachowania odpowiedniej formy.:
a) wydziedziczenie musiało nastąpić w słowach uroczystych
b) syn musiał być wydziedziczony imiennie
c) pozostali sui heredes ( żona in manu, córki, wnukowie) mogli być wydziedziczeni za pomocą

ogólnej formuły

d) pominięcie syna w testamencie dawało cały testament nieważny – dziedziczenie ustawowe
e) pominięcie córki in patria potestate lub sui dalszego stopnia nie powodowało nieważności

testamentu ale osoba taka dziedziczyła razem z dziedzicami ustawowymi

2)

sui postumi – dzieci spadkodawcy, które przyszły na świat już po sporządzeniu testamentu,
mianowicie po śmierci testatora, jego pogrobowcy. Jeżeli testator po sporządzeniu testamentu
adoptował kogoś lub urodziło mu się dziecko to testament stawał się nieważny. Aby temu
zapobiec mógł testator w testamencie z góry ustanowić pogrobowców swoimi dziedzicami lub ich
wydziedziczyć. Panowała zasada

„postumus rumpti testamentum” – „pogrobowiec niweczy

testament”

PRETORSKA BONORUM POSSESSIO CONTRA TABULAS: ( PRETORSKIE DZIEDZICZENIE
P.TEST)
Jest to pretorska ochrona członków rodziny testatora. Pretor rozszerzył krąg osób uprawnianych do
formalnego dziedziczenia przeciwtestamentowego o osoby powołane z edyktu unde liberi. Ponadto
uprawnił do takiego dziedziczenia:
a) patrona

b)

ojca wyzwalającego – do połowy spadku wyzwoleńca czy tez syna emancypowanego

Pominięcie dziedzica koniecznego nie powodowało według prawa pretorskiego nieważności
testamentu.
MATERIALNE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE
Materialne prawo dziedziczenia przeciwtestamentowego czyli prawo do tzw.

zachowku rozwinęło się

w praktyce sądu centumwirialnego.
Zachowek (pars legitima) – ustawowa cześć spadku obowiązkowa dla uprawnionego. Powinien
wynosić przynajmniej ¼ części działu ustawowego.
Sąd centumwirialny zaliczał do kręgu osób uprawnionych do zachowku :
1) descendentów spadkodawcy 3) rodzeństwo rodzone
2) ascendentów ( z braku descendentów ) 4) braci i siostry z jednego ojca
Do zachowku wliczano wszystko, co uprawniony otrzymał nie tylko jako dziedzic, lecz także na
podstawie zapisu lub darowizny na wypadek śmierci. Zachowek musiał być wolny od wszelkich
ograniczeń przez: warunek, termin, polecenie.

Querele inofficiosi testamenti – powództwo jakie przysługiwało osobie (pokrzywdzonemu) w

sytuacji gdy spadkodawca nie zwraca uwagi na naturalne, przyrodzone prawo swoich najbliższych
krewnych do korzystania ze spadku.
Przyjmowano, że spadkodawca sporządzając testament z pominięciem najbliższych krewnych i nie
pozostawiając im pewnej części spadkowej, musiał działać pod wpływem zaburzenia umysłowego. Na
tej podstawie uzasadniano obalenie testamentu.
Powództwo takie wnosił krewny mający prawo do zachowku w razie pominięcia jego osoby w
testamencie. Było to powództwo

subsydiarne – dopuszczalne było tylko jako ostateczny sodek

prawny, gdy uprawniony nie miał już innej możliwości aby osiągnąć zachowek.

QUERELA INOFFICIOSAE DONATIONIS SEU DOTIS

Dziedzic przeciwtestamentowy mógł unieważnić darowizny dokonane przez testatora za jego życia na

podstawie

querela inofficiosae donationis seu dotis. W razie gdyby uprawniony do zachowku był

pokrzywdzony służyła mu celem dopełnienia

actio ad supplemendam legitimam. W drodze

wyjątku dopuszczalne było odebranie zachowku przez wydziedziczenie, w wypadku:

exheredatio bona mente – spadkodawca w interesie samego dziedzica, bądź też celem utrzymania

dla niego majątku wydziedziczał go. Zachodziło to gdy dziedzic był umysłowo chory,
marnotrawcą, nadmiernie zadłużony

exheredatio notae causa – na podstawie uznania sądu mogło dojść do wydziedziczenia

uprawnionego do zachowku w przypadku gdy dopuścił się np.: przestępstwa.

JUSTYNIAŃSKIE DZIEDZICZENIE PRZECIWTESTAMENTOWE
Według prawa justyniańskiego powołane do dziedziczenia przeciwtestamentowego (koniecznego )

były następujące osoby:

descendenci i ascendenci spadkodawcy dla których Justynian połączył zasady formalnego i

materialnego dziedziczenia p. test. Mieli oni więc prawo do formalnego ustanawiania ich
dziedzicami.

Rodzeństwo spadkodawcy, jeśli przed nim dano pierwszeństwo jakiejś

persona turpis zachowywało

dotychczasowe swoje materialne dziedziczenie konieczne.

Unormował Justynian ( w Noweli 115) szczegółowo kwestię wydziedziczenia lub pominięcia
descendentów przez wstępnych za karę. Było 14 przyczyn uzasadniających takie postępowanie.
Najważniejsze z nich to:
1) targnięcie się na życie wstępnego
2) denuncjacja o popełnieniu przestępstwa za wyjątkiem zdrady stanu
3) cudzołóstwo z żoną wstępnego
4) powstrzymanie od sporządzenia testamentu
5) zaniedbanie w czasie choroby umysłowej
6) ciężka obraza słowna, lub czynna zniewaga cielesna
7) fałszywa denuncjacja, z której wstępny poniósł poważną szkodę
8) złe prowadzenie się przeciw woli wstępnego, np.: uprawianie hańbiącego zawodu
Jeżeli uprawniony do zachowku został niesłusznie wydziedziczony, mógł tylko w razie nie otrzymania
niczego, za pomocą

Querele inofficiosi testamenti obalić testament. Następowało wtedy

dziedziczenie ustawowe, w którym otrzymywał on swój udział ustawowy w całości. Jeśli uprawniony
otrzymał dział spadkowy mniejszy od zachowku, przysługiwało mu powództwo przeciw roszczeniu
dziedziców o uzupełnienie zachowku

actio ad supplemendam legitimam.