I Edykt Pretorski - „przepisy tych, którzy mają prawo wydawania edyktów” - Gaius
- 367  p.n.e - powołanie urzędu Pretora, któremu powierzono iurisdictio w ramach imperium
- 242 p.n.e - powołanie do życia urzędu pretora peregrynów: preator peregrinus
- podstawą działania było ius edicendi - prawo do zapowiedzi w jaki sposób magistratura będzie korzystała z powierzonej jej władzy, w oparciu o jakie zasady - praktycznie były to zapowiedzi udzielania środków ochrony proc. i pozaproc.
- 67 p.n.e lex Cornelia de edicis- pretor związany swoim edyktem, wcześniej nie musiał się ściśle trzymać jego postanowień

- 130 r. n.e. - uporządkowanie (ujednolicenie) redakcji edyktu pretora miejskiego i edylów kurulnych przez prawnika Juliana na polecenie cesarza Hadriana; odtąd funkcjonował jako edykt wieczysty - edictum perpetuum (wcześniej lex annua - ustawa roczna) i zmienać go mogli tylko cesarze
- Edictum tralaticium - trzon nowości sprawdzonych i aprobowanych przez kolejnego pretora

- Edicta nova - dodane zapowiedzi własne pretora po zaaprobaniu edyktu poprzednika
- Ius praetorium- nie drogą ustawodawczą a poprzez środki procesowe i sankcje.
- Edykt pretorski składał się z części normatywnej i formularnej. Pierwsza zapowiadała udzielenie ochrony procesowej w określonych sytuacjach a druga zawierała zredagowane konkretne formuły jakimi miały się posługiwać strony w toku procesu, opierał się na zasadzie słuszności (aequitas) w przeciwieństwie do formalizmu i rygoryzmu ius civile
- Na targowiskach jurysdykcję karną sprawowali edylowie kurulni którzy także wydawali edykty, w prowincjach edykty wydawali namiestnicy a odpowiednikami edylów byli tam kwestorowie.
- Prawo edyktowe nosiło nazwę Ius Honorarium (wspomaganie, uzupełnianie i poprawianie ius civile - adiuvare, supplere, corrigere)

II Prawo zwyczajowe - Mores maiorum(zwyczaje przodków) były najważniejszym regulatorem stosunków społecznych w okresie poprzedzającym Ustawę XII tablic, ale główny ich zrąb właśnie przez tę ustawę został podniesiony do roli obowiązujących przepisów prawnych. Zwyczaj kształtował się w wyniku ciąglości i niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczeństwie zorganizowanym podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny (opinio necessitatis)  i stosowany bywa przez dłuższy czas (frequens usus) w sposób niezmieniony. Po Ustawie XII tablic powstawały też nowe zwyczaje, ale zanim zdołały okrzepnąć, zostały przejmowane do pretorskich edyktów lub do działalności jurysprudencji. Według koncepcji rzymskiej prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu (tacitus consensus omnium), w przećiwieństwie do ustawy (lex) w której wola ta jest objawiona wyraźnie. Prawo to nie sprzyja poczuciu pewności prawnej i stwarza warunki do nadużyć. Dlatego spisano ustawe XII tablic - spisane prawo nie wykluczało zwyczaju jako środka prawotwórczego. Przyznawano mu moc równą ustawie a także moc uchylania ustaw (desuetudo). Autorzy pism prawniczych i pozaprawniczych przez cały czas trwania państwa rzymskiego powoływali się jednak na zwyczaje przodków.

III Ustawa XII tablic (Lex duodecim tabularum) - Po walkach plebejuszy z patrycjuszami w 451 r.p.n.e  wybrano 10-osobowy zespól którego zadaniem było spisanie prawa zwyczajowego. Jak dotąd monopl na interpretowanie mieli patrycjuszowscy kapłani, jako że oni mieli prawa w swojej pieczy - główną zasługą Ustawy XII tablic było nie spisanie prawa, a jego upowszechnienie przez umieszczenie na Forum Romanum. W pierwszym roku spisano 10 tablic a w roku następnym dodano dalsze dwie. Poza małą ilością przepisów sakralnych jej trzon stanowi prawo świeckie. Ustawa uregulowała postepowanie sądowe i egzekucyjne, unormowała spadkobranie, ochronę własności ,zobowiązania , zwłaszcza z przestępstw. Traktowała też o czynnościach prawnych i o prawie karnym. Wiele przepisów dotyczy ochrony drobnych rolników którzy mieli przewagę liczebną wśród mieszkańców Rzymu. Zajmowała ona wśród ustaw miejsce wyjątkowe i zawsze cieszyła się znaczną powagą.

IV Instytucje Gaiusa (Institutiones)

Dzieło to zostało napisane około 160 r. n. e. i składa się z 4 ksiąg i oparte jest na specyficznej systematyce prawa. Miało charakter elementarnego wykładu prawa rzymskiego prywatnego i obejmuje ono trzy materie: ius quod  ad personas pertient ( prawo dotyczące osób) analizowane w księdze I szej , ius quod ad res pertient (prawo dotyczące rzeczy czyli dzisiejsze prawo rzeczowe , spadkowe i zobowiązania),zawarte w księdze II i III, wreszcie ius quod ad actiones pertient (prawo dotyczące powództw, czyli prawo procesowe) przedstawione w księdze IV. Początkowo przez współczesnych i późniejszych jurystów dzieło te była ignorowane, ale zyskało na znaczeniu z upływem czasu i było oparciem Instytucji i Digestów Kodyfikacji Justyniańskiej.

V Ustawa o Cytowaniu
W celu przezwyciężenia trwającej od schyłku II w.n.e. „anarchii prawniczej”, konieczna była interwencja cesarska, która pomogłaby usunąć największe trudności praktyki prawa w obliczu jego niemal bezbrzeżnego materiału. Taką interwenchą było wydanie w 426 r.n.e przez Walentyniana III władce państwa zachodniorzymskiego Konstytucji Raweńskiej zwanej też ustawą o cytowaniu. Ta druga nazwa pochodzi stąd że ustawa zezwalała na cytowanie w sądzie jedynie dzieł 5ciu wybitnych prawników z okresu klasycznego : Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana, Modestyna. W myśl tej konstytucji sędzia był związany prawnym roztrzygnięciem tych jurystów, za którym opowiadała się większość z nich. Przy równości głosów decydował pogląd Papiniana. W pozostałych przypadkach sędziemu pozostawiano swobodę decyzji. Ustawa ta weszła w skład kodeksu teodozjańskiego w 438 r. n. e, została jednak właczona do niego w zmodyfikowanej wersji: odtąd można było repektować poglądy również innych prawników jeśli na dzieła ich powoływał się którykowlwiek z wyżej wymienionych prawników. Przez włączenie jej do kodeksu teodozjańskiego rozciągnięto moc obowiązywania konstytucji raweńskiej również na wschodnią część państwa rzymskiego, ale jej pierwotny cel został zatarty (włączenie niemal całego ius do kodeksu).

VI Zródla poznania prawa.
Fontes iuris cognoscendi, czyli efekty działania czynników prawotwórczych i świadectwa działalności prawotwórczej, dzielimy na :

a) literackie - są to utowory literatury rzymskiej i częściowo greckiej które pomagają lepiej poznać stan i funkcjonowanie prawa w określonym momencie historii Rzymu.
b) epigraficzne - czyli rozmaite napisy o treści prawniczej, wyryte w kamieniu bądź na tablicach metalowych.
c)papirologiczne - obejmują teksty przeważnie w języku greckim głównie pochodzące z Egiptu sporządzone na papirusie
d) jurydyczne - stanowią teksty wszystkich rzymskich aktów ustawodawczych (np. Ustawa XII tablic) zbiory prawa ( np. Kodeks Justyniana czy Teodozjański) oraz pisma jurystów ( np. Instytucje Gaiusa, Sentencje Paulusa).

VII Prawnicy Rzymscy okresu przedklasycznego
Do najwybitniejszych prawników tego okresu należeli:
- Quintus Mucius Scaevola - autor 18 ksiag prawa cywilnego w których w sposób systematyczny przedstawił całość ius civile. Przyczynił się do udoskonalenia systematyki prawa,miał duży wpływ na tworzenie ogólnych pojęć prawnych.Był twórcą nowych instytucji prawnych min. Cautio Muciana.Sprawował wysokie urzędy państwowe, był trybunem, edylem, konsulem(95r.p.n.e), a następnie kapłanem (pontifex maximus).
- Aquilius Gallus (zmarł ok. 45r.p.n.e) - był uczniem Muciusa Scaevoli.Prowadził intensywną działalność pisarską oraz oddawał się praktyce udzielania odpowiedzi(respondere).Jako Praetor Peregrinus wprowadził wiele nowych środków prawnych min. Actio doli.
- Servius Sulpicius Rufus - był konsulem (51 przed chr.) napisał pierwszy komentarz do edyktu pretorskiego (libri ad edictum) wywarł duży wpływ na nauke prawa poprzez działalność dydaktyczną.
- Trebatius Testa(I w. Przed chr.)- był uczniem Rufusa ,a nauczycielem Labeona. Zajmował się udzielaniem odpowiedzi oraz nauczaniem prawa.

VIII Prawnicy Rzymscy okresu klasycznego

- Caius Ateius Capito (zmarł 22r) założyciel szkły Sabinianów
- Massurius Sabinus - autor dzieła Libri tres iuris Civilis, cieszącego się powagą równą niemalże ustawie
- Longinus Casius.
- Marcus Antistius Labeo - założyciel szkoły Prokulianów jeden z najwybitniejszych jutystów Rzymskich autor wielu dzieł min. Responsa, Epistulae oraz komentarzy do edyktu pretorskiego.
- Publius Iuventius Celsus (I/ II w) prawnik i wysoki urzędnik cesarski z okresu panowania Hadriana.był przywódcą szkoły prokuliańskiej .Napisał 39 ksiąg Digestów. Należał do rady cesarskiej.
- Salvius Iulianus (II w.) - wysoki urzędnik cesarski za Hadriana, Antonusa Piusa,  Marka Aureliusza. Napisał 90 ksiąg digestów  był autorem Edictum Perpetuum.
- Sextus Pomponius - autor wielu prac , najsłynniejsza nosiła tytuł Liber singularis enchirdii przedstawiała zarys historii prawodawstwa  rzymskiego.
- Aemilius Papinianus (II/IIIw ) autor Quaestiones (37 ksiąg) i Responsa (19 ksiag). Przez niektórych uważany za najznakomitszego prawnika rzymskiego.Poświadczeniem tej wysokiej oceny było roztrzygnięcie ustawy o cytowaniu że jeżeli w danej sprawie poglądy uznanych autorytetów podzielone są równo , wówczas przyjmuje się pogląd Papiniana.

- Iulius Paulus (I/II w) pełnił wysokie funkcje państwowe w tym prefekta pretorianów za Aleksandra Sewera, nalezałdo rady cesarskiej. Pozostawił po sobie ponad 300 ksiąg niezachowanych z których wiele fragmentów przyjęto do digestów justyniańskich.Był jednym z 5ciu jursystów wymienionych w Ustawie o cytowaniu.
- Domitius Ulpianus - pełnił wysokie funkcje w administracji cesarskiej Aleksandra Sewera. Jako prefekt pretorianów został przez nich zamordowany w 233r. Był autorem wielu dzieł o charakterze kompilatorskim  w tym komentarza do edyktu w 83 ksiegach i komentarza do dzieł Sabinusa w 51 księgach. Był jednym z 5ciu jursystów wymienionych w Ustawie o cytowaniu.
- Herennius Modestinus (II. w) autor min De excusationibus jedynej pracy w prawie klasycznym napisanej w języku greckim. Był jednym z 5ciu jursystów wymienionych w Ustawie o cytowaniu.
- Gaius - Był jednym z 5ciu jursystów wymienionych w Ustawie o cytowaniu. Tajemniczy prawnik z II w . Pozostawił po sobie liczne dzieła min komentarz do Ustawy XII tablic , komentarz do edyktu pretora miejskiego. Zasłynał jako autor elementarnego podręcznika prawa (Institutiones).

IX Strony i ich zastępstwo procesowe

Stronami procesów prywatnych w Rzymie byli: actor - powód, występujący z inicjatywą procesową (is qui agit) i reus - pozwany. Dopuszczalne było współuczestnictwo procesowe (litisconsortium) - współuczestnicy występowali łacznie jako jedna strona procesowa. Rola stron w rzymskim procesie cywilnym była pierwszoplanowa - działały one z magistraturą i sędzią w decydujących momentach, zawsze zachowały władzę nad procesem. W procesie mogły występować jedynie osoby posiadające zdolność procesową i legitymację procesową. Początkowo proces legisakcyjny strony musiały prowadzić osobiście, ale okazało się to niemożliwe do utrzymania i już w procesie formułkowym dopuszczono kognitora(cognitor) i prokuratora(procurator) jako normalnych zastępców proc. Pierwszy z nich był ustanawiany w sposób formalny w obecności przeciwnika procesowego, procurator zaś, który był zarządcą majątku, w sposób nieformalny i bez obecności przeciwnika. W okresie poklasycznym nastąpiło zbliżenie obu typów zastępców, a w prawie justyniańskich kognitor zniknął zupełnie.

X Actio - pojecie i znaczenie

Znaczenie terminu actio ewoluowało niejednokretnie w historii państwa rzymskiego - można jednak stwierdzić, że są to czynności prawne dopuszczone i sankcjonowane przez władze państwowe oraz uprawnienie materialne w dziedzinie prawa prywatnego. Ma ono więc znaczenie procesowe, jako powództwo czy skargę oraz znaczenie materialne - roszczenie, i było urzeczywistnieniem prawa podmiotowego w procesie. Kształtowaniem i mnożeniem actiones zajmowali się głównie pretorowie w swoich edyktach.

XI Legis actio per manus iniectionem

Odmiana procesu legisakcyjnego, służaca przez cały okres republiki do egzekwowania prywatnych należności o charakterze osobistym (in personam). Miała ona zastosowanie w przypadku należności stwierdzonych, niewątpliwych i określonych co do wysokości w pieniądzach (np. stwierdzone w wyroku - iudicatio, l.a per manus inectionem iudicati). W wyniku rozszerzenia kręgu zastosowania powstało także tzw. manus iniectio pura, tj. bez uciekania się do podstawy wyroku. Surowość l.a. per manus iniectionem mogła prowadzić nawet do utraty przez osobę dłużnika wolności i życia. Pozostawiano mu 30 dni na dobrowolne uregulowanie nalezności, po upływie tego terminu wierzyciel mógł zaprowdzić go przed pretora w celu objęcia dłużnika we władzę (symboliczne „położenie ręki”). Aktu „odtrącenia ręki” (manum depellere) mógła dokonać osoba postronna, tzw. vindex, który uwalniał dłużnika od odpowiedzialności, ale biorąc ją na siebie (podwójnie) w przypadku bezzasadnej interwencji. Jeżeli nie znalazł się vindex, pretor umożliwiał wierzycielowi dalszą egzekucję (addictio) - mógł on zabrać dłużnika ze sobą i uwięzić, trzymać aż do odpracowania długu, sprzedać w niewolę poza Tyber (trans Tiberim) a współwierzycielom pozwalano nawet na podzielenie się zwłokami zabitego dłużnika (partes secanto). Złagodzenie postępowania l.a. per manus inectionem nastąpiło w 326 r. p.n.e w lex Poetelia.

XII Okres Prawa Klasycznego (od początku pryncypatu 27 r.p.n.e do -235 r.n.e tj. koniec dynastii Sewerów).

Początek okresu klasycznego prawa rzymskiego zbiegł się z wprowadzeniem przez Augusta nowej formy panstwa zwanej pryncypatem.Okolicznośc ta miała istotny wpływ na tworzenie prawa.Przede wszystkim pod koniec I w. Zgroadzenia ludowe zaprzestaly swojej działalności, a w konsekwencji znikły tez ustawy (leges).W początkowym okresie uprawnienia ustawodawcze zgromadzeń przejął senat, wydając senatus consulta.W miare wzrostu znaczenia princepsa, na przełomie II i III w. Ta forma stanowienia prawa zanikła.W II w zakończyła się też prawotwórcza działalnośc magistratur; kres ich aktywności w tym zakresie stanowiło skodyfikowanie edyktu pretorskiego.Dotychczasowe źródła zostały zastąpione przez konstytucje cesarskie(constitutiones).Istotnym elementem rozwoju prawa była prawotwórcza działalność jurystów zwanych iuris consulti lub iuris prudentes. Jurysprudencja rzymska osiągnęła apogeum swojego rozwoju.

XIII Prawo rzymskie w Polsce

W akcie erekcyjnym Akademii Krakowskiej z roku 1364 powołano do zycia trzy katedry prawa kanonicznego i aż pięć katedr prawa rzymskiego,jednakowoż te ostatnie z powodu braku wykształconych romanistów nie zostały obsadzone. Nauczanie prawa rzymskiego uruchomiono dopiero na Uniwersytecie w XVI w.Poza UJ prawo rzymskie wykładano również w Akademii Zamojskiej(1594-1784) a nawet w gimnazjach akademickich w Toruniu i Kamieńcu. Powołanie do życia nowych uniwersytetów (Wilno, Lwów, Warszawa) zwłaszcza po I wojnie światowej ( Lublin, Poznań)i po II wojnie światowej ( Toruń, Wrocław, Łódź, Katowice, Szczecin) spowodowało porzerzenie bazy tej dyscypliny z punktu widzenia dyadaktyki i badań naukowych.Jest to następstwo wpływu prawa rzymskiego na prawo polskie. Polska nigdy nie znalazla się pod panowaniem Rzymian, stąd tez nie ma tu bezpośredniej tradycji ich prawa.Przejmując jednak chrześcijaństwo od Rzymu znaleźliśmy się w sferze wpływów kultury zachodniej , w której prawo rzymskie odegrało wielką rolę. O znajomości prawa rzymskiego w Polsce już w XII i XIII w swiadcza informacje przkazane przez Galla Anonima jak i Wincentego Kadłubka. Summa legum brecis levis et utilis Raimunda Partenopejczyka z czasów K.Wielkiego zawierają wykład prawa rzymskiego ,wykorzystany zostaje w całości w roku 1506 przy układnaniu Statutu Łaskiego Wiele pierwiastków romanistycznych przenikło do Statutu małopolskiego K.Wielkiego oraz Statutu Wrackiego z 1423 roku.Podejmowane próby recepcji p.rzymskiego  na ziemie polskie zawiodly ze względu na to że polska szlachta była przeciwna prawu rzymskiemu, a awersję swoja uzasadniała obawą poddania Polski pod wpływ cesarstwa Niemieckiego gdzie jak wiemy prawo rzymskie obowiązywało ratione imperii.W grę wchodziły też inne czynniki.P.Rzymskie hołdowalo zasadzie zwierzchniej władzy panującego mogło zatem prowadzic do ograniczenia władzy szlachcica nad chłopem.P.Rzymskie uznawało również równość wszystkich obywateli zagrażało więc uprzywilejoanej szlachcie i „wolności szlacheckiej”. Zastąpienia partykularnego prawa polskiego prawem rzymskim domagał się Jan Ostróg. W tym samym kierunku szły żądania A.Frycza - Modrzewskiego. Subsydiarnego natomiast stosowania tego prawa w sądach polskich domagał się wielki znawca prawa rzymskiego Jakub Przyłuski.Głosy te jednak nie zdołały przekonać szlachty. Wpływ prawa rzymskiego na polskie prawo ziemskie był mierny , większy zaś na prawo miejskie gdzie stosowano je w sposób posiłkowy.Dużo elementów prawa rzymskiego można odnaleźć w prawie litewskim , zwłaszcza w III statucie.Ruch kodyfikacyjny zainicjowany w dobie Oświecenia w Zach.Europie nie został bez echa i w Polsce. W roku 1776 sejm powołał komisję kodyfikacyjną pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego.Przygotowany przez nią projekt zbioru praw sądowych ukazał się drukiem w 1778 r.Wiele w nim nawiązań do prawa rzymskiego(systematyka, siatka pojęć) to jednak znając awersje do tego prawa szlachty autorzy projektu deklarują iż przygotowali go nie dla Rzymian ale dla współrodaków.Projekt jako zbyt radykalny odrzucony przez sejm w 1780 r stanowi cenne źródło w procesie poznawania świadomości prawnej ówczesnej społeczności polskiej.Jeśli porównać go jednak z powstałym 26 lat pózniej  K.Napoleona opartym głownie na prawie rzymskim to tak co do techniki legislacyjnej jak i rozwiązan dotyczących poszczególnych instytucji uznac musimy wyższość kodeksu cywilnego francuskiego. Tragiczne losy naszego państwa zdecydowały również o losach prawa obowiazującego na ziemiach polskich.Po rozbiorze znaleźlismy się pod jurysdykcją 3 państw zaborczych z tym ze w byłym królestwie obowiązywał K.Napoleona.Dzieje Kodyfikacji austryjackiej (ABGB)niemieckiej (Landrecht,BGB) i francuskiej nalezała więc również do historii polskiego prawa cywilnego.Ponieważ wszystkie te kodeksy były nośnikami prawa rzymskiego prawo obowiązujące na ziemiach polskich weszlo w zaczarowany krąg prawa rzymskiego.Po odzyskaniu niepodległosci w roku 1918 przystąpiono do unifikacjii prawa polskiego w tym także prawa cywilnego.Proces ten zakonczył się dopiero w 1947 a komisja kodyfikacyjna przygotowująca poszczególne kodeksy hojnie czerpała wzory z praw obowiązujących pod zaborami.Nigdy przedtem prawo polskie nie było przesiąknięte tak dalece zasadami prawa rzymskiego jak w okresie unifikacji prawa w dobie międzywojennej.
Kiedy w 1964 z czterech odrębnych aktów normatywnych (przepisy ogólne prawa cywilnego, prawo rzeczowe, kodeks zobowiązań ,prawo spadkowe) stworzono jednolity kodeks cywilny starano się w nim zachować poprzednie rozwiąznia które wytrzymały próbę czasu - to sprawia że nadal nie wyszlismy z „zaczarowanego kręgu prawa rzymskiego”.

XIV Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech
Dla recepcji prawa rzymskiego w Niemczech istniały wyjątkowo dobre warunki.Już od XII w wyrazano w Rzeszy pogląd że w cesarstwie rzymskim narodu niemieckiego jako kontynuatorze państwowości rzymskiej winno odzyskać swą moc prawo które w tym państwie niegdyś obowiązywało, a to ratione imperii ( z racji cesarstwa).Rzesza składała się wtedy z małych państewek które rządziły się własnymi prawami dlatego też recepcja prawa rzymskiego zaspokajała dążenie do unifikacji prawa.Od XIV w wzorem Włoch powstaje w Rzeszy wiele Uniwersytetów (Praga, Erfurt, Wurzburg, Lipsk) na których jednym z głównych przedmiotów wykładowych jest prawo rzymskie.Ich absolwenci zaczeli stosować wiedzę z tego zakresu w administracji państwowej i w wymierze sprawiedliwości.Momentem przełomowym w recepcji prawa rzymskiego w niemczech bło powołanie do życia w 1495 roku ogólnopaństwowego Sądu Kameralnego Rzeszy (Reichskammergericht) jako sądu w sprawach cywilnych najważniejszego.W akcie erekcyjnym nakazano by połowa spośród 16 członków legitymowała się wykształceniem prawniczym rzymskim a druga połowa miała znać prawo rzymskie.Postanowiono również że spory mają być roztrzygane zgosnie z prawem rzymskim. Prawo rzymskie przyjęte in complexu miało być stosowane subsydiarnie gdy brakowało odpowiednich norm w prawie niemieckim.Landrecht stanowił co prawda zże prawo krajowe ma pierszeństwo nad prawem Rzeszy ale w praktyce ze względu na to że prawo rzymskie było spisane i sąd miał obowiązek je znać a to pierwsze musiało zostać sądowi udowodnione przez stronę która się na nie powoływała przeto przewaga prawa rzymskiego nad rodzimym była tak ogromna że strona procesowa habebat fundamentam intentionem jeśli na jej korzyść przemawiało prawo rzymskie. W toku praktyki sądowej prao rzymskie ulegało przemianom w celu dostosowania go do zmieniających się potrzeb obrotu prawnego.Stąd drugie wcielenie prawa rzymskiego otrzymało miano usus modernus pandectarum (współczesne prawo rzymskie) W tej postaci przetrwało ono w Rzeszy do 31 XII 1899 roku.

XVI Przedmiot zobowiązania

Choć przedmiot zobowiązania nazywa się dzisiaj świadczeniem, to u Rzymian pojęcie to nie było objęte tylko jednym terminem a bardziej szczegółowymi słowami: dare, facere i praestere. Dare („dać) oznaczało przeniesienie na wierzyciela własności rzeczy lub ustanowienie dla niego ograniczonego prawa rzeczowego, przy użyciu operacji z zakresu prawa rzeczowego (np. mancipatio). Facere („czynić”) oznaczało wydanie rzeczy wierzycielowi w posiadanie lub dzierżenie, a także wykonywanie innych czynności, faktycznej czy prawnej natury. W tym pojęciu mieściło się nie tylko pozytywne działanie, ale również non facere, a więc powstrzymywanie się od działania. Preastere wyrażało treść najbardziej ogólną i najmniej sprecyzowaną - obejmowało wszystko to co dare i facere, a w węższym znaczeniu nadzwyczajne zobowiązania gwarancyjne i odszkodowawcza, a także odpowiedzialność za dług cudzy.

XVII Nowacja (novatio)

Novatio było sposobem umorzenia zobowiązania innym od poprzednich, jako że samo umorzenie nie było celem nowacji. Było nim „odnowienie” polegające na tym, że dotychczasowe zobowiązanie ulegało umorzeniu, ale na jego miejscu natychmiast powstawało inne, z jakimś tylko nowym elementem. Novatio przeprowadzało się za pomocą jednego aktu, najczęściej stypylacji i miało ono charakter kauzalny (causa novandi). Stosowano nowację m.in. w celu osiągnięcia skutków cesji czy zmiany dłużnika, nadania zobowiązaniu naturalnemu charakteru kontraktu, bonae fidia na stricti iuris, opierała się na niej stypulacka akwiliańska. Warunki stosowania nowacji były sprecyzowane bardzo starannie: musiało istnieć poprzednie zobowiązanie o jakiejkolwiek treści i charakterze prawnym, nowe zobowiązanie musiało powstać na miejsce dawnego a nie obok niego (za Justyniana wymagano wypowiedzenie zamiaru odnowienie animus novandi), nowe zobowiązanie musiało wnieść „coś nowego” (aliquid novi) - element nowości występował między uczestnikami dawnego zobowiązania albo przez wprowadzenie innej osoby.

XVIII Własność - pojęcie i rodzaje

Pojęcie prawa własności kształtowało się na przestrzeni wieków państwa rzymskiego i oznaczało odrębne władztwo prawne osób nad rzeczami (dominium, proprietas), różnego od posiadania i od praw na rzeczy cudzej. Dwuistość prawa cywilnego i prawa pretorskiego doprowadziła do osobliwego istnienia „podwójnej własności” - kwiarytatnej i bonitarnej. Podwójną własność zniósł dopiero Justynian. Własność kwirytarna to własność uznana i chroniona według ius civile, jej cechy charakterystyczne to:

• dostępna tylko dla Cives Romani,

• jej przedmiotem mogły być tylko grunty położone w Italii i ruchomości (także niewolnicy),

• własność kwirytarną na res mancipi można było przenieść tylko przez formalne akty ius civile (mancipatio, in iure cessio) zaś na res nec mancipi wystarcztła nieformalna traditio,

• środki ochrony petytoryjnej przysługiwały tylko właścicielowi kwirytarnemu

Własność bonitarna była to własność uznana i chroniona według prawa pretorskiego, jej ukształtowanie było wpływem naglących potrzeb obrotu gospodarczego. Dotyczyła ona posiadaczy znajdujących się na drodze do zasiedzenia (usucapio), szczegołnie gdy, ktoś nie nabył res mancipi w drodze formalnej ale przez traditio. Własność kwirytarna pozostawała w takim przypadku przy zbywcy, natomiast na nabywcę przechodziła possesio civilis z nadzieją na uzyskanie własności kwirytarnej przez usucapio. Własność bonitarna zawsze była więc kategorią przejściową. Jeśli chodzi zagarnięte w czasie podbojów ogromne masy gruntów prowincjonalnych były w zasadzie własnością państwa a ich prywatni użytkownicy nie mieli tytuły właściciela i płacili stipendium (w prowincjach senatorskich) lub tributum (w prowincjach cesarskich). W rzeczywistości użytkownicy ci mieli uprawnienia właścicieli kwirytarnych - tę całą konstrukcję nazywa się quasi-własnością gruntów prowincjinalnych, zniósł ją Justynian. Osobne prawo własności mieli także peregryni, była ona pojedyncza i chroniona przez ich własne prawo lokalne a także urządzenia ius gentium - straciła rację bytu w 212 r. n.e. po Constitutio Antoniniana.

XIX Własność - pojęcie i ograniczenia

Pojęcie prawa własności kształtowało się na przestrzeni wieków państwa rzymskiego i oznaczało odrębne władztwo prawne osób nad rzeczami (dominium, proprietas), różnego od posiadania i od praw na rzeczy cudzej. Ograniczenia w prawie własności występowały w rozmaitych płaszczyznach:

• w sferze obyczajowej, polegające na przykład na zaniedbywaniu uprawy roli a także rozrzutności w dysponowaniu majątkiem - w takich sytuacjach cenzorowie piętnowali notą cenzorską właścicieli odchylających się od ogólnycn norm obyczajowych

• w sferze prawa publicznego, polegające na ingerencji państwa rzymskiego w sferę prywatnej własności obywateli - najbardziej radykalną ingerencją było wywłaszczenie dla dobra publicznego na mocy imperium magistratury; znane też były ograniczenia o charakterze sanitarnym (lokalizacja cmentarzy), komunikacyjnym (dostęp do dróg i rzek publicznych) czy budowlanym (co do wysokości i rozmieszczenia budynków w mieście)

• w sferze prawa prywatnego, wynikające głównie z tzw. prawa sąsiedzkiego, reglującego współżycie pomiędzy właścicielami nieruchomości, np. właściciel drzewa miał prawo co dwa dni zebrać owoce które spadły na grunt sąsiada, znoszenie tzw. immissiones - szkodliwego działania na grunt sąsiedni - w granicach normalnej eksploatacji

• przyjęte przez samych właścicieli w drodze czynności prawnych, szczególnie dotyczyło to praw na rzeczach cudzych a także stosunków obligacyjnych

XX Litis contestatio i jej skutki
Rezultatem całokształtu czynności uczestników postępowania w pierwszej fazie było ustalenie treści formułki która pretor przekazywał powodowi. U wienczeniem tego było jednak jej wręcznie przez powoda pozwanemu(edere iudicium) i jej przyjęcie przez tego ostatniego (accipere iudicium).W ten sposób strony ugruntowywaly spór i akceptowały wymieniony w formułce sędziego zasady na których miało nastąpić roztrzygnięcie sporu.Akt ten kończy postępowanie in iure i zwie się litis contestatio. Powodował on cały szereg skutków prawnych.
-najistotniejszym była konsumpcja skargi w myśl zasady że dwa razy w tej samej sprawie te same strony procesować się nie mogą (bis de eadem re ne sit actio).Nową próbę w tym kierunku paraliżował pretor albo z urzędu (przez denegatio actiones) albo uzupełniając formułke specjalnym zarzutem procesowym.Jeśli 1)iudicium jest legitimum 2) wniesiona skarga jest in ius concepta 3) skierowana jest in personam to konsumpcja skargi następowała ipso iure.Przy braku jednego z tych wymogów a więc przy 1.iudicum  imperio continens albo gdy 2. wnoszona skarga opierała się na fakcie czy wreszcie 3. skarga miała charakter rzeczowy konsumpcja nastepowała dopiero wtedy gdy pozwany ponownie o to samo roszczenie podniósł przeciw powodowi zarzut iż w sporze już raz miała miejsce litis contestatio(exceptio rei in iudicium deductae) albo ze spór został już roztrzygnięty wyrokiem (xceptio rei iudicatae). Skutkiem litis contestatio było powstanie zobowiązania stron do poddania się wyrokowi sędziego prywatnego na którego wyrokowanie się zgodziły. Skutkiem litis było działanie sędziego który powoływany przez pretora za obopulną zgodą stron zobowiązywał się do rozstrzygnięcia sporu i wydania słusznego wyroku. Litis contestatio stanowiło ostateczne ustalenie przedmiotu (podmiotu) sporu i wg takiego stanu odbywało się dalsze wyrokowanie.

XXI Budowa formułki procesowej

Rezultatem postępowania in iure,gdy pretor udzielał ochrony powodowi ,była uzgodniona ze stronami i spisywana przez pretora formułka(formula).Stanowiła ona dla wymienionego w jej początku sędziego np. „Titus iudex esto” program działania w fazie apud iudicem, określając w sposób maksymalnie zwięzły warunki pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego.
Według Gaiusa formułka składała się z 4 części zwyczajnych : intentio , demonstratio , condemnatio i adiudicatio, oraz 2 części nadzwyczajnych tj. exceptio i praescriptio.
 Intentio - jest częścią formułki w której powód zawarł treść swego żądania.Były formułki które składały się tylko z tej części - w powództwach prejudykacyjnych(powód nie domagał się zasadzenia kogoś a jedynie ustalenia jakiejś sytuacji faktycznej lub prawnej.Żądanie powoda zawarte w intentio mogło być albo sciśle określone intentio certa ,albo bliżzej nieokreslone intentio incerta. Posługując się formułką intentio certa powód narażał się na przegranie całego procesu gdyby w fazie apud iudicem okazało się że żąda więcej niż mu się należy(res) albo przedwcześnie ( tempus), bądź nie tam gdzie powinien żądać (locus) czy wreszcie z innej causa. Powodem przegranej było nadmierne żądanie (pluris petitio re, tempore, loco,causa).
Demonstratio - otwierała formułki których roszczenie opierało się na fakcie. Stanowiła zwiezły opis stanu faktycznego i bliższe określenie podstawy prawnej żądania. Condemnatio - była alternatywnym upoważnieniem sędziego do zasądzenia albo uwolnienia pozwanego. Jej cechą charakterystyczną było to że opiewała zawsze na pewną określoną (condemnatio certa) bądź nieokreśloną (cond. Incerta) kwotę pieniężną (cond. Pecuniaria), i to nawet gdy proces toczył się o rzecz.Powód któremu zależało na odzyskaniu rzeczy a nie kwoty pieniężnej tytułem surogacji mógł posłuzyć się skargą arbitralną i w związku z tym żądać od pretora umieszczenia w formułce tzw. Skargi arbitralnej. Na jej mocy (skargi) sędzia który w wyniku postepowania dowodowego doszedł do wniosku że rzecz należy się powodowi wezwal pozwanego do dobrowolnej restytucji tej rzeczy. W wypadku odmowy pozwanego, powód szacował rzecz według własnej oceny uwzględniając również warsość subiektywną tzw pretium affectionis, a sędzia zasądzał pozwanego na zapłacenie powodowi kwoty pieniężnej w wysokości nie przewyższającej sumy szacunkowej. Adiudicatio - występowała w powództwach działowych i zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności przez podział rzeczy wspólnej zmożliwością dopłaty przy podziale fizycznym nierównym, a gdy rzecz była niepodzielna,przez przysądzenie jej jednemu ze współwłaścicieli z obowiazkiem spłaty równowartości pozostałych udziałów.Wyrok miał charakter konstytutywny bowiem kształtował nowy stan prawny. Exceptio - jest częścią składową formułki umieszczaną w interesie pozwanego. Zarzut procesowy. W exeptio powód nie zaprzeczał twierdzeniom powoda zawartym w intentio lecz przedstawiał im inne okoliczności faktyczne lub odmienną podstawę prawną  które miały na celu zapobiec wyrokowi zasądzającemu (condemnatio).W tym znaczeniu exeptio sprowadza się do negatywnego warunku (si non, qua de re non,praeterquam si) pod którym sędzia miał zasądzić pozwanego.Jeśli twierdzenia w exceptio okazały się prawdziwe sędzia powinien oddalić powództwo. Prawdzwiwość powinien udowodnić pozwany. Praescriptio - umieszczona była w formułce na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia a jego części.Np. gdy świadczenie miało być spłacane w ratach.Przy spłacaniu zapadłych rat powód dzieki preasriptio unikał konsumpcji skargi o całość roszczenia która w normalnych warunkach była następstwem litis contestatio.

XXII Wymogi świadczenia

Świadczenie w prawie rzymskim mogło mieć urozmaiconą treść, ale zawsze podlegało pewnym właściwościom czy to wymogom, które musiały je cechować aby było ważne. Przede wszystkim świadczenie musiało być w ogóle możliwe do wykonania - jego przedmiotem nie mogły być zatem reczy nieistniejące w naturze a także wyjęte z obrotu oraz takie, które już należą do wierzyciela. Świadczenie musiało być zgodne z prawem i z dobrymi obyczajami, a zatem zlecenie popełnienia kradzieży, przerzeczenie dokonania zabójstwa były nieważne, jak również umowy co do spadku po osobie jeszcze żyjącej. Ponadto świadczenie musiało być wystarczająco określone - tak aby wierzyciel i dłużnik rozumieli swoje powinności. W tym kontekście najpraktyczniejsze były zobowiązania z oznaczonym dokładnie przedmiotem świadczenia (certum), chociaż mniej ścisłe określenie (incertum) też było dopuszczone a nawet pozostawianie do „słusznego uznania” (arbitrum boni viri). Ostatecznie, świadczenie powinno przedstawiać wartość majątkową, możliwą do wrażenia w pieniądzach (wymóg kondemnacji pieniężnej procesu formułkowego)

XXIII Proces kognicyjny - zmiany w stosunku do procesu formułkowego

Proces kognicyjny - polegał na tym, iż toczył się wyłącznie przed urzędnikami cesarskimi. Przed jednym urzędnikiem. Władzę sądowniczą mieli: prefekt miasta i namiestnicy prowincji. Władza cywilna i sądownicza była połączona. NOWOŚCI!!!!! Po raz pierwszy pojawiał się możliwość apelacji (dwuinstancyjność) Od decyzji odwołać się można było do cesarza. Rozstrzygał je oczywiście prefekt pretorianów (jego kancelaria). Sądy odbywają się już nie na placach (w miejscach publicznych) lecz w sądach (budynkach). Wyposażona są już one w organy (urzędników), pracujących w tym sądzie. Byli to pisarze, woźni sądowi itd. Sąd wzywał poprzez woźnych sądowych świadków, strony. Egzekucje też przeprowadzał sąd (nie jak do tej pory strona, która sprawę wygrała). Wchodzi też pismo. Wszystko się już opisuje. Tworzy się archiwa w sądach. Pojawiły się więzienia publiczne, gdzie osadzano więźniów.
Wytworzyły się dwa typy procesów kognicyjnych:

1. Proces reskryptowy - reskrypt (konstytucja cesarska, w której cesarz rozstrzygał sprawę pojedynczą na prowincjach). Na prowincjach nie znano prawa, więc kierowano pismo (suplikację) do cesarza opisujące konkretne wydarzenie i prośbę o rozstrzygnięcie sprawy. W kancelarii cesarza pisano reskrypt  (odpowiedź jak rozstrzygnąć sprawę) i przesyłano na prowincję. Sędzia dostawał reskrypt, sprawdzał czy zgadza się on ze stanem faktycznym i rozstrzygał sprawę. Reskrypty stały się więc prawem powszechnie obowiązującym.  Z czasem reskrypty zaczęto podrabiać i stało to się wręcz plagą.  Konstantyn Wielki zakazał wydawania reskryptów i zakończył proces reskryptowy.

2. Proces episkopalis-audiencja - sądy biskupie. Sądy kościelne rozstrzygały sprawy cywilne, co znacznie rozładowało sytuację (sądy cywilne były „zawalone” sprawami)

XXIV Rzeczy - pojęcie i podziały

Rzymianie nie definiowali pojęcia rzeczy - res, które oznaczało dla nich każde dobro, ale posługiwali się nimi intuicyjnie na każdym kroku. Najbliższe takiemu rozumowaniu intuicyjnemu były res corporales - rzeczy materialne, czyli takie które można dotknąć (quae tangi possunt), np. grunt, niewolnik oraz res incorporales - rzeczy niematerialne, czyli takie których nie można dotknąć (quae tangi non possunt), np. ususfructus, obligatio, hereditas.

Innym istotnym podziałem jest podział na res in patrimonio (in commercio) i res extra patrimonium (extra commercium). Te pierwsze tp rzeczy mogące się znajdować w majątku osób prywatnych i wchodzić do obrotu prawnego. Res extra patrimonium były natomiast rzeczami które z obrotu prawnego i majątków prawatnych były wyjęte należały do nich wyjęte wg prawa boskiego (res divini iuris) i wg prawa ludzkiego (res humani iuris). Do res extra patrimonium divini iuris należały: rzeczy poświęcone kultowi religijnemu (res sacrae - np. świątynie), rzeczy poświęcone kultowi zmarłych (res religiosae - np. cmentarze, groby) i rzeczy oddane pod szczególną opekę bogów(res sanctae - np. mury i bramy Rzymu, słupy graniczne). Z kolei do res extra patrimonium humani iuris należały: rzeczy z natury służące do powszechnego użytku (res omnium communes - np. powietrze, woda płynąca) i rzeczy należące do państwa rzymskiego lub osób prawnych przeznaczone do użytku publicznego (res publicae - ulice, drogi, teatry, łaźnie).

W ramach rzeczy res in patrimonio można wyróżnić kolejny podział na res mancipi i res nec mancipi, co jest specyficznym tworem Rzymian. Do rec mancipi zaliczano grunty położone w Italii, niewolników, zwierzęta juczne i pociągowe oraz służebności gruntów wiejskich. Do przeniesienia własności na nie potrzeba było mancipatio albo in iure cessio, wszelkie inne rzeczy należały do res nec mancipi i do przeniesienia własności na nie wystarczyła traditio. Inne podziały to:

• ruchomości (res mobiles) i nieruchomości (res immobiles)

• rzeczy indywidualne (species) i rzeczy gatunkowe (genus - „takie które się waży, liczy lub mierzy”)

• rzeczy podzielne i niepodzielne (nie można podzielić na części bez uszczerbku dla istoty i wartości, np. zwierzęta

• zużywalne (ich użycie zgodne z przeznaczeniem prowadzi do zniszczenia substancji rzeczy) i niezużywalne (użycie zgodne z przeznaczeniem nie niszczy substancji rzeczy)

• przynależności (rzeczy samodzielne pod względem prawnym, ale niesamodzielne gospodarczo - przeznaczone na stałą służbę rzeczy głównej)

• fructus naturales (czyli pożytki jako organiczne płody jakiejś rzeczy, jeśli nie są oddzielone od rzeczy macierzystej to fructus pendentes) i fructus civiles (rzeczy z których uzyskuje się gospodarczy dochód przez czynności prawne)

XXV. Czynność prawna pojęcie i rodzaje
Wśród zdarzeń prawnych szczególną role odgrywają czynności prawne , czyli oświadczenia woli, zamierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego.W niektórych przypadkach oświadczeniu woli towarzyszyć musi dodatkowe działanie podmiotu: np. wręczenie przedmiotu świadczenia.
Czynności prawne dzielić można na:

1. jednostronne, jeśli do wywołania skutku prawnego wystarcza oświadczenie woli jednej strony(np. wyzwolenie niewolnika) i dwustronne, czyli wymagające zgodnego oświadczenia woli dwóch stron (np. umowa przechowania).
   2) formalne, gdy ważność czynności zależna jest od zachowania wymaganej formy (np. mancypacja) oraz nieformalne, gdy pod tym względem prawo nie stawia żadnych wymogów (np. zawarcie umowy najmu )
   3) między żyjącymi (inter vivos), jeśli regulują stosunki za życia podmiotu działającego (np. zlecenie) oraz na wypadek śmierci (mortis causa), jeśli skutek czynności ma nastąpić po jego śmierci (np. testament).
   4) zobowiazujące i rozporządzające, w zależności od tego czy czynność powoduje jedynie powstanie zobowiązania (np. kupno - sprzedaż), czy też powoduje bezpośrednią zmianę stanu prawnego podmiotu działającego ( np. przeniesienie własności)
   5) obciążające, jeśli nakładają obowiązek na obie strony (np. najem) i pod tytułem darmym, gdy czynność rodzi obowiązek jakiegoś zachowania się tylko po jednej stronie, a druga odnosi same korzyści (np. darowizna)
   6) kausalne i abstrakcyjne - w zależności od tego czy porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli od istnienia dlań celu społeczno-ekonomicznego zasługujacego na ochronę prawną, czy też cel ten pozostaje prawnie obojętny.5 czynności abstrakcyjnych to : mancypacja , stypulacja, in iure cesio acceptilatio, agere per aes et libram.Doktryna współczesna wymienia tradycyjnie trzy rodzaje causa gwoli których dokonuje się czynności prawnych : a) causa obligandi - składający oświadczenie woli dąży do zobowiązania kontrahenta wobec siebie. b) causa solvendi - składający oświadczenie woli dąży do rozerwania węzła obligacyjnego. c) causa donandi - składajacy oświadczenie woli zmierza do bezpłatnego przysporzenia majątkowego na rzecz kontrahenta.

XXVI Odpowiedzialność za wady rzeczy sprzedanej

Problem odpowiedzialności za wady rzeczy sprzedanej dotyczy wyłacznie rzeczy oznaczonych indywidualnie i tzw. wad ukrytych, czyli takich które nie były dostrzegalne dla kupującego. Wady jawne powinien dostrzec sam kupujący i to on ponosi ryzyko. Ius civile zatrzymało się na granicy odpowiedzialności zawinionej, tj. na przykład w przypadku podstępnego zatajania wad, składania zapewnienia zalet, których nie było, czy fałszywe zapewnienia co do rozmiaru obszaru gruntu. W ius honorarium na mocy decyzji edylów kurulnych sprzedawca odpowiada także za każdy rodzaj nieujawnionych wad niewolnika, niezależnie czy wiedział o nich czy nie (np. skłonności do włóczęgi czy do ucieczki) - Justynian rozszerzył tę odpowiedzialnośc na rzeczy wszelkiego rodzaju.

Za wady prawne - tj. kiedy się okazało, ze sprzedana rzecz była cudza albo ciążyło na niej ograniczone prawo rzeczowe - odpowiadał także sprzedawca i ponosił odpowiedzialność zwaną rękojmią. Jeżeli nabywca w drodze ewikcji (tj. kiedy osoba postronna realizuje swoje prawo rzeczowe i w procesie przeciw nabywcy odbiera mu rzecz obciążoną wadą) stracił rzecz nabytą, to odpowiedzialność sprzedającego mogła ona przybrać postać zapłaty podwójnej wysokości ceny kupna. W poźniejszym zaś okresie odpowiedzialność z tytułu ewikcji została włączona do kontraktu sprzedaży i na sprzedawcy mogło być wymuszona zapłata podwójnej wysokości ceny albo dochodzenie odszkodowania indywidualnie wymierzonego w procesie.

XXVII Rzymskie definicje zobowiązań

„Zobowiązanie jest węzłem prawnym, który zmusza nas do świadczene pewnej rzeczy według praw naszego państwa” - Instytucje Justyniana

„Istota zobowiązania nie polega na tym, ażeby jakaś rzecz albo służebność uczynić naszą, ale na tym, ażeby zmusić kogoś innego do dania nam czegoś albo do czynienia, albo świadczenia” - Digesta Justyniana, def. Paulusa

XXVIII Hipoteka (hypotheca)

Hipteka jest rodzajem ograniczonego prawa rzeczowego, a konkretniej jest tzw. zastawem umownym. Jego istota polega na tym, że zastawca pozostawał nadal właścicielem i posiadaczem rzeczy obciążonej i pozostawała mu nadal możliwość uzyskiwania kredytów pod zastaw tej samej rzeczy. Interesy zastawników zabezpieczały określone środki ochrony. Takie sytuacje miały miejsce na przykład, gdy drobni dzierżawcy na zabezpieczenie swojego długu mogli oddać tylko rzeczy wwiezione i wniesione (invecta et illata), najczęściej narzędzia pracy, których brak (zastaw ręczny i powierniczy) pozbawiłby ich zdolności produkcyjnej.

XXIX Wady oświadczenia woli
Wola tylko wtedy może stać się elementem składowym czynności prawnej, jeśli zostanie objawiona na zewnątrz. Objawienie to może być wytaźne albo można się go domyślać z zachowania się danej osoby (per facta concludentia). Czynność prawna, w której występuje nieprawidłowość w powzięciu woli albo niezgodność woli z oświadczeniem, jest czynnością wadliwą. Nieważna jest czynność prawna gdy, składający oświadczenie świadom jest jego niezgodności z wolą wewnętrzną. Następuje to w przypadku oświadczenia nie na serio (iocus) albo dla pozoru (simulatio). Przy symulacji strony umawiały się że ich oświadczenie nie ma powodować żadnych skutków prawnych, albo że mają powodować inne anieżeli te które powinny wynikać z treści oświadczeń. Ukryty pod osłoną czynności pozornej inny akt (dissimulatio) był w prawie klasycznym ważny, jeśłi spełnione były wszelkie inne związane z nim wymagania.
Wadą czynności prawnej jest również błąd (error) który polega na tym że składający oświadczenie woli jest w błędzie co do jego treści albo co do wyobrażenie o istniejącej rzeczywistości. W Rzymie obowiązywała zasada „ignorantia iuris nocet” co oznacza że strona nie mogła się powoływać na nieznajomość prawa jako okoliczność wyłączająca lub ograniczającą jej odpowiedzalność prawną.
Error in negotio -  gdy dwie strony złożyły oświadczenia woli, ale każda z nich miała w zamiarze wywołanie innych skutków

Error in persona - co do osoby (np. ktoś błednie powołał do spadku Lucjusza zamiast Tytusa).
Error in corpore - co do tożsamości przedmiotu (chęć kupna niewolnika X, a faktyczne kupienie Y)
Powyższe błędy powodowały, że czynność prawna w ogóle nie powstawała.
Error in substantia - co do substancji (materii) przedmiotu (spiżowa waza zamiast złotej), różnie rozstrzygany; w prawie klasycznym uważano że może być niekiedy podstawą unieważnienia czynności prawnej,
Error in qualitate - co do jakości przedmiotu, nie powodował skutku nieważności.

Dolus - (podstęp, oszustwo) to świadome działanie mające na celu oszukanie drugiej osoby. Jeśli błąd był istotny, pociągal za sobą nieważność czynności prawnej, a ta nie wywoływała żadnych skutków prawnych.Gdy błąd był nieistotny to czynność w świetle ius civile była ważna ale osobie poszkodowanej przysługiwała ochrona pretorska.

Metus- to obawa wywołana groźbą pod której wpływem podjęto działanie powodujące szkodę majątkową. Chodziło tu o stosowanie wobec kontrahenta siły nie fizycznej ale psychicznej(vis compulsiva)
Groźba musiała być bezprawna, ciężka i musiała powodować obawę u każdego normlanego człowieka.Oświadczenie woli złożone pod wpływem groźby wywoływło pełne skutki prawne(zdanie prawników ep.klasycznej) jednak stronie przysługiwała ochrona pretorska.

XXX Źródła zobowiązań

Podział zobowiązań według źródeł powstania przejawia się następująco:

• ex contractu (z kontraktu) - z umów, czyli na skutek konsensusu stron, uznanych i zaskarżalnych według ius civile

• quasi ex contractu (jak gdyby z kontraktu) - ze zdarzeń podobnych do kontraktów

• ex delicto (z deliktow) - z deliktów (przestępstw) prawa prywatnego

• quasi ex delicto (quasi ex maleficio, jak gdyby z deliktu) - ze zdarzeń podobnych do deliktów

XXXI Dzierżawa wieczysta (emfiteuza)

Emfiteuza była dziedziczną i zbywalną dzierżawą cudzych gruntów o pod względem prawa rzeczowego zbliżonym do prawa wlasności (ograniczone prawo rzeczowe). Powstawała najczęściej w drodze nieformalnej umowy pomiędzy właścicielem gruntu a emfiteutą a także w drodze testamentu. Rozległe uprawnienia emfiteuty czyniły go niemal właścicielem, a przynajmniej jego stanowisko wybijało się na pierwszy plan. Korzystał on z gruntu w wielką swobodą i szerokim zakresie - pobierał wszystkie pożytki jak właściciel i mógł przeprowadzać zmiany substancji rzeczy (np. w uprawach), nie mógł jedynie pogarszać rzeczy. Podstawowym jego obowiązkiem było płacenie właścicielowi czynszu stałego i umiarkowanego - canon, vectigal. Zaległość płacenia trzech rocznych rat upoważniała właściciela do odebrania emfiteuzy, gasła ona też w takich przypadkach wyjątkowych jak: znisczenie gruntu, zrzeczenie się emfiteuty. Emfiteuza była dziedziczna i zbywalna - w przypadku sprzedaży emifeteuta miał obowiązek zawiadomić o tym właściciela, który miał prawo pierwokupu (ius protimeseos, ius praelarionis), a jeśli nie skorzystał, to akceptował sprzedaż i przysługowało mu prawo do otrzymania 2% ceny sprzedaży (laudemium).

XXXII Osoby prawne
Osobą prawną może być albo zespół osób (stowarzyszenie, korporacja) albo masa majątkowa (fundacje , zakłady), którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawną.Szczególny charakter podmiotowości prawnej polega na tym że wierzytelności i prawa rzeczowe nie są prawami majątkowymi przysługującymi osobom wchodzącym w skład np. Stowarzyszenia ale są prawami przysługującymi osobie prawnej jako takiej. Tak samo za długi osób prawnych nie odpowiadają swym majątkiem członkowie lecz osoba prawna swoim własnym majątkiem.
Korporacje w Rzymie znane były już w okresie obowiązywania us. XII tablic .Na zewnątrz korporację reprezentował syndyk (actor sive sindicus), który działał jako jej przedstawiciel.W celu powstania stowarzyszenia konieczny był udział co najmniej 3 osób co wyrażała znana paremia „Tres faciunt collegium”.Fundacja -wyodrębniona masa majątkowa  przeznaczona dla pewnych celów użyteczności publicznej.(np. alimentacji pewnych osób)

XXXIII Odpowiedzialność za zobowiązania kontraktowe niewolnika

Wszelkie zobowiązania zaciągane przez niewolników, jako osoby alieni iuris, miały charakter zobowiązań naturalnych i jako takie nie miały normalnej ochrony procesowej, ale mimo to wywierały pewne skutki prawne. Za szkody wyrządzone przez niewolnika osobom trzecim odpowiadał właściciel tzw odpowiedzialność noksalna ale mógł tej odpowiedzialności uniknąć  poprzez wydanie niewolnika poszkodowanemu.Istniały pewne powództwa, które umożliwiały dochodzenie zobowiązań zaciągniętych przez niewolników od ich zwierzchników, np. actio adeicticiae qualitatis. Zainteresowany mógł poczekać na wyzwolenie niewolnika albo skorzystać z powództwa przeciw zwierzchnikowi. Jeżeli niewolnik gospodarował samodzielnie w oparciu o wydzielone mu peculium i zawarł zobowiązanie (nie musi pozostawać w związku z peculium), to pretorzy udzielali actio de peculio przeciwko zwierchnikowi. Odopowiedzialnośc ta była jednak ograniczona do wielkości peculium. Zwierzchnik miał przy tym przywilej tzw. dedukcji - mógł swoje własne wierzytelności wobec niewolnika prowadzącego peculium zaspokoić w pierwszej kolejności. Podobnie zwierzchnik odpowiadał, jeżeli niewolnik zaciągnął zobowiązanie kontraktowe na korzyś zwierzchnika (np. zaciągnął pożyczkę w celu spłacenia długu) i osoba postronna mogła wobec zwierzchnika dochodzić należności za pomocą actio de in rem verso. Actio quod iussu w pełnej wysokości odpowiadał właściciel za zobowiązania niewolnika które ten zaciągnął woboec osoby upoważnionej przez właściciela do zawarcia kontraktu z niewolnikiem. Actio tributoria - w przypadku peculium obórconego na cele handlowe właściciel obowiązany był podzielić je z tytułu długów między wierzycieli proporcjonalnie do ich wierzytelności, uwzględiając na tych samych zasadach również swoje wierzytelności obciążające peculium. (bez prawa dedukcji). Actio exercitoria i institoria - równiez pełnej wysokości odpowiadał właściciel za zobowiązania swego niewilnika które ten zaciągnął pełniąc funkcje kapitana statku albo kierownika przedsiębiorstwa handlowego lub przemysłowego. We wszystkich powyższych przypadkach niewolnik odpowiadał na podstawie ius civile,oczywiście w sposób naturlany, bez możliwości pozwania go do sądu.Do tej odpowiedzialności dodał pretor odpowiedzialność właściciela a środkiem do tego służacym były formułki z odpowiednimi podmiotami. W intentio pretor wymienial niewolnika jako dłużnika a w condemnatio - właściciela jako odpowiedzialnego za ten dług.

XXXIV Treść prawa własności

Treścią prawa własności jest zakres uprawnień właściciela, do najbardziej typowych należały:

• ius possidendi - prawo posiadania rzeczy własnej, harmonia pomiędzy władztwem faktycznym a prawnym była czymś pożądanym, dlatego właściciel miał środki prawne by taki stan przywrócić bądź utrzymać

• ius utendi - czyli prawo używania własnej rzeczy wedle własnego upodobania, bezpośrednio lub za pośrednictwem innych osób; najbardziej skrajnym przejawem tego było ius abutendi, czyli prawo zużycia; ograniczeniem swobody jest przekonanie według Gaiusa, żenie powinno się czynić złego użytku ze swego prawa

• ius fruendi - czyli prawo do pobierania pożytków; nie było osobnego prawa połowu ryb i polowania, każdy na swoim terenie pożytki z tego źródła zatrzymywał dla siebie (płód niewolnicy należał się zawsze właścicielowi)

• ius dispodendi - czyli prawo rozporządzania rzeczą własną; właściciel mógł w każdej chwili sprzedać rzecz a także dokonać innych definitywnych dyspozycji (np. zamiany, darowizny) czy alienacji (np. używanie, najem) - skutki ius dispodendi były ważne także po śmierci i w testamencie

Prawo własności pojmowano zrazu jako władztwo nieograniczone czasowo, odmienna koncepcja własności czasowej (proprietas ad tempus) dopuszczona została dopiero za Justyniana.

XXXV Ochrona pozwanego w procesie
Typowymi środkami obrony pozwanego w procesach rzymskich legisakcyjnym i formułkowy  było zaprzeczenie ( negatio , infitiatio ) lub podniesienie zarzutu (exceptio). Istniała także możliwość biernej postawy pozwanego tzn. nie podejmował on obrony i nie wdawał się w spór. Zaprzeczenie było najpopularniejszym sposobem obrony. Polegało ono na negacji formułek stawianych przez powoda. W myśl zasady iż to na powodzie ciąży obowiązek prowadzenia dowodów (onus probandi), pozwany nie musiał stosować zawiłych formułek lecz jedynie negować istniejące Z biegiem lat jednak sposób ten stał się niebezpieczny gdyż bezpodstawna negacja prowadziła do wyroku na mocy którego od pozwanego wymagano zapłaty podwójnego roszczenia. Inną formą obrony było exceptio czyli podniesienie przeciw twierdzeniom formułkowym i żądaniom powoda. Sposób ten był bardziej subtelny gdyż pozwany nie negował roszczenia lecz przedstawiał go w innym świetle lub przedstawiał inne okoliczności mające wpływ na roszczenie.
Proces mógł toczyć się tylko wtedy, gdy pozwany przynajmniej zaprzeczył twierdzeniom powoda (negacja ) Negacja z kolei nakładała na powoda obowiązek przedstawienia dowodu, na słuszność twierdzeń zawartych w intentio. Sędzia uwalniał pozwanego w przypadku nieudanego dowodu powoda.
Innym środkiem obronnym była exceptio , czyli zarzut procesowy.  W exceptio nie zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część składową. O oceny  sędziego zależała decyzja podtrzymująca bądź uchylająca twierdzenia stron. Exceptio. czyli zarzut procesowy.  W exceptio nie zaprzeczał pozwany twierdzeniom powoda zawartym w intentio, lecz przeciwstawiał im inne okoliczności. Pretor umieszczał exceptio w treści formułki, czyniąc z niej część składową, umieszczoną zawsze między intentio, a condemnatio. Prawdziwość exceptio  w zasadzie udowodnić musiał pozwany. Jednak przez exceptio uważali Rzymianie również same okoliczności podnoszone w celu obrony pozwanego, które mogły być jedynie podstawą klauzuli zawartej w formułce. Przez exceptio Rzymianie rozumieli również same okoliczności faktyczne lub prawne podnoszone w celu obrony przez pozwanego ,które jednynie mogły stanowić podstawę owej klauzuli umieszczonej przez pretora w formułce. Jeśli owe okoliczności definitywnie paraliżowały roszczenie powoda, zarzuty takie zwano exceptiones permptoriae, jeśli natomiast unimozliwiały one dochodznie roszczenia w danym momencie albo w danych okolicznościach to  zwano je exceptiones dilatoriae.Exceptio była in rem jeśli można było ją podnieść przeciwko każdemu powodowi ,in personam jeśli była skuteczna tylko przeciwko okreslonej osobie. Jeśli zarzuty przysługiwały jakiemukolwiek pozwanemu zwano je exceptiones rei coherentes,  jeśli zas tylko okreslonemu pozwanemu zwano je exceptiones personae coherentes. W zasadzie pozwany winien zarzuty podnieść już w pierwszej fazie procesu (in iure) a to dlatego ze wtedy właśnie pretor układał treść formułki procesowej. Z exceptio można było korzystać także w postępowaniu interdyktalnym (exceptio vitiosae possessionis).
Z wielu rodzajów ekscepcji szczególną rolę odegrała exceptio doli  (zarzut podstępu). Posługiwał się nią pozwany, gdy powód uzyskał roszczenie podstępnie , lub jeśli zasądzenie byłoby sprzeczne z dobrymi obyczajami.
Exceptio rei  iudicatae - spór został rozstrzygnięty wyrokiem
Było to prawo pozwanego do postawienia zarzutu powodowi , że w tym sporze miało już miejsce rozstrzygnięcie sądowe. Dopiero wówczas następowała konsumpcja skargi. Sytuacja taka dotyczyła tylko skarg opartych na fakcie, lub skarg in rem.

XXXVI Kontrakty nienazwane

Powstanie kontraktów nienazwanych było efektem rozszerzenia klasycznego systemu kontraktowego w wyniku zmiań na tle gospodarczym. Jest to uformowany w prawie justyniańskim nowy rodzaj kontraktów, bardzo różnorodnych w treści i nazywanych contractus innominati. Dochodziły do skutku podobnie jak kontrakty realne - przez porozumienie i spełnienie świadczenie z jednej ze stron. Typowe kontrakty nienazwane wyraża się w następujących układach:

• Do ut des („daję, ażebyś dał”) - przeniesienie prawa własności na rzeczy w zamian za przeniesienie prawa własności na innej rzeczy (zamiana)

• Do ut facias („daję, ażebyś uczynił”) - przeniesienie własności rzeczy w zamian za przyrzeczenie wykonania usługi (np. namalowanie obrazu)

• Facio ut des („czynię, ażebyś dał”) - wykonanie usługi w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności rzeczy

• Facio ut facias („czynię, ażebyś uczynił”) - wykonanie usługi w zamian za przyrzeczenie innej usługi

Najważniejsze kontrakty nienazwane, to:

• aestimatum (kontrakt estymatoryjny) - umowa wg której jedna strona oddawała drugiej do sprzedaży rzecz oszacowaną, przy czym odbiorca zobowiązywał się zapłacić sumę wg oszacowania albo zwrócić samą rzecz

• permutatio rerum (zamiana) - umowa wg której dwie osoby wymieniają bezpośrednio jedną rzecz na drugą, bez użycia pieniędzy

• transactio (ugoda) - umowa wg której jedna strona zrzekała się wątpliwego uprawnienia lub rezygnowała z prowadzenie niepewnego procesu w zamian za przyrzeczenie ustępstwa z drugiej strony

Początkowo środkami ochrony były pretorskie actiones in factum udzielane jednak tylko doraźnie, tylko actio de aestimatio doczekało się zapowiedzi ochrony w edykcie. Dopiero w okresie poklasycznym zapewniono stronie powództwo,za pomocą którego mogła dochodzić wypełnienie świadczenia w przypadku spełnienia świadczenia własnego - actio praescriptis verbis.

XXXVII Powództwo negatoryjne (actio negatoria)

Jest to skarga wnoszona przez właściciela niepozbawionego posiadania rzeczy przeciwko osobie, która naruszała jego własność, wykonując treść jakiejś służebność bądź też w inny sposób. Powód udowadniał swoje prawo własności oraz fakt jego naruszania, zaś pozwany, który nie udowodnił, iż przysługuje mu wykonywane prawo zasądzany był na odszkodowania a nadto mógł być zobowiązany do ustanowienia zabezpieczenia nienarusznia prawa własności w przyszłości (cautio de non amplius turbando).

XXXVIII Zasiedzenie - wymogi

Wymogi umożliwiające zasiedzenie w epoce Justyniana, a więc już po stopieniu usucapio i longi temporis praescriptio, były następująca:

• posiadacz mieć tytuł nabycia, tj. tytuł który stanowi podstawę prawną nabycia własności,a który nie doprowadził tylko dlatego do nabycia własności, ponieważ przenoszący nie był jej właścicielem

• zasiadający musi się znajodować w dobrej wierze (bonae fides), tj. musi być subiektywnie przekonany, że nabył od właściciela i przekonanie to musi istnieć w chwili nabycia posiadania (mala fides powstała w okresie poźniejszym nie przerywa biegu zasiedzenia)

• przedmiotem zasiedzenia nie mogą być rzeczy wyjęte z obiegi (res extra patrimonio), rzeczy skradzione (res furtivae) i rzeczy nabyte siłą (res vi possessae)

• w przypadku ruchomych (res mobiles) warunkiem zasiedzenia było nieprzerwane przez 3 lata posiadanie, w przypadku nieruchomości inter preasentes nieprzerwane posiadanie przez 10 lat a dla nieruchomości inter absentes nieprzerwane posiadanie przez 20 lat w przypadku inter absentes. W przypadku zasiedzenie nadzwyczajnego (longissimi temporis praescriptio) wydłużeniu uległy terminy (30 lat, a dla niektórch rzeczy, np. gruntów kościelnych 40 lat), odrzucano wymóg słusznego tytułu i dopuszczano do nabycia tą drogą rzeczy skradzione (nabyte w dobrej wierze, a więc nie złodzieje). Pozostało więc zakaz zasiedzenia na rzeczach wyjętych z obrotu i wymóg dobrej wiary.

XXXIX Zlecenie (mandatum)

Mandatum było kontraktem konsensualnym w którym przyjmujący zlecenie (mandatariusz) zobowiązywał się wobec dającego zlecenie (mandator, mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności. Był to więc kontrakt dwustronnie zobowiązujący. W rachubę wchodziły usługi rozmaitego rodzaju - szczególne częste było zlecenie zarządu całego majątku, prowadzenie procesu w charakterze zastępcy czy przyjęcie poręczenie za dług mandanta lub cudzy. Czynności te nie mogły być sprzeczne z prawem ani z dobrymi obyczajami. Mandatum musiało działać na interes madandta (mandatum mea gratia) lub osoby trzeciej (mandatum aliena gratia)- niedopuszczalne było zlecenie ze skutkiem po śmierci na rzecz spadkobierców (mandatum post mortem) aż do Justyniana. Natomiast zlecenie udzielone w interesie mandatariusza (mandtum tua gratia) nie pociągało skutków prawnych. Rozwiązanie mandatum następowało przez wykonanie zlecenia lub śmierć którejś ze stron. Dopuszczalne było wycofanie się mandatariusza w trakcie wykonywania zlecenia, jeżeli nie utrudnił w ten sposób sytuacji mandanta (renuntiare). O ile nie było zastrzeżone inaczej, mógł wykonywać powinność przy posłużeniu się osobą trzecią. Mandant dochodził zlecenia za pomocą actio mandati a jego zasądzenie powodowało infamię. Mandatariusz miał do swojej dyspozycji contrarium mandati iudicium o zwolnienie z zaciągniętych zobowiązań a odpowiadał za dolus i culpa levis (za Justyniana).

XL. Pojęcie i podział praw rzeczowych.
Prawo rzeczowe może istnieć tylko na rzeczy - ale ta cecha nie oddaje jego istoty. Drugim kryterium ważniejszym praw rzeczowych jest to że należą one do praw podmiotowych bezwzględnych w odróżnieniu do zobowiązań które są prawami względnymi. Prawo rzeczowe określa się jako res in re - chodzi tu o stosunek między podmiotami w związku z uprawnieniem jakie jeden z tych podmiotów ma do jakiejś rzeczy.Koleratem uprawnienia stanowiącego treść prawa podmiotowego jest okreslony obowiązek drugiego podmiotu.Przy prawach podmiotowych bezwzględnie obowiazujących  ten dotyczy wszystkich i dlatego możemy powiedzieć że prawa rzeczowe są skuteczne erga omnes. Ów obowiązek nie polega z reguły na działaniu pozytywnym lecz na powstrzymaniu się od działań wobec rzeczy, nad którą podmiot uprawniony ma okreslone władztwo prawne. Z tego powodu actiones in rem mogły być wnoszone przeciwko komukolwiek kto naruszał cudze prawa rzeczowe. W prawie rzymskim rzeczowy charakter miało przede wszystkim prawo własności - jedyne pełne prawo rzeczowe. Ponadto istniały jeszcze prawa rzeczowe ograniczone, przysługujące jakiemuś podmiotowi na rzeczy cudzej iure in re aliena. Należały do nich :
- służebności (servitutes)
- zastaw (pignus, hypotheca)
- dzierżawa wieczysta (emphyteusis)
- prawo powierzchni (superficies)

XXXIX Posiadanie -  istota i rodzaje
Posiadanie (possessio) jest to władztwo faktyczne wykonywane i ochraniane siłami zainteresowanego. W jego skład wchodzą dwa elementy : obiektywny i subiektywny. Pierwszy to władztwo faktyczne zwane corpus. Polefa ono na fizycznym władaniu rzeczą. Drugi to zamiar zatrzymania rzeczy dla siebie, z wykluczeniem osób trzecich, czyli animus(possidendi). Prawnicy okresu klasycznego traktowali posiadanie wyłącznie jako stan faktyczny, a nie jako prawo.
Wyróżniano possessio iusta - posiadanie prawne, nabyte w sposób zgodny z prawem i possessio iniusta - posiadanie bezprawne - posiadaniem wadliwym possessio vitiosa. Posiadanie to występowało jeśli zostało nabyte od przeciwnika
- vi (siłą)
- clam (potajemnie)
- precario ( w sposób prekaryjny)
Gdy posiadacz był przekonany że jego posiadanie odpowiada jego prawu do rzeczy wówczas posiadanie było określane jako possessio bonae fidei w dobrej wierze). Z kolei gdy posiadacz wiedział, był świadomy że jego posiadani jest niezgodne z istniejacym stanem prawnym , bądź na skutek niedbalstwa pozostawał w niewiedzy posiadanie  było określane possessio malae fidei ( w złej wierze).

Possesio civilis - władztwo faktyczne sprawowane corpore z wolą zatrzymania rzeczy posiadanej wyłacznie dla siebie (animus possidendi) w oparciu o podstawę uznaną przez prawo cywilne (usucapio)

Possesio naturalis (detentio) - władztwo faktyczne sprawowane corpore, ale nie wywołujące skutków prawnych ani w ius civile ani w ius honorariumm, bez woli zatrzymania rzeczy dla siebie (władztwo sprawowane alieni nomine - detentorzy)
Possessio ad interdicta - posiadanie które obejmowało corpus i animus chronione za pomocą środków possesoryjnych ( interdykty pretorskie). Ochronę taką przyznawano nawet posiadaczowi w złej wierze. Z tego rodzaju ochrony nie korzystali dzierżyciele ale wyjątkowo niektórym z nich pretor udzielał takiej ochrony.
- wierzyciel zastawny
- prekarzysta
- depozytariusz sekwestrowy
- emfiteuta któremu oddano rzecz w wieczystą dzierżawe
- superficjariusz

XLII Przetworzenie rzeczy (specificatio)

Przetworzenie rzeczy polegało na tak daleko idącej obróce duzego materiału bez porozumienia z właścicielem, że powstawała nowa rzecz (nova species), np. przetworzenie winogron na wino, wełny na szatę itp. Powodowało do niejasności co do tego, kto ma być właścicielem nowej rzeczy. Sabinianie opowiadali się za utrzymaniem właściciela materiału, Prokulianie zaś za nabyciem własności przez przetwórcę (zawłaszczenie nowej rzeczy jako niczyjej). Justynian przyjął metodę pośrednią (media sententia) autorstwa Paulusa - jeżeli rzecz da się przywrócić do pierwotnego stanu właścicielem pozostaje właściciel materiału, jeżeli nie - nowa rzecz należy do przetwórcy pod warunkiem, że działał w dobrej wierze. Właściciele byli oczywiście zobowiązani do odszkodowania dla byłego właściciela za zużyty materiał bądź wynagrodzenie przetwórcy, który nie stał się właścicielem. Realizować swoje uprawnienia strony mogły poprzez zarzut podstępu (exceptio doli) i powództwa in personam (bezpodstawene wzbogacenie się, kradzież).

XLIII Tradycja
Było to zwykłe wydanie albo po prostu wręczenie rzeczy. Była ona zaliczana do instytucji iuris gentium.Przez tradycje można było ddać rzecz nabywcy w jakiekolwiek władnie. Na skutek wręczenia rzeczy w celu oddania jej w przechowanie przechowawca stawał się zwykłym detentorem rzeczy. Złodziej przez tradycje przekazywał posiadanie danej rzeczy. Własność na drodze tradycji można było przenieść tylko na res nec mancipi.
Aby wskutek tradycji nastąpiło przeniesienie prawa własności wymagano spełnienia 3 warunków:
1. Nastąpić musiało rzeczywiste wręczenie rzeczy. (wyjątek: traditio brevi manu i constitutum possessorium).
2. Towarzyszyc temu musiała wola przeniesienia własności po stronie zbywcy i wola przyjęcia rzeczy na własność po stronie nabywcy (animus dominii transferendi et accipiendi).
3. Trzecimy wymogiem było istnienie słusznej przyczyny prawnej ( iusta causa traditionis) dla której dokonywano tradycji. Tradycja należała do czynności kazualnych.Sprawdzano jej skuteczność pod względem  causa obligandi , solvendi , donandi. Nabywca który otrzymał rzecz bez słusznej przyczyny prawnej nie stawał się właścicielem a tradujący mógł daną mu rzecz odebrać za pomocą skargi wydobywczej.
W prawie justyniańskim tradycja wyparła zupełnie mancypacje i in iure cessio jako sposoby przenoszenia własności.

XLIV Siła wyższa a przypadek zwykły

Siła wyższa (vis maior, casus maior) jest wyższym stopniem przypadku(casus) i odnosi się do zdarzeń, którym słabośc ludzka nie może się oprzeć, takie jak: pożar, powódź, trzęsienie ziemi, napad piratów, naturalna śmierć niewolnika. Szkodę spowodowaną siłą wyższą ponosił normalnie właściciel. Ryzyko dłużnik z powodu siły wyższej ponosi tylko w wypadku, gdy przedmiot zobowiązania jest oznaczony gatunkowo - zobowiązanie wtedy trwało nadal aż do wydania rzeczy właścicielowi. Przypadek zwykły (casus) to zdarzenie, którego zaistnienie jest niezależne od ludzkich zachowań i niemożliwe do przewidzenia przez roztropnośc ludzką. Za szkodę wynikłą przez casus nie można w zasadzie było nikogo obciążyć odpowiedzialnością - jedynie w sytuacji, gdy na dłużniku ciążyło custudia (obowiązek szczególnego strzeżenia rzeczy)

XLV Zawłaszczenie ( occupatio)
Occupatio jest niewątpliwie najstarszym sposobem nabycia własności. Polegała ona na objęciu w posiadanie rzeczy niczyjej (res nullius). Do tej kategorii należały:
1) dzikie zwierzęta (ferae bestiae), pod które to pojęcie podciągali Rzymianie istoty dziko żyjące które schwytac można było na lądzie, w morzu, w powietrzu. Zwierzęta oswojone mogły być przedmiotem okupacji jeśli utraciły przyzwyczajenie powrotu do swego właściciela (animus revertendi)
2) insula in mari nata czyli wyspa która wyłoniła się z dna morskiego oraz inne wartościowe przedmioty wydobyte z morza.
3) Res hostiles czyli rzeczy znajdujące się na terytorium Rzymu a należące do obywatela z którego państwem rozpoczął Rzym działania wojenne.
4) Res derelictae czyli rzecz porzucone. W prawie justyniańskim nabywano je również przez zawłaszczenie. Porzucony grunt od czasów Walentyniana (364r ) nabywał ten kto go uprawiał przez okres 2 lat.
5) Thesaurus czyli skarb to przedmioty wartościowe tak danwo ukryte że zatraciła się już pamięc o ich właścicielu. Początkowo nabywał go na własność poprzez zawłaszczenie znalazca. Później po szeregu reform przyjęto roztrzygnięcie Hadriana że znalazcy skarbu na terenie cudzym przysługuje jego połowa a druga połowa właścicielowi gruntu.

XLVI Zmiana wierzyciela

Przeniesieniem wierzytelności na inną osobę przez czynność prawną nazywa się cesją (cessio - odstąpienie) lub przelewem. Dotychczasowy wierzyciel to cedent, a nowy cesjonariusz. Sama cesja w Rzymie rozwijała się powoli i częściowo, w wyniku czego powstały tzw. surogaty (namiastki cesji) - nowacja i zastępstwo procesowe a ostatecznym jej ukształttowaniem było dopiero actio utilis. Zastępstwo procesowe in rem suam umożliwiało osiągnięcie praktycznych skutków cesji w ten sposób, że cedent udzielał cesjonariuszowi zlecenia do ściągnięcia należności od dłużnika i w tym celu ustanawiał go swoim zastępcą procesowym (kognitorem albo prokuratorem) - oczywiście z upoważnieniem do zatrzymania świadczenia dla siebie.Ten rodzaj cesji nie wymagał zgody dłużnika, ale był niebezpieczny dla cesjonariusza, bo cedent pozostawał wierzycielem i mógł cofnąć zlecenia(do momentu denuncjacji). Nowacja polegała z kolei na tym, że cesjonariusz przymował od dłużnika stypulacyjne przyrzeczenie spełniena tego samego świadczenia, które należało się cedentowi. W wyniku nowacji dotychczasowe zobowiązanie gasło, powstawało nowe, o tej samej treści, ale wobec innego wierzyciela. Wymagała on zgody i współdziałania dłużnika. Rozwój cesji zakończyło prawo cesarskie - przyznało ono nabywcy spadku drogą kupna z wierzytelności do tego spadku należących, bez osobnego mandatu, actiones utiles suo nomine przeciw dłużnikom o zapłacenie owych wierzytelności. Mógł więc cesjonariusz domagać się zapłaty wierzytelności, jako wierzytelości własnej.

XLVII Służebności gruntowe ( servitutes praediorum)
Słuzebnośc jest ograniczonym prawem rzeczowym które upoważnia do uprawnionego do  korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób. Służebności gruntowe wymagają do swego powstania dwóch gruntów, z których jeden jest władnący (praedium dominans) a drugi służebny (praedium serviens) Ten drugi ma swoimi przymiotami zasilać grunt władnący. Służebności gruntowe nie wygasały wraz ze zmianą właścicieli czy to gruntu panującego czy służebnego.
Ze względu na położenie gruntu Rzymianie dzielili służebności gruntowe na
- wiejskie ( servitutes praediorum rusticorum)
- miejskie (servitutes praediorum urbanorum)

Do servitutes praediorum rusticorum należały :
Servitus itineris - prawo do przekraczania cudzego gruntu pieszo na koniu albo w lektyce. Należy do iura itinerum ( prawo drogi)
Srvitutus actus - służebność przechodu przez cudzy grunt łacznie z pojazdami,pojedyńczymi zwierzętami i trzodą. Należała do iura itinerum.
Servitus viae - służebność drogi.
Servitus aquaeductus - prawo przysługujące właścicielowi gruntu władnącego do przeprowadzenia przez cudzy grunt wody pitnej albo w celach irygacji albo w celu odprowadzenia wody. Iura aquarum.
Servitus aquae haustus - prawo do wchodzenia na cudzy grunt w celu czerpania wody.Iura aquarum.
Servitus pecoris pascendi - prawo do wypasania bydła na cudzym gruncie.

Do servitutes praediorum urbanorum należały :
Servitus altius non tollendi - zakaz budowy budynku ponad pewną określoną wysokość właściciela gruntu służebnego. Iura luminum.
Servitus prospiciendi - zakaz wznoszenia na gruncie służebnym konstrukcji które zasłaniałby widok właścicielowi gruntu panujacego. Iura luminum.
Servitus protogendi vel proiciendi - prawo do wejścia konstrukcją budowlaną w słup powietrza nad gruntem sąsiada.Iura Parietum - prawa budowlane.
Servitus tigini immittendi - prawo do wpuszczenia beli w mur sąsiada. Iura parietum.
Servitus oneris ferendi - prawo do oparcia konstrukcji budynku o budynek wzniesiony na gruncie sąsiada.Ten ostatni miał obowiązek utrzymać swój budynek w takim stanie aby sąsiad mógł korzystac z przysługującej mu służebności.Iura parietum.
Servitus stillicidii - prawo do odprowadzania wody deszczowej na grunt sąsiada. Iura stillicidiorum - prawo ścieku.
Servitus fumi immittendi - prawo skierowania dymu i nieprzyjemnych wyziewów na grunt sąsiada.

XLVIII Zobowiązania jednostronnie i dwustronnie zobowiązujące

Zobowiązania jednostronne są najstarszym typem rzymskiego obligatio i polegają na tym, że jedna strona jest tylko wierzycielem, a a druga tylko dłużnikiem (np. pożyczka). Z związku z tym istocie samego zobowiązania odpowiadała prosta ochrona procesowa - istniała tylko dla wierzyciela. Były to najczęściej zobowiązania stricti iuris. Zobowiązania dwustronne to takie, w którym każda ze stron jest zarówno wierzycielem jak i dłużnikiem. Oznacza to, że węzły obligacyjne podlegają umorzeniu osobno i każdy z nich podlega ochronie procesowej. Dzielą się one z kolei na dwa rodzaje:

• zupełne - powstają od razu przy zawiązywaniu niektórych stosunków obligacyjnych, np. przy sprzedaży kredytowej gdzie powstają dwa węzły obligacyjne: jeden dotyczy rzeczy sprzedanej, drugi - zapłaty ceny; są one równorzędne i jeśli nie umówiono się inaczej powinny zostać spełnione równocześnie

• niezupełne - powstaje zrazu jeden węzeł obligacyjny, ale w ramach tego samego stosunku prawnego może powstać dodatkowo (np. z przyczyn przypadkowych - przechowawca cudzej rzeczy musiał ratować ja własnym kosztem przed zniszczeniem) roszczenie po stronie dłużnika; ten wtórny węzeł obligacyjny ma znaczenie uboczne i nie można od jego spełnienia uzależniać spełnienia świadczenia głównego (dochodzenie zobowiązania wtórnego następowało przed powództwa przeciwne do głównego, np. actio depositi directa)

XLXIX Spółka (societas)

Spółka była związkiem dwóch lub więcej wspólników (socii), którzy zobowiązywali się dążyć do osiągnięcia wspólnych celów, z reguły zarobkowych, przy użyciu połączonych środków personalnych i rzeczowych. Miała ona charakter kontraktu konsensualny i charakter dwustronnie zobowiązujący. Cele spółki musiały być godziwe i dopuszczalne (res honestae et licitae) w przeciwnym razie spółka nie powstawała. Rozmiary i stopnie zaangażowania wspólnych środków były różne, ale zawsze oznaczone a na zewnątrz wspólnicy występowali we wspólnym imieniu. Istniały spółki nastawione na prowadzenie długotrwałem działalności (societas omnium bonorum), do handlu niewolnikami czy zbożem (societas unius negotii) a nawet, których celem jest jedna transakacja (societas unius rei). Zawiązywanie następowało na zasadzie osobistego zaufania, a jakakolwiek zmiana personalna w obrębie spółki powodowała jej rozwiązania (wycofanie się - renuntitatio, śmierć wspólnika, capitis deminutio). Justynian dopuścił, że wspólnicy mogą umówić się z góry, że pomimo śmierci jednego z nich, spółka będzie działać nadal. Obowiązki wspólników polegały na wnoszeniu wkładów, rożnorodnych i nierównych, zaś uprawnienia na udziale w zyskach lub w stratach. O ile wspólnicy nie uzgodnili inaczej, udziały były w zasadzie równe dla wszystkich - niedozwolona była tylko lwia spółka (societas leonina), w której tylko jeden wspólnik ponosi straty lub jeden zabiera zyski. Każdemu wspólnikowi przysługiwało actio pro socio - jej zastosowanie miało dramatyczne skutki: pociągało za sobą infamię i powodowała rozwiązanie spółki. Jeżeli chodziło tylko o zniesienie wspólnego majątku spó, wystarczyło zwykłe powództwo działowe - actio communi dividundo: nie pociągało ono za sobą infamii i umożliwiało bezkonfliktowe rozejście się dłużników.

L Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum)

Uregulowanie co do szków w cudzym majątku niebędących kradzieżą zajmowała się Ustawa XII tablic i później zasadniczo lex Aquilia z 286 r.p.n.e i miała ona na celu ochronę przed bezkarnym niszczeniem majątków właścicieli. Według ustawy działanie miało polegać na zabiciu (occidere) lub paleniu, łamaniu, rwaniu

LII Historyczny rozwój prawa zastawu

Zastawem nazywamy prawo rzeczowe przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami.Jest to prawo akcesoryjnym. W każdym zastawie występuje 1) dłużnik który w celu zabezpieczenia wierzytelności ustanawia na rzeczy prawo zastawu ( zastawca). 2) wierzyciel , na rzecz którego prawo jest ustanawiane ( zastawnik) oraz 3) przedmiot zastawu. W rozwoju historycznym w prawie rzymskim przeszedł ciekawą ewolucje której wyrazem były 3 jego postacie : a) fiducia b) pignus c) hypotheca Przy Fiducji dłużnik w celu zabezpieczenia wierzytelności przenosił na wierzyciela za mpomocą mancypacji albo in iure cessio jakis przedmiot na własność z tym zastrzeżeniem że po wypełnieniu zobowiązania wierzyciel własnośc tę przeniesię z powrotem na dłużnika. Niekorzystna sytuacja dłużnika,tracił prawo rzeczowe , wierzyciel mógł zrobić z rzeczą co chciał , mógł ją alienować - w takim przypadku dłużnik nie mógł domagać się od wierzyciela wydania rzeczy lecz co najwyżej żądać od wierzyciela odszkodowania za niedotrzymanie zawartej obietnicy w pactum fiduciae
Pignus - aby ten stan rzeczy zmienic prawo rzymskie już w okresie przedklasycznym wykształciło nową postać zastawu zwanego pignus czyli zastaw ręczny. Zastawca przy tej postaci zastawu przekazywał zastawnikowi przedmiot zastawu we władanie faktyczne. Po zaspokojeniu zobowiązania zastawnik był zobowiązany zwrócić daną rzecz która należała do niego dotąd jako do dzierżyciela a pretor to władnanie ochraniał za pomocą interdyktu possesoryjnego tzw possesio ad interdictio. Pierwotnie mimo niewypłacalności dłużnika wierzycielowi nie wolno było rzeczy ani używać ani sprzedać. Takie uprawnienie musialo wynikać z dodatkowej umowy zastawnika z zastawcą.
Wśród umów wzmacniających pozycję zastanika na uwagę zasługują trzy rodzaje pactum: 1.Pactum de vendendo czyli umowa na mocy której zastawnik miał prawo sprzedać przedmiot zastawu w celu zaspokojenia swego roszczenia, gdyby dłużnik nie spłacił długu.
2. Pactum antichrecticum - miało zastosowanie wtedy gdy przedmiot zastawu przynosił pożytki. W takich przypadkach  zastawnik mógł go używać i porane z pożytki zaliczać na spłate odsetek od udzielonego długu.
4. Lex commissoria - była to nieformalna umowa na mocy której zastawnik miał się stać właścicielem przedmiotu zastawu w wypadku gdy zastawca  nie zaspokoił w umówionym terminie jego pretensji. To pactum zostało zakazane przez Konstantyna Wielkiego.
Kolejnym etapem rozwoju prawa zastawu była hipoteka. Hipteka jest rodzajem ograniczonego prawa rzeczowego, a konkretniej jest tzw. zastawem umownym. Jego istota polega na tym, że zastawca pozostawał nadal właścicielem i posiadaczem rzeczy obciążonej i pozostawała mu nadal możliwość uzyskiwania kredytów pod zastaw tej samej rzeczy. Interesy zastawników zabezpieczały określone środki ochrony. Takie sytuacje miały miejsce na przykład, gdy drobni dzierżawcy na zabezpieczenie swojego długu mogli oddać tylko rzeczy wwiezione i wniesione (invecta et illata), najczęściej narzędzia prace, których brak (zastaw ręczny i powierniczy) pozbawiłby ich zdolności produkcyjnej. Ponieważ przy hipotece dłużnik nie wydawał przedmiotu zastawu miał mozliwość ten sam przedmiot obciążyć zastawem wielkorotnie. Przy takiej wielości zastawników obowiązywała zasada Prior tempore potior iure. Prawo sprzedaży przysługiwało tylko pierwszemu wierzycielowi. Wierzyciel o ile dłużnik nie wykonał zobowiązania zabezpieczonego zastawem zaspokaiał swe roszczenie realizując prawo zastawu i to najczęściej przez sprzedaż przedmiotu zastawu. Przy sprzedaży był on zobowiązany do maksymalnej staranności. Z uzyskanej kwoty zaspokajał swą pretensję a nadwyzke zwracał dłużnikowi. Zastaw powstawał przeważnie przez umowe zastawcy z zastawnikiem , w pewnych przypadkach powstawał on z mocy ustawy lub z mocy rozporządzenia władzy czy wyroku sądowego.Prawo zastawu gasło z uwagi na jego akcesoryjny charakter wraz z umorzeniem wierzytelnosci którą zabezpieczało. Ten sam skutek powodowało również zniszczenie przedmiotu zastawu , jego nabycie przez zastawnika albo zrzeczenie się przezeń prawa zastawu. Wierzyciel mógł zatrzymac przedmoit zastawu nawet po spłaceniu długu zabezpieczonego zastawem jeśli miał woboec tego samego dłuznika inne wierzytelności nieuiszczone (pignus Gordianum).

LIII Zastaw ręczny (pignus)
Zastawca przy tej postaci zastawu przekazywał zastawnikowi przedmiot zastawu we władanie faktyczne. Po zaspokojeniu zobowiązania zastawnik był zobowiązany zwrócić daną rzecz która należała do niego dotąd jako do dzierżyciela a pretor to władnanie ochraniał za pomocą interdyktu possesoryjnego tzw possesio ad interdictio. Pierwotnie mimo niewypłacalności dłużnika wierzycielowi nie wolno było rzeczy ani używać ani sprzedać. Takie uprawnienie musialo wynikać z dodatkowej umowy zastawnika z zastawcą.
Wśród umów wzmacniających pozycję zastanika na uwagę zasługują trzy rodzaje pactum:
1.Pactum de vendendo czyli umowa na mocy której zastawnik miał prawo sprzedać przedmiot zastawu w celu zaspokojenia swego roszczenia, gdyby dłużnik nie spłacił długu.
2. Pactum antichrecticum - miało zastosowanie wtedy gdy przedmiot zastawu przynosił pożytki. W takich przypadkach  zastawnik mógł go używać i porane z pożytki zaliczać na spłate odsetek od udzielonego długu.
Lex commissoria - była to nieformalna umowa na mocy której zastawnik miał się stać właścicielem przedmiotu zastawu w wypadku gdy zastawca  nie zaspokoił w umówionym terminie jego pretensji. To pactum zostało zakazane przez Konstantyna Wielkiego. Wierzyciel mógł zatrzymac przedmoit zastawu nawet po spłaceniu długu zabezpieczonego zastawem jeśli miał woboec tego samego dłuznika inne wierzytelności nieuiszczone (pignus Gordianum).

LIV Darowizna (donatio)

Donatio ukształtowało się jako pactum legitimum dopiero za Justyniana i było zobowiązaniem dwustronnym - do jej dokonania nie wystarczy wola obdarowania po stronie darczynczy (animus donandi), ale konieczne jest także przyjęcie darowizny przez obdarowanego. Sposoby dokonania darowizny były różne i mogły to być zwyczajne czynności alienacyjne z zakresu prawa rzeczowego. Węzeł obligacyjny powstawał przy formalnym przyczeniu dokonania darowizny w formie stypulacji lub kontraktu literalnego, sposób nieformalny prowadził jedynie do powstania pactum nudum. Darowizna była traktowana z nieufnością i podlegała licznym ograniczeniom, szczególnie na gruncie prawa małżeńskiego. Panował bowiem ogólny zakaz dokonywania darowizny pomiędzy małżonkami (donatio inter virum uxorem) - była ona nieważna. Od zakazu istniały rozsądne wyjątki, były dozwolone na przykład małe podarki czy pomoc w kosztach utrzymania domu, ponadto na mocy oratio Severi z 206 r. n.e. darowizny pozostawały niewzruszalne jeżeli nie zostały odwołane przez darczyńcę do chwili jego śmierci. Innym wyjątkiem - dopuścił go Justynian - była tzw. darowizna z powodu małżeńśtwa (donatio ante nuptias, propter nuptias), która miała charakter przedmałżeński i po pewnym czasie zaczęto ją traktować jako przeciwwagę posagu. Przedmiot darowizny pozostawał w majątku męża, ale w przypadku rozwiązania małżeństwa, stawał się wraz z posagiem dodatkowym zabezpieczeniem dla żony i dzieci. Inny zakaz dotyczyły większych darowizn na rzecz osób obcych (na mocy lex Cincia de donis et muneribus z 204 p.n.e.), który w czasie dominatu poszedł w zapomnienie. Pojawił się wtedy za to wymóg rejestracji większych darowizn w aktach publicznych (insinuatio) - niezarejestrowana darowizna była nieważna. W czasach Justyniana nieformalna darowizna została zrównana w skutkach z kontraktami (zobowiązywała darczyńcę do wydania rzeczy) a obowiązek insinuatio ograniczono do darowizn o wielkiej wartości.

LV Delikty prawa prywatnego (delicta privata, delicta maleficia)

Kategoria przestępstw, które kierowane były bezpośrednio przeciw interesom jednostkowym, majątkowym i osobistym. Ich dochodzenie państwo pozostawiało samym poszkodowanym a samo ograniczał się do represji i ich kontrolowania na drodze procesu cywilnego. Najbardziej typowe delikty prawa prywatnego to:

• kradzież (furtuum)

• rabunek (rapina)

• bezprawne wyrządzenie szkody (damnum iniuria datum)

• zniewaga (iniuria)

Odpowiedzialność z deliktu miała charakter jednostkowy. Dramatyczne formy pomocy własnej tolerowane w Ustawie XII tablic (zabicie złodzieja przy furtuum manifestum, prawo talionu) zostały z czasem zamienione na wyznaczenie obowiązujących stawek kary prywatnej, ustalanych zawsze w pieniądzach. Stawki te ustalano sztywno albo w sposób elastyczny stosowny do wartości przedmiotu. Poszkodowani mogli dochodzić swoich należności od sprawców za pomocą:

• actiones poenales, które służyły do dochodzenia kar prywatnych (mogli je wnosić równieaż spadkobiercy poszkodowanego poza przypadkiem iniuria, mogły mieć charakter kumultatywny)

• actiones reipersecutoriae, które służyły do uzyskania odszkodowania

• actiones mixtae, które łaczyły w sobie elementy dwóch poprzednich

LVI Zwłoka wierzyciela i dłużnika (mora creditoris, mora debitoris)

Zwłoką jest niewykonanie zobowiązania w terminie z przyczyn zależnych od stron. Może ona się zdarzyć zarówno po stronie dłużnika jak i wierzyciale, i może spowodować modyfikację świadczenia. Zwłoka dłużnika (mora creditoris) powstawała, jeżeli należność była już wymagalna(zdolna do dochodzenie w procesie) a opóźnienie świadczenie nie było usprawiedliwione i wynikało z winy dłużnika. W zobowiązaniach bez określonego terminu ważne było wezwanie dłużnika do spełnienia świadczenia (interpellatio). Przy zobowiązaniach powstałych z deliktów, uważa się, że złodziej zawsze znajduje się w zwłoce. Pozycja dłużnika, który popadł w zwłokę pogarszała się - jeżeli świadczenie dotyczyło rzeczy indywidualnej, to następowało uwiecznienie zobowiązania (perpetuatuio obligationis), czyli zobowiązania trwało nadal nawet w przypadku niezawinionej przez dłużnika stracie przedmiotu. Usunięcie skutków zwłoki (purgatio morae) następowało przez zaoferowanie opóźnionego świadczenia, a jeśli to zostało odrzucone, to sam wierzyciel znajdował się w zwłoce (mora creditoris). Jeżeli odmawiał on przyjęcia przedmiotu świadczenia bez słusznej przyczyny (sine iusta causa) to popadał w zwłokę, co powodowało polepszenie się pozycji dłużnika. Jeżeli ciążyła na nim culpa levis, to odpowiedzialność została redukowana do dolus (i culpa lata); ponadto dłużnik mógł domagać się od wierzyciela zwrotu kosztów spowodowanych zwołką a jeżeli rzeczy zajmowały za dużo miejsca mógł je po prostu sprzedać a suma pieniężna z tego tytułu trafiała w depozyt świątyń.

LVII Ochrona posiadania

Ochrona posiadania w państwie rzymskim przybrała miano ochrony posesoryjnej i bardzo starannie odróżniano ją od ochrony prawa własności. Ochrona ta miała formę interdyktów, była szybka i sprawna i była określona w edykcie pretorskim. Krąg osób objętych ochroną posesoryjną miał jednak swoje ograniczenia i sama ochrona nie zawsze była jednakowa.

• Nie dostąpili jej za zarządzeniem pretora posiadacze wadliwi (possesio vitiosa), tj. tacy którzy nabyli posiadanie za pomocą siły albo w sposób prekaryjny. Miało to jednak znaczenie tylko wobec przeciwnika w danym stosunku prawnym, wobec osób postronnych już nie. Poszkodowanym przysługiwało wobec posiadaczy wadliwych pomoc własna o charakterze aktywnym a także zarzut wadliwego posiadania (exceptio vitiosae possesions)

• Interdicta retinendae possessionis ogłaszano w celu ustalenie, który z przeciwników utrzyma się przy posiadaniu rzeczy spornej. Intedykt uti possidetis dotyczył posiadania nieruchomości i na jego mocy przy posiadaniu utrzymywał się ten z przeciwników, który w chwili wydania interdyktu był posiadaczem niewadliwy. Interdykt utrubi zaś odnosił się do ruchomości (szczególnie niewolników) i z przeciwników zwyciężał ten, który w roku poprzedzającym wydanie interdyktu dłużej posiadał rzecz sporną w sposób niewadliwy.

• Interdicta recuperandae possesionis służyły to odzyskiwania posiadania wyraźnie utraconego i były to: 1) interdykt unde vi, który przysługiwał niewadliwemu posiadaczowi nieruchomości, którego wyzuto z posiadania siłą - można go było wnieść w rok od chwili wyzucia z posiadania; skutkiem przywrócenie stanu sprzed naruszenia bądź zapłacenie wartości przedmiotu sporu 2) interdykt de vi armata był zaostrzeniem poprzedniego a warunkiem jego zastosowania było wyzucie z posiadania przy użyciu siły zbrojnej (vis armata) - objął on nawet posiadaczy wadliwych, odrzucono też roczny termin 3) interdykt de precario, który kierowano przeciw prekarzyście, który nie zwrócił rzeczy otrzymanej w precarium; skutkiem był zwrot lub odszkodowanie pieniężne,nieograniczony terminem

W okresie poklasycznym wystąpiła tendencja do zaostrzenia kontroli nad aktywną pomocą własną i rozszerzenie ochrony posesoryjnej np. na dzierżycieli i posiadaczy wadliwych.

LVIII Wielość podmiotów zobowiązań

Odchyleniem od podstawowego typu zobowiązań jednostkowych były takie, w których po stronie wierzyciela czu dłużnika występowało równocześnie więcej osób. Obowiązku uczestników kolektywu miały w miarę możliwości charakter zindywidualizowany. Takimi typami zobowiązań były:

• Zobowiązania kumultatywne, dotyczące zobowiązań z deliktów, według których współdłużnicy (współsprawcy) odpowiadali wobec poszkodowanego indywidualnie i każdy z nich musiał płacić określoną karę prywatną

• Zobowiązania solidarne, których specyfika polega na tym, że pomimo wielości podmiotów zobowiązań świadczenie jest tylko jedno (una res vertitur) a uprawnienia lub obowiązki stron dotyczą jednego świadczenia w całości; sytuacja taka może występować zarówno po stronie wierzycieli (solidarność czynna) jak i dłużników (solidarność bierna) - każdy ze współwierzycieli jest uprawniony do całości świadczenia a wykonanie go przez jednego ze współdłużników zwalnia od tego pozostalych; w takich wypadkach następuje problem rozdziału korzyści czy poniesionego ciężaru, rozstrzyga je prawo regresu, które jest uprawnieniem żądnania zwrotu całości lub części świadczenia spełnionego dla rozwiązania stosunku obligacyjnego (dotyczy dłużnika który spełnił świadczenie i niezaspokojonych współwierzycieli z drugiej strony) - początkowo takie prawo nie istniało a stwierdzenie, że wynika z samej istoty zobowiązania solidarnego ugruntowało się dopiero za Justyniana

LXIX Powództwo windykacyjne (rei vindicatio)

Rei vindicatio było to powództwo windykacyjne służące właścicielowi kwirytarnemu do wydobycia rzeczy od osoby nieuprawnionej (skarga wydobywcza). W roli powoda mógł wystąpić tylko taki pretendent, który nie był posiadaczem rzeczy spornej, ale uważał się za właściciela kwirytarnego, a więc tylko obywatel rzymski. Pozwany w procesie legisakcyjnym musiał w kontrawindykacji wnosić takie same pretensje co do rzeczy jak powód, w prawie klasycznym wymagano tylko by legitymował się samym faktem posiadania. Jeżeli chodzi o dzierżyciela, to w przypadku gdy wywodził on fakt dzierżenia od własiciela, ten miał wystarczające środki ochrony z samego tytuły dzierżawy. Jeżeli jednak dzierżyciel otrzymywał rzecz sporną od osoby nieuprawnionej, właściciel mógł wystąpić z rei vindicatio albo przeciw samemu dzierżycielowi, albo przeciw jego nieuprawnionemu mocodawcy jako posiadaczowi. Justynian usankcjonował nawet rei vindicatio przeciwko fikcyjnym posiadaczom (ficti possessores) - tym którzy bezpodstawnie wdali się w spór (qui liti se obtulit - np. celem zasiedzenia prawdziwemu posiadaczowi) i tym, którzy podstępnie wyzbyli się posiadania rzeczy spornej (qui dolo desiit possidere - np. przez zniszczenie). Pozwany, który nie podejmował obrony tracił posiadanie rzeczy spornej na korzyść przeciwnika, a żeby ułatwić ten skutek wytaczano zazwyczaj równoczesnie z rei vindicatio powództwo o okazanie rzeczy (a. ad exhibendum). W procesie windykacyjnym ciężar dowodu spoczywał na powodzie i było to o tyle trudne, że przy nabyciu pochodnym musiał wykazać uprawnienia swoich poprzedników teoretycznie aż do nabycia pierwotnego. Umożliwiano tez powołanie się na nabycie własności przez zasiedzenie. Pozwany był sytuacji wysoce komfortowej, ograniczał się bowiem do kwestionowania uprawnienia przeciwnika i utrzymywał się w posiadaniu rzeczy spornej jeżeli przeciwnik nie udowodnił swego twierdzenia. Za pomocą rei vindicatio można było dochodzić rzeczy materialnych indywidualnie oznaczonych (pieniądze zachowywały taki charakter np. w zapieczętowanej szkatułce). Możliwe było dochodzenie jednym powództwem całego stada zwierząt (vindicatio gregis). W procesie formułkowym poprzez wymóg kondemnacji pieniężnej nie zawsze możliwe było przywrócenie stanu zgodnego z prawem - sędzia mógł za to wezwać pozwanego do zwrotu rzeczy w naturze, a jeśli to nie skutkowało, zasądzić odszkodowanie. Egzekucja rzeczowa i wydanie rzeczy w naturze dopuszczone były dopiero w procesie kognicyjnym. Samo `wydobycie rzeczy' nie likwidowało jeszcze całego sporu windykacyjnego - pozostawał bowiem problem pożytków i nakładów:

• jeśli chodzi o pożytki to posiadacz w dobrej wierze nabywał je tak jak właściciel i jeżeli przegrał proces windykacyjny to wydawał powodowi tylko samą rzecz macierzysta a od chwili litis contestatio zobowiązany był także do wydania pożytków właścicielowi(obowiązek wydania pożytków niezużytych - fructus exstantes nałożył na niego dopiero Justynian); posiadacz w złej wierze zobowiązany był do wydania wszystkich pożytków, nawet tych niezebranych ze swojej winy (fructus percipendi), albo zapłacić odszkodowanie

• jeżeli chodzi o nakłady poczynione na rzecz sporną, to posiadacz w dobrej wierze miał prawo do zwrotu nakładów koniecznych (impensae necessiriae) i nakładów użytyecznych (impensae utiles) zaś posiadacz w złej wierze tylko do zwrotu nakładów koniecznych; jeśli chodzi o nakłady zbytkowe (impensae volupturiae) posiadaczowi pozostawało uprawnienie do ich zabrania, jeżeli możliwe to było bez uszkodzenia rzeczy (ius tollendi) i jeżeli właściciel ich nie uznał

LX Pactum de non petendo

Była to nieformalna umowa, w której wierzyciel rezygnował wobec dłużnika z dochodzenia należnego mu świadczenia, choć wg ius civile przez takie pactum gasło jedynie prawo do wniesienia powództwa z tytułu kradzieży i zniewagi. We wszlekich innych przypadkach było to pactum nudum, które mogło być podstawą ekscepcji. Jeśli więc wierzyciel nie dotrzymywał swojego przyrzeczenia i pozywał dłużnika o świadczenie, to pretor udzielał temu ostatniemu exceptio pacti de non petendo. Udzielona ekscepcja miała charakter niweczący lub odraczający, w zależności od tego czy przyrzeczenie zawierało zwolnienie z długu na stałe czy tylko odroczenie w czasie.

LXI Sprzedaż - obowiązki stron

Obowiązkiem sprzedawcy w związku z emptio venditio polegały na wydaniu rzeczy kupującemu a od chwili zawarcia kontraktu także na czuwaniu nad zachowaniem rzeczy dla nabywcy w stanie niepogorszonym. Ponieważ venditor czerpał korzyści z kontraktu, odpowiadał za omnis culpa a także za custodia (w prawie justyniańskim tylko jeżeli osobno przyjął). Obowiązek wydania rzeczy wykonywał przez przeniesienie posiadania spokojnego niezakłoconego z zewnątrz (a więc facere) prowadzącego do rychłego zasiedzenia. Głównym obowiązkiem kupującego (emptor) polegał na zapłaceniu ceny (dare). Mógł on popaść w zwłokę jako: dłużnik - jeżeli po otrzymaniu towaru zwlekał z zapłatą(płacił wtedy odsetki zwłoki) i jako wierzyciel - jeżeli nie odebrał prawidłowo świadczonego towaru (ponosił koszty dalszego przechowywania przez sprzedawcę). Emptor miał korzyść z kontraktu, odpowiadał więc za omnis culpa.

LXII Potrącenie (compensatio)

Kompensacja jest wzajemnym zaliczeniem długu i wierzytelności. Polega na potrąceniu cudzej wierzytelności od swej wzajemnej wierzytelności tego samego rodzaju (np. obaj są winni sobie nawzajem pieniądze A- 1000 B - 500, po kompensacji tylko A jest dłużny 500). Kompensacja z wielkimi trudami formowała się na przestrzeni lat i dopiero za Justyniana doszło do zebrania uproszczonego materiału. Wyróżnia się więc:

• kompensację dobrowolną, niewymagającą osobnego uregulowania - w celu sprowadzenia do salda wzajemnych pretensji mogli posłużyć się nieformalnymi pacta

• kompensację przymusową, która polegała na dążeniu tylko jednej ze stron do sprowadzenia wzajemnych należności do salda - problem rozwiązywano środkami prawa procesowego

• kompensacja w iudicia bonae fidei - dochodzenie w procesie czegoś co i tak będzie trzeba zwrócić uważano za dolus - a więc zaprzeczenie dobrej wiaru - dlatego sędzia powinien uwzględniać wzajemne pretensje z tego samego stosunku prawnego (ex eadem causa) i zasądzić tylko na różnicę

• kompensacja w iudicia stricti iuris - napotykała wielkie trudności ze względu na formalistyczne dochodzenie całkowicie izolowanych roszczeń, pretorowie ustanowili jednak dwa wyjątki: 1) w przypadku bakiera (aegentarius), który mógł wystąpić przeciw klientowi z cum compensatione o saldo na swoją korzyść a jeżeli tego nie zrobił występował z nadmiernym żądaniem i narażał się na oddalenie pozwu w całości 2) w przypadku bonorum emptor (nabywca majątku z licytacji), który mógł ściągać wierzytelności bankruta cum deductione, czyli z potrąceniem wzajemnych należności dłużnika

LXIII Służebności osobiste (servitutes personarum)

Służebności osobiste były ograniczonym prawem rzeczowym uprawniającym do korzystania z cudzej rzeczy, w którym uprawnienie i obciążenie wiązało się zawsze z osobą fizyczną. Ze względu na swój alimentacyjny charakter były na ogół bezpłatne, a co najwyżej dożywotnie i niezbytwalne.

Najstarszą formą takiej służebności jest ususfructus (użytkowanie), czyli prawo używania cudzych rzeczy i pobierania pożytków z zachowaniem substancji rzeczy. Było ono najwyżej dożywotne i niezbywalne, użytkownik mógł jedynie zrzec się sameo prawa na rzecz właściciela, kres kładła mu też capitis deminutio użytkownika. W celu ochrony interesu właściciela, częstą praktyką było wymuszanie stypulacyjnego przyrzeczenia zabezpieczającego(cautio ususfructuaria) na wypadek zniszczenia substancji rzeczy przez użytkownika. Na początku pryncypatu do przemiotu służebnośći osobistej dopuszczono także rzeczy zużywalne (quasi ususfructus). Inne służebności osobiste to:

• usus - prawo korzystania z cudzej rzeczy, z pobieraniem co najwyżej części pożytków (w rozmiarach koniecznych do zaspokojenia potrzeb osobistych)

• habitatio - prawo do mieszkania w cudzym budynku, bez prawa pobierana pożytków

• operae servorum et animalium - prawo do korzystania z cudzych niewolników i zwierząt

LXIV Egzekucja majątkowa uniwersalna

Egzekucja majątkowa rozpoczynała się od decyzji pretora o wprowadzeniu wierzyciela w posiadanie majątku dłużnika (missio in bona) - z publicznym ogłoszeniem egzekucji (proscriptio) w celu powiadomienia innych wierzycieli o postępowaniu. Obejmowała ona cały majątek dłużnika, bez względu na wysokość zadłużenia i choć spowodowana przez jednego właściciela, mogła równomiernie zaspokoić wszystkich. Zarząd zajętego majątku sprawował jeden z wierzycieli lub osobny kurator. Missio in bona była silnym środkiem presji na dłużniku, aby zaspokoić wierzycieli lub dogadać się z nimi i w tym celu pozostawiano mu okres 30 dni od ogłoszenia egzekucji, a 15 dni dla majątków po dłużnikach zmarłych. Jeżeli terminy okazały się bezskutecznie, na dłużnika spoadała infamia - stawał się bankrutem, osobą niegodną zaufania. Wierzyciele wtedy wybierali ze swego grona przedstawiciela (magister bonorum), który zarządzał zestawienie majatka i obciążeń dłużnika i cały majątek sprzedawał w drodze prywatnej licytacji. Nabywcą majątku (bonorum emptor) była osoba, która zaoferowała najwyższy procent zaspokojenia wierzycieli. Odpowiadał on w proporcji ustalonej na licytacji i tylko wobec wierzycieli, którzy brali udział w postępowaniu. Mógł on pondato ściągać należności od dłużnika żyjącego na podstawie formułek ze zmianą podmiotów.

LXV. Pożyczka
Stara pożyczka rzymskiego ius civile to nexum dochodzące do skutku  per aes et libram czyli przy zastosowaniu spiżu i wagi. Libripens odwazał pożyczaną kwote w obecności 5 świadków. Dłużnik który po upływie umówionego terminu nie zwrócił zaciągniętego długu podlegał egzekucji osobistej. Zabijania takich dłużników i ich sprzedaży trans tiberim zkazla w roku 326 p.n.e lex Poetelia. Odtąd stan takiego dłużnika podobny był do niewoli. Stosunkowo wcześnie ta pożyczka ustąpiła miejsca pożyczce nieformalnej zwanej mutuum.
Muutuum było kontraktem realnym który polegał na tym że udzielający pożyczki (mutuo dans) oddawał na własność biorącego pożyczkę (mutuo accipiens) pewną ilość rzeczy zamiennych z obowiązkiem zwrotu takich samych rzeczy, w tej samej ilości i takiej samej jakości.Przeniesienie własności dokonywało się tu drogą tradycji dlatego też mutuum należy do ius gentium.
Mutuum należy do kontraktów jednostronnie zobowiązujących. Jej przedmiotem mogły być tylko rzeczy zamienne, a więc takie które określa się miarą , wagą ilością. Uzyskując na tych przedmiotach własność biorący pożyczkę mógł zrobić z nimi co chciał. Zwracając pożyczkę oddawał nie te same, ale takie same rzeczy. Pożyczka jako jedyny z kontraktów realnych należała do zobowiązań stricti iuris - dłużnik zwracał tylko to co był winien , nie miał obowiązku świadczyć odsetek ( usurae ). Jeśli wierzyciel chciał zapewnić sobie odsetki mógł to uczynić za pomoca stypulacji procentowej ( stipulatio usurarum). Walcząc z lichwą prawo rzysmie ustalało górną granice odsetek już od  us. XII tablic (1/12 kapitału w skali miesiąca) w prawie justyniańskim pożyczka mogła być oprocentowana do 6% w skali rocznej , wyjątkiem była pożyczka morska (12% w skali rocznej). Zwrotu świadczenia domagał się wierzyciel za pomocą :
Condictio certae pacuniae - zwrot pieniędzy
Condictio certae rei - zwrot rzeczy
Actio ex stipulatu - zwrot odsetek
Zobowiązanie z pożyczki udzielonej synowi bez zgody ojca uznane zostało przez S.C Macedonianum za obligatio naturalis.
Pożyczka morska ( foenus nauticum) - pochodziła z Grecji. Przedmiot tej pożyczki był przeznaczony na zakup towaru który miał być transportowany drogą morską. Dłużnik przewoził jednak towar na ryzyko wierzyciela bowiem tylko wtedy zobowiązany był zwrócić przedmiot pożyczki jeżeli statek z towarem dopłynął do portu przeznaczenia. W zamian za to wierzyciel mógł wprowadzić wysokie odsetki które ograniczył dopiero Justynian do 12% w skali rocznej.

LXVI Kradziez (furtuum)

Kradzież jest to umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, i to bądź samej rzeczy, bądź z jej używania lub posiadania. Przedmiotem furtuum mogłybyć rzeczy ruchome ale także osoby wolne znajdujące się pod obcą władzą. Kradzież mogła przybrać formę nie tylko zaboru cudzej rzeczy (furtum rei), lecz także formę kradzieży używania (furtum usus - np. depozytariusz, któremu nie wolno było używać rzecz) czy nawet kradzież posiadania (furtum rei suae - popełniał ją właściciel, który rzecz formalnie własnę zabierał uprawnionemu posiadaczowi, np. zastawnikowi). Podstawowe znaczenie ze względu na skutki prawne miały sposoby ujęcia sprawcy:

• furtuum manifestum - pochodzenie sprawcy oczywiste, np. złodziej schwytany na gorącym uczynku, w wyniku przeprowadzonej rewizji (z przepaską na biodrach i misą - quaestio lance et licio); złodziej taki traktowany był z wielką surowością - początkowo można go było zabić, później czyniono z niego niewolnika a jeśli już nim był to strącano ze Skały Tarpejskiej - ostatecznie na rzecz poszkodowanego zasądzano karę prywatną (quadruplum)

• furtuum nec manifestum - kradzież wykryta w jakikolwiek inny sposób, sankcją była kara prywatna w wysokości duplum

Oprócz powództwa o charakterze penalnym (a.furti manifesti i a.furti nec manifesti) poszkodowany miał do dyspozycji powództwo odszkodowawcze (a.reipersecutoriae), która nakladała na sprawcę obowiązek zwrotu rzeczy skradzionej. Poza tym miał teś normalne środki ochrony swojego prawa - rei vindicatio czy actio Publiciana a także szczególny rodzaj powództwa condictio furtiva (skuteczny kiedy re vindicatio i kiedy rzecz uległa przypadkowemu uszkodzeniu lub sprawca już się jej wyzbył)

LXVII Depozyt ( Depositum )
Depositum było kontraktem realnym. Polegało ono na oddaniu przez jedną osobę zwaną deponentem osobie drugiej, zwanej depozytariuszem jakiejś rzeczy ruchome w bezpłatne przechowanie, z obowiązkiem jej zwrotu na każde wezwanie.
Depozytariusz otrzymywał tylko detencję rzeczy z zakazem jej używania ( łamiąc ten zakaz popełniał furtum usus ). Depozyt należał do kontraktów bonae fidei, dwustronnie zobowiązujących niezupełnych (Deponent mógł się stać dłużnikiem depozytariusza jeśli ten poniósł strate majątkową w zwiazku z przechowywaniem rzeczy). Kontrakt jako nieodpłatny leżał w interesie doponenta i dlatego odpowiadał on za omnis culpa, podczas gdy przechowawca jedynie za dolus i culpa lata. Przedmiotem przechowania mogły być wyjątkowo rzeczy określone gatunkowo ( in genere) - depozyt był wówczas nieprawidłowy (depositum irregulare). Depozytariusz nabywał w takim wypadku własność rzeczy i zobowiązany było po skończonym przechowaniu zwrócić nie te same ale takie same rzeczy w takiej samej ilości i tej samej jakości. Depozyt nieprawidłowy nie był kontraktem jednostronnie lecz dwustronnie zobowiązującym. Korzyść odnosiły obie strony. Deponent - poniewż oddał rzecz w bezpłatne przechowanie, depozytariusz - ponieważ z rzeczy tej jako własciciel mógł w pełni korzystać. Każdy z nich odpowiadał za omnis culpa. Depozyt nieprawidłowy jako kontrakt bonae fidei dopuszczał dodatkowe pactum o świadczenie odsetek przez depozytariusza.
Depozyt konieczny ( depositum miserabile) występowal wówczas gdy oddający rzecz w przechowanie znajdował się w sytuacji przymusowej, w obliczu grożącego niebezpieczeństwa. Nieuczciwy przechowawca odpwiadał w takich przypadkach za podwójną wartość (duplum) zdeponowanego przedmiotu.
Depozyt sekwestrowy - gdy przedmiot sporu sądowego oddawano osobie trzeciej z obowiązkiem wydania go stronie wygrywającej proces. Sekwester był chroniony przez interdykt pretoski mimo że był jedynie dzierżycielem rzeczy.
Depozyt chroniony był przez pretorską actio in factum, pózniej gdy przyjeto go do systemu kontraktowego deponentowi zaczeła przysługiwać cywilna actio depositi, a depozytariuszowi actio depositi contraria.

LXVIII Użyczenie (commodatum)

Rzymski komodat był kontrakterm realnym, dwustronnie zobowiązującym niezupełnym ocenianym wg wymogów dobrej wiary. Polega na bezpłatnym korzystaniu z cudzych rzeczy w zakresie ustalonym przez strony, w każdym razie bez prawa pobierania pożytków. Przedmiotem komodatu były rzeczy niezużywalne, najczęściej ruchomości a rzeczy zużywalne wchodziły w rachubę tylko jeśli miały służyć na pokaz (ad pompam vel ostentationem). Oddający w użyczenie nazywa się komodantem (commodator), a przyjmujący - komodatariuszem. W wyniku świadczenia, komodotariusz uzyskiwał dzierżenie, posiadanie utrzymywało się nadal przy komodancie. Nie miał korzyści z kontraktu, odpowiadał więc tylko za dolus i culpa lata, komodatariusz za wszystkie za omnis culpa i dodatkowo za custodia - odpowiadał też za kradzież używania (furtum usus). Komodant dochodził zwrotu rzeczy użyczonej lub jej wartości za pomocą actio commodati, komodatariusz miał do swojej dyspozycji contrarium commodati iudicium także w celu zwrotu kosztów nadzwyczajnych i mógł zatrzymać rzecz do czasu zwrotu swych należności z tytuły kontraktu (retentio).

LXIX Znaczenie zobowiązań

Prawo obligacyjne uformowane na wzorach ius gentium miało niezmiernie szerokie zastosowanie w państwie rzymskim. Jego podmiotami mogłby mięć nie tylko osoby sui iuris - jak praktycznie w kręgi właścicieli - ale takęze osoby alieni iuris, właczając w to niewolników. Ogólne ukształtowanie prawa obligacyjnego pozwalało z niego korzystać do różnych i nietypowych celów, ponadto zastępowało nieistniejące prawo handlowe. Zobowiązania ułatwiały całość obrotu gospodarczego (np. przez zbyt produkcji na przyszłość) i jego organizację. Sami juryści poświęcili temu zagadnieniu bardzo wiele uwagi i miejsca w swoich dziełach, pozostawiając olbrzymią masę kazuistycznego materiału. To właśnie głównie prawa obligacyjnego dotyczyła recepcja prawa rzymskiego w prawie europejskim.

LXX Zniewaga (iniuria)
Iniuria to działanie niezgodne z prawem. Jest to pojęcie bardzo szerokie i obejmowało bezprawne zachowania zróżnicowane pod względem natury. Godziło ono w nietyklaność osobistą , godnośc ludzką a także w swobodę pewnych działań. Gaius i Paulus wywodzą to przestępstwo z ustawy  XII tablic. Regulowała ona 3 odrębne stany faktyczne
a) membrum ruptum - cięzkie okaleczenie połaczone z utratą częsci ciala. Strony albo ustalały odszkodowanie albo sprawca podlegał karze talionu.
b) Os fractum - złamanie kości ustawa przewidywała tu sztywną kwotę odszkodowania 300 asów gdy poszkodowany był osoba wolną i 50 asów - gdy był niewolnikiem
c) Czynne naruszenie nietyklaności cielesnej - zagrożone karą w wysokości 25 asów

Pierwotnie przysługiwaly  dwie skargi z tytułu iniurii - pierwsza opierając się na us XII tablic służyła ściganiu róznych postaci przestępstawa wymienionych w ustawie. Druga opierała się na ius honorarium a wprowadził ją pretor w celu ścigania wszelkich czynów bezprawnych godzących w dobre obyczaje rzymskie (contra bonos mores)
Pretor sprecyzował pojęcie iniurii - według niego delikt ten polegał na zamierzonym i sprzeczny z prawem nieuszanowaniem cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów
Według pretora poszkodowany powód sam winien w formułce określić na czym polega inkryminowany czyn pozostawiając oszacowanie szkody (aestimare) dyskrecjonalnej decyzji sądu. W przypadkach ciężkich (iniuria atrox) szkodę te szacował pretor i stanowiła ona górną granicę na jaką mógł być zasądzony sprawca deliktu.Delikt iniurii rozpatrywany był przed kolegium sędziów rekuperatorów. Edykt pretorski zawierał edictum generale przewidujący odpowiedzilmośc sprawcy z actio iniuriam aestimatoria. Poza edictum generale ściganie bezprawnych czynów przewidywaly specjalne edykty.
Lex cornelia z 81r.p.n.e wprowadzała publiczny proces karny za przestępstwa takie jak uderzenie kogoś, bolesne pobicie i forsowne najście cudzego domu.
Nie wiadmo jaki był wzajemny stosunek obu trybów postepowania : prywatnego i publicznego. Justynian pozostawił poszkodowanemu wybór jednego z nich.
Actio iniuriarum miała charakter noksalny , jeśli sprawcą była osoba alieni iuris odpowiadał za nią dzierzyciel władzy - mógł się uwolnić od odpowiedzialności poprzez wydanie sprwacy. Jeśli jednak zniewagi dopuszczono się na osobie alieni iuris legitymowanym do wytoczenia actio iniuriarum był także właściciel niewolnika lub pater familias. Actio iniuriarum należała do actiones famosae, pociągała za soba ujmę dla czci zasądzonego. Uniewinnienie natomiast dawalo mu prawo do domagania się w drodze powództwa wzajemnego  1/10 tego co żądał powód.

LXXI Opieka nad niedojrzałymi (tutela impuberem)

Potrzeba sprawowania opieki nad dziećmi i niedojrzałymi była oczywista jako przedłużenie opieki ojcowskiej przedwcześnie zakończonej i jako ochrona części majątku dzieczonego przez niedojrzałego. Sprawowanie tej opieki było ustanawiane przez nastepujące sposoby:

• tutela legitima - czyli opieka ustawowa, sprawowana przez najbliższych agnatów bądź gentylów, a więc przez członków rodu jako ich wewnętrzna sprawa; opiekun (tutor) był najczęściej stryjem lub bratem podopiecznego (pupillus), mógł przenieść opiekę na kogoś innego

• tutela testamentoria - powołanie opiekuna w drodze testamentowej, było wyrazem szczególnego zaufania ojca do uprzywilejowanej osoby (tutur testamentatarius), która mogła tę opiekę jednak odrzucić

• tutela dativa - powołanie opieki na zarządzenie władzy (ok. 200 r. p.n.e.), praktykowane w sytuacjach braku opiekuna ustawowego i testamentowego - z wnioskiem występowała zwykle matka półsieroty (choć mogła to być każda osoba) do pretora lub namiestnika prowincji; opiekun obywatelski nie mógł odrzucić ani przenieść opieki na nikogo, lecz tylko prosić o zwolnienie

Opieka nad niedojrzałymi była namiastką władzy ojcowskiej - tutor sprawował władzę zwaną vis ac potestas nad osobą i majątkiem pupila. Swobodę tej władzy początkowo szeroką (domini loco) z czasem ograniczono przez nadzór sposobem administrowania majątkiem pupilarnym, w dominacie nie mógł też opiekun np. dokonywać darowizn z majątku pupila, pozbywać nieruchomości i cenniejszych ruchumości. Na mocy auctoritas tutoris, opiekun mógł zostać upoważniony przez pupila do podejmowania czynności zobowiązujących i umniejszających majątek.

Rozliczenia między pupilem a opiekunem następowały w przypadku podejrzeń o niewłaściwe sprawowanie opieki, skutki takiego działania spadały na samego opiekuna. Dla ochrony interesów pupila wprowadzono nastepujące środki ochrony:

• accusatio suspecti tutoris - powództwo popularne, przysługujące każdemu obywatelowi - wnoszone w czasie trwania opieki a celem było usunięcie (remotio) opiekuna, który nadużył zaufania

• actio rationibus distrahendis - powództwo w sprawie rozdzielenia rachunków, dochodził go sam pupil po zakończeniu opieki na podwójną wartość sprzeniewierzonego przez opiekuna majątku (niezależne od a.tutelae)

• actio tutelae - za pomocą którego pupil po dojściu do dojrzałości domagał się rozliczenia ze sprawowania opieki; pociągało za sobą infamię

Początkowo opiekun był odpowiedzialny tylko za działania o charakterze pozywnym, później została jednak rozciągnięta na niedbalstwo. Przeciwko powództwo pupila mógł opiekun wytoczyć wzajemne a.tutelae contraria o zwrot nakładów poczynionych w interesie pupila z własnego majątku. Niebezpieczeństo przyszłych sporów można było zlikwidować za pomocą gwarancji cautio rem pupilli salvam fore, zę majątek pupila nie zostanie uszczuplony.

LXXII Peculium - pojęcie i rodzaje

Peculium było częścią majątku zwierchnika rzymskiej familii wydzieloną i powierzoną w odrębny zarząd dla synów pod jego władzą (rzadziej córek i żon) lub niewolników. Właścicielem takiego peculium ojcowskiego (peculium profecticium) był nadal ojciec, który w każdej chwili mógł je zlikwidować (ademptio peculii). Syn, któremu przyznano swobodę administracji (libera peculii administratio) nie mógł umniejszać peculium przez darowizny, lecz tylko powiększać. Takie gospodarowanie dawało synowi korzyści z wypracowanych dochodów, torowało drogę do samodzielności i często do prawnej mancypacji. Odmiennym rodzajem peculium było tzw. peculium castrense, do którego należało wszystko to co żołnierzowi darowali rodzice lub krewni albo to co filius familias nabył w wojsku i czego by nie nabył, gdyby w wojsku nie służył. Miało to na celu pobudzane zainteresowania osób alieni iuris do odbywania służby w wojsku. Pecuium obozowe było już odrębnym pod względem prawnym majątkiem syna i przypadało ojcu tylko wtedy, gdy nie rozdysponował nim inaczej w testamencie.

LXXIII Najem rzeczy
Najem był kontraktem konsensualnym.
Na jego podstawie jedna osoba była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie a druga osoba była zobowiązana do pieniężnego wynagrodzenia. Istotne elementy tego kontraktu to :
1. oddanie rzeczy w używanie
2. zapłata za używanie cudzej rzeczy
3. porozumienie stron co do elementów wymienionych w pkt 1 i 2.
Najem rzeczy jest jednym z trzech typów kontraktu najmu (locatio- conductio).
Na podstawie najmu rzeczy (locatio - conductio rei) jedna strona (locator) była zobowiązana wydac drugiej stronie (conductor) określoną rzecz do czasowego używania w zamian za wynagrodzenie pieniężne (merces).Przedmiotem tego kontraktu mogły być rzeczy materialne , niezużywalne chyba że miały one służyć jedynie ad pompam vel ostentationem. Najem mógł istnieć również na rzeczach niematerialnych (np. na użytkowaniu). Współczesna dzierżawa czyli najem rzeczy przynoszącej pożyki mieściła się w prawie rzymskim w całości w kontrakcie najmu.
-Wynajmujący (locator) zobowiązany był przekazać najemcy rzecz w dzierżenie i utrzymac ją w stanie zdatnym do używania.  Winien zwrócić najemcy koszt nakładów koniecznych i pożytecznych poczynionych na rzeczy. Odpowiadał za wady fizyczne i prawne rzeczy oddanej w najem
-Najemca ( conductor) powinien natomiast płacic czynsz okreslony w kontrakcie i wyrażony w pieniądzu. Wyjątek to colonia partiaria przy dzierżawie gruntów kiedy to dzierżawca spłacał czynsz w naturze wyrażony w ułamku proporcjonalnym do zbiroów.Resprypt cesarski wprowadził w stosunakch dzierżawczych  tzw. Remissio mercedis czyli prawo do obnizenia czynszu w latach klęski.
Najemca winien używać rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem , naprawiać spowodowane uszkodzenia i oddac ją po zakończeniu używania. Dzierżawca miał prawo oddać rzecz w podnajem. Najem rzeczy rozwiązywał się z upływem czasu na jaki został zawarty. W wypadku nieruchomości jeśli po upływie terminu najemca nadal korzystał z gruntu za zgodą właściciela traktowano to jako odnowienie kontratku (reconductio) -grunty mieskie - odnowienie na rok - grunty wiejskie - na czas nieokreślony. Najem rozwiązywał się z chwilą zniszczenia przedmiotu najmu albo jeśli z ważnych powodów wypowiedziała go któraś ze stron. Kontrakt najmu należał do kontraktów dwustronnie zobowiązujących zupełnych. Obie strony odnosiły korzyści zawsze i dlatego ponosiły odpowiedzialność omnis culpa. Locatorowi przysługiwało actio locati , a konductorowi actio conducti.

LXXIV Spadek (hereditas, bonorum possesio)

Pojęcie spadku (hereditas) rozumiano jako ogół praw i obowiązków przechodzących na dziedzica (heres), który występował w miejsce zmarłego i według Gaiusa należał do rzeczy niematerialnych. Trzonem masy spadkowej były zazwyczaj rzeczy materialne, a od wczesnego okresu państwa rzymskiego przechodziły na dziedziców także wierzytelności zmarłego (nomina) także te deliktów (choć nie wszystkie - np. iniuria). Spadek traktowany był jako całość i dlatego dopuszczalne było jego nabycie tylko w całości (per universitatem). Nie przechodziły na dziedzica uprawnienia ściśle osobiste, takie jak służebności osobiste czy uczestnictwo w spółce. Hereditas podlega ochronie przez ius civile. Bonorum possesio zaś było wprowadzeniem w posiadanie majątku spadkowego wg prawa pretorskiego i podlegało zasiedzeniu (usucapio pro herede) na mocy którego bonorum possesor stawał się jego pełnoprawnym właścicielem. Było instytucją uzupełniającą (regulacja spadków bezdziedzicznych - by nikt nie umarł bez sukcesora) i wspomagającą (początkowo posiadanie spadku na czas sporu co do niego) spadek prawa cywilnego. Wyróżnia się z bonorum possesio:

• b.p. cum re - zapewniajace stanowisko na zawsze

• b.p. sine re - kiedy bonorum possessor musiał ustąpić na rzecz lepiej uprawnionego (np. pogrobowca)

LXXV Dziedziczenie beztestamentowe wg Ustawy XII tablic

Do dziedziczenia ab intestatio dopuszczała Ustawa XII tablic trzy klasy dziedziców:

• sui heredes (dziedzice domowi)- osoby wolne, które podlegały bezpośrednio władzy ojcowskiej spadkodawcy i z chwilą jego śmierci stawały się osobami sui iuris; należały tu szczególnie żona w małżeństwie cum manu (zajmująca miejsce agnacyjnej córki), dzieci bez różnicy płci także adoptowane z wyłączeniem emancypowanych i córek wydanych za mąż cum manu (potomkowie synów żyjących po śmierci spadkodawcy pozostawały osobami alieni iuris i nie byli powołani do dziedziczenia); podział spadku odbywał się wg „metody głów” - in capita (sui heredes tego samego stopnia) albo „metody szczepów) - in stirpes (przy nierówności stopnia dziedziców - siu dalszego stopnia reprezentowali łącznie osobę swojego poprzednika)

• proximi agnati - czyli agnaci najbliższego stopnia (w wypadku braku sui), jeżeli więź agnacyjna trwała dalej: rodzeństwo spadkodawcy a także matka z małżeństwa cum manu (jako agnacyjna siostra)

• gentiles (w przypadku braku agnatów) - współrodowcy spadkodawcy noszący te samo nazwisko (ten rodzaj szybko wyszedł z użycia)

Dziedziczenie ab intestatio cechowało się ograniczeniami (wykluczone np. bratanice, siostry stryjeczne, krewni w linii żeńskiej jako nieagnaci) i nierównościami, powołanie do spadku było jednorazowe (jeżeli najbliższy z powołanych nie chciał dziedziczyć, odpadali także dalsi)

LXXVI Odpowiedzialność za długi spadkowe

Połączenie spadku z własnym majątkiem dziedzica powodowało, że odpowiadał on połączonym majątkiem za dawne długi spadkodawcy, za nowe obciążenia zawarte w zapisach i za długi własne. Dla wierzycieli spadkowych dla których istniało niebezpieczeństwo nadmiernego zadłużenie majątku samego dziedzica przyznano środek ochrony zwany separatio bonorum. Stosowano go, gdy dziedzic był podejrzany o niewypłacalność (heres suspectus) i dzięki niemu wierzyciele uzyskiwali (u pretora lub namiestnika prowincji) oddzielenie majątków i odrębny zarząd spadku (przez kuratora) w celu zaspokojenia należności. Dziedzicowi, dla którego niebezpieczeństwem było przeważanie długów w spadku, przyznano beneficium inventarii. Mogło się okazać, że po splaceniu długu zostanie mu puste konto dziedzica (inane nomen heredis) albo spadek doprowadzi do straty z własnego majątku (hereditas damnosa). Za pomocą dobrodziejstwa inwentarza (beneficium inventarii) dziedzic mógł w ciągu 30 dni (od dowiedzenia się o powołaniu do spadku) sporządzić spis majątku spadkowego i odpowiadał tylko za długi tylko do wysokości opisanego majątku.

LXXVII Umocnienie zobowiązań
Z wyjątkiem zobowiązań naturalnych, wykonanie każdego innego zobowiązania gwarantuje rygor egzekucji. Praktyka pokazuje że nie zawsze jednak gwarancje te są skuteczne.  Prawo rzymskie dawało kilka srodków dodatkowych którymi mogli oni zabezpieczać wykonanie zobowiązania. Rzeczowym zabezpieczeniem wierzytelności był zastaw. W prawie obligacyjnym celowi temu służyły zarówno dodatkowe obowiązania osób trzecich, gwarantujących wykonanie zobowiązania an wypadek gdyby dłużnik tego nie uczynił ( poręczenie , mandatum pecuniae cerdendae ,constitutum debiti aleini i receptum argentarii), jak i środki mające na celu wywarcie presji na samego dłużnika by dodatkowo zmuszać go do spełnienia świadczenia ( zadatek , kara umowana, i constitutum debiti proprii).  Przejęcie odpowiedzialności za cudzy dług w rzymskiej terminologii prawniczej okreslane jest wyrazem intercessio. Intercesja była 1) kumulatywna - jeśli dłużnik odpowiadał obok intercedenta np. poręczenie 2) uwalniająca - jeśli dłużnik został przez intercedenta zwolniony od odpowiedzialności. Odmianą tej ostatniej była intercessio tacita - gdy intercedent na zewnątrz występował jako dłuznik w rzeczywistości jednak przejął zobowiązanie cudze ( np. zaciągając pożyczkę dla kogoś do kogo wierzyciel nie miał zaufania).
Chroniac kobiety przed ryzykiem odpowiedzialności za cudze długi S.C. Valleianum z 46 r.n.e zakazalo intercesji kobietom.

LXXVIII Środki ochrony przeciwko wyrokowi nieprawidłowemu

Wydany wyrok mógł być niepoprawny z różnych przyczyn, np. z powodu zaburzenia umysłowego sędziego - taki wyrok nie wywierał skutków prawnych, ale jeśli już do niego doszło nie można było żądać zwrotu zapłaty (trzeba się było bronić zawszczasu). Jeżeli natomiast wyrok jest formalnie poprawny, ale w treści krzywdzi w sposób oczywisty jedną ze stron, przysługiwały poszkodowanemu-zasądzonemu namiastki apelacji (tzw. surogaty):

• przeciw powództwo egzekucyjnemu dłużnik mógł się bronić poprzez kwestionowanie zasadności powództwa (ryzykowny, choć względnie skuteczny przeciwko wyrokom nieważnym) albo przez wytoczenie nowego powództwa „na podwójną wartość” - revocatio in duplum (bardzo ryzykowne - przegrana skutkowała zasądzeniam in duplum na wartość rzecz zakwestionowanej w wyroku)

• intercessio polegajace na sparaliżowaniu zarządzenie egzekucyjnego pretora poprzez sprzeciw magistratury wyższej lub równej (konsula, innego pretora czy trybuna ludowego)

• restitutio in integrum jako anulowanie skutków postępowania i wyroku w szczególnych przypadkach (np. w stosunku do puberes minores, czy z powodu nieobecności w sprawach państwowych)

• osobista odpowiedzialność sędziego, który ściągał na siebie odpowiedzialność za straty w podwójnej wysokości w przypadku wydania wyroku nieprawidłowego.

LXXIX Testament prawa pretorskiego

Powstał w celu ominięcia uciążliwych formalnyści testamentu mancypacyjnego w I w. p.n.e. - jeżeli ktoś przedłoży pretorowi testament pisemny z opatrzony pieczęciami co najmniej siedmiiu świadków, pretor udzieli mu bonorum possesio secundum tabulas. Taki rodzaj bonorum possessio miał względnie niską skuteczność (b. p. sine re), dużo silniejsze było prawo dziedzica wg ius civile. Dopiero reskrpyt cesarza Antoninusa Piusa zapewnił dziedzicowi z testamentu prawa pretorskiego bezwględną ochronę (b.p. cum re) za pomocą exceptio doli przeciw powództwu dziedzica cywilnego. Ten rodzaj testamentu stracił swoje znaczenie w okresie poklasycznym).

LXXX Małżeństwo (nuptiae, matrimonium)

Małżeństwo w państwie rzymskim oznaczano dwoma zamiennymi nazwami - nuptiae i matrimonium. Był to związek jednego mężczyzny z jedną kobietą (ma więc monogamiczny charakter) o trwałym i w większości świeckim charakterze. Instytucja ta miała raczej charakter faktyczny a nie prawny i w związku z tym była tylko w minimalnym stopniu regulowana przez prawo. Jego podstawą była trwała wola mężyczyzny i kobiety (affectio maritalis) do pozostania w tymże związku i rzeczywiste utrzymanie wspólnoty małżeńskiej. Jego określeniem zajmowały się bardziej normy zwyczajowe niż normy prawne. Główne odmiany związku małżeńskiego lub o charakterze małżeńskim:

• małżeństwo cum manu i małżeństwo sine manu - w przypadku tego pierwszego kobieta wchodziła do familii agnacyjnej męża i pod jego władzę, w drugim pozostawała w dotychczasowym węźle agnacyjnym i miała swobodniejsze stanowisko wobec męża

• iustae nuptiae, iustum matrimonium - pełnoprawne małżeństwo rzymskie dostępne tylko między obywatelami rzymskimi (za wyjątkiem osób którym nadano conubium) wywołujące skutki wg ius civile

• matrimonium ius gentium - małżeństwa mieszane między obywatelami a nieobywatelami nieposiadającymi conubium, a także pomiędzy samymi nieobywatelami (między Latynami i peregrynami) wywoływały skutki prawne tylko wg ius gentium czy też lokalnych praw

• concubinatus i contubernium - pierwsze to związki o trwały, charakterze utrzymywane jako związki pozamałeńskie (bez affectio maritalis) w których konkubina miała dużo słabszą pozycję niż żona; contubernium zaś to formy współżycia pomiędzy niewolnikami lub między osobami wolbymi a niewolnikami

LXXXI Wina - pojęcie i stopnie

Wina jest drugim elementem odpowiedzialności o charakterze subiektywnym i w ewolucji prawa rzymskiego to właśnie przede wszystkim o nią opierano odpowiedzialność za szkodę. W prawie klasycznym wypracowano dwa podstawowe pojęcia winy:

• dolus (czasami dolus malus - zły zamiar), który oznaczał świadome i dobrowolne działanie lub zaniechanie, obliczone na wyrządzenie szkody drugiej osobie; oznaczał sprzeniewierzenie się zasadom dobrej wiary i był najwyższym stopniem winy

• culpa (dosłownie - wina), której znaczenie uściśliło się wyraźnie do winy nieumyślnej, niedbalstwa (neglegentia) jako przeciwieństwa staranności (dilligentia) i w oparciu o ten stosunek wyróżniono:

• culpa lata, polegającą na grubym niedbalstwie - niezrozumieniem tego, co wszyscy rozumieją; zaniedbanie staranności jakiej można oczekiwać od przeciętnego człowieka

• culpa levis, które jest lżejszym niedbalstwem wg wzorca abstrakcyjnego (culpa levis in abstracto) albo konkretnego; tym pierwszym może być `zapobiegliwy ojciec rodziny' (dilligens pater familias), tym drugim zaś sam dłużnik (kiedy wymagano od niego aby przy zajmowaniu się cudzymi sprawami przypisywał im staranność równą sprawom własnym - np. wspólnikom, opiekuna w sprawch pupila)

Za dolus odpowiadali wszyscy zobiowiązani. W zobowiązaniach opartych na dobrej wierze ten kto miał korzyśc z kontraktu z reguły za wszelką winę, a ten kto korzyści nie miał tylko za dolus (i później culpa lata). W prawie justyniańskich nastąpiło zrównanie w skutkach culpa lata z dolus.

LXXXII Skutki niewykonania zobowiązania
Jeżeli dłużnik nie wykonał zobowiązania ponosił z reguły z tego tytułu odpowiedzialność wobec wierzyciela, który na drodze sądowej mógł się domagać świadczenia a w braku takiej możliwości - pokrycia powstałej szkody. Od tej zasady były jednak wyjątki, najpeirw ustalano czy niewykonanie zobowiązania było powodowane zdarzeniami obiektywnymi czy subiektywnymi. W tym pierwszym przydaku dłużnik z zasady był wolny od odpowiedzialności.
Wolny od odpowiedzialności był zatem dłużnik którego mozliwość świadczenia unicestwiona została działaniem siły wyższej ( vis maior). Było to zdarzenie któremu dłuznik nie był w stanie się przeciwstawić (cui resisti non potest) jak np. powódz.
Nie odpowiadał też dłużnik jeśli niemożliwość świadczenia z jego strony spowodowana była przez przypadek zwykły (casus fortuitus). Zdarzenie to tym różniło się od siły wyższej że przy maksymalnej staranności dłużnik przynajmniej teoretycznie był w stanie zapobiec skutkom zdarzenia. Dlatego w niektórych przypadkach można go było pociagnąc do odpowiedzialności. Dotyczyło to zobowiązań do strzeżenia ( custodia) rzeczy cudzej. Taki obowiązek ciążył też na wlaścicielach gospód , stajen, statków, magazynów , komodatariuszach, na dłuznikach w zwłoce - w odniesieniu do przedmiotu stanowiącego własnośc wierzyciela. Zniszczenie lub zaginięcie takiego przedmiotu nie przynosiło szkody właścicielowi lecz dłużnikowi w myśl zasady causa nocet domino. Jego odpowiedzialność opierała się na ryzyku nie zaś na winie. Dla odpowiedzialności dłuznika istotnie znaczenie miało też to czy przedmiot świadczenia należał do kategorii rzeczy zamiennych a więc określonych in genere czy niezamiennych  czyli okreslonych in specie.Zniszczenie rzeczy nawet na skutek działania siły wyższej nie zwalniało dłużnika od obowiązku świadczenia a to w myśl zasady Genus numquam perit. W drugim przypadku zobowiaznie mogło wygasnąć jeśli zniszczenie rzeczy było przez dłużnika niezawinionne.
Dłużnik ponosił pełną odpowiedzialność wovec wierzyciela gdy niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania było przez dłużnika zawinione. Odpowiadał dłużnik zawsze gdy dopuścił się dolus ze względu na to że dolus należał do ius cogens. Culpa lata w zakresie odpowiedzialności została pózniej zrównana z dolus. Przy odpowiedzialności z tytułu culpa levis kierowano się wymogiem utilitatis (korzyści). W przypadku dłużnika który nie miał z kontraktu korzyści np. depozytariusz odpowiedzialność kończyła się na dolus i culpa lata. Nie dotyczyło to jednak przypadków gdy dłużnik zajmował się prowadzeniem cudzych spraw lub interesów. Tu winien okazać staranność jaką przejawiał wobec swoich własnych spraw ( culpa in concerto). Modyfikację stosunku obligacyjnego powoduje również zwłoka (mora). Mogła zachodzić po stronie dłużnika jak i wierzyciela.

LXXXIII Wejście żony pod władzę męża
Od zawarcia małżeństwa odrózniali Rzymianie wyraźnie akt włacznie żony do agnacyjnej familii męza, połaczony z wejściem małżonki pod jego władzę (conventio in manum mariti). Nastepowało ono w wyniku jednego z trzech następujących zdarzeń prawnych :  confarreatio, coemptio i usus.
1) Confarreatio - to sakralna forma wejścia żony pod władzę męża. Przy akcie tym obecnych było 10 świadków i 2 najwyższych kapłanów (pontifex maximus i flamen Dialis). Akt ten dostępny był prawdopodobnie tylko dla patrycjuszy Niektóre godności  kapłańskie były zastrzeżone dla dzieci pochodzących z małżeństwa, w którym matka weszła pod władze  ojca w drodze confarreatio.
2) Coemptio - forma niejako uroczystego kupna żony. Wykorzystywano do tego celu abstrakcyjną mancypacje w której w charakterze nabywcy występował przyszły lub aktualny mąż.
3) Usus - to nabycie przez męza władzy nad żoną z mocy samego prawa w wyniku jednorocznego, nieprzerwanego pozycia małżeńskiego. Aby temu skutkowi zapobiec musiała kobieta co roku opuszczać dom męża na 3 kolejno po sobie nastepujace noce ( usurpatio trinoctii). Taki wymóg stawiała już ustawaa XII tablic.

LXXXIV Nabycie i utrata władzy ojcowskiej

Władzę ojcowską nabywa pater familias:

• nad dziećmi spłodzonymi przez siebie i nad wnukami spłodzonymi przez syna w iustum matrimonium, bez względu na to czy matka pozostaje w jego manus czy nie; istniało domniemanie (autorstwa Hipokratesa) że dziecko spłodził mąż jeżeli urodziło się najwcześniej w 182 dni po zawarciu a najpóźniej 300 po rozwiązaniu

• przez legitymację (nadanie stanowiska dzieci urodzonych w małżeństwie) dzieci nieślubnych (liberi naturales, zrodzonych w konkubinacie) i to bądź przez per subsequens matrimonium (późniejsze małżeństwo nieślubnych rodziców) bądź przez per rescriptum principis (uznanie za zrodzone drogą aktu łaski władzy państwowej)

• przez przysposobienie czyli przybranie sobie dziecka (odstęp co najmniej 18 lat), które może być adopcją osoby sui iuris wywołującą doniosłe skutki osobiste i majątkowe(adrogatio) bądź adopcją w ściślejszym znaczeniu (adoptio) osoby alieni iuris; wyjątkiem jest adoptio minus plena (daje tylko testamentowe prawo dziedziczenia)

Władza ojcowska zanika:

• przez śmierć ojca

• przez capitis deminutio ojca (maxima, media, minima)

• gdy syn osiągnie godność biskupa lub patrycjusza (prawo justyniańskie)

• gdy córka otrzyma godność virginis Vestalis (Westalki)

• gdy syn otrzyma godność flaminis Dialis (kapłana Jupitera)

• przez oddaniu dziecka w adopcję lub w małżeństwo cum manu (dotychczasowa wygasała, powstawała nowa)

LXXXV Warunek i Termin
Warunek (condicio) jest to zastrzeżenie w wyniku którego skutek jakiejś czynności ualeznia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego. Czasem słowem warunek okresla się samo zdarzenie które jako niepewne ma nastąpić w przyszłości. Jeśli od tego zdarzenia uzależnia się rozpoczęcie skutku czynności to warunek taki ma charakter zawieszający, jeśli zaś ustanie skutku to klauzula taka nazwana jest warunkiem rozwiązującym. Warunek jest dodatni jeśli zdarzeni przyszłe polega na zmianie uprzednio istniejącej rzeczywistości albo ujemny gdy zdarzenie przyszłe ma istniejącą uprzednio rzeczywistość utrzymać. Potestatywnym nazywamy warunek gdy nastepstwo zdarzenia przyszłego i niepewnego zależy od woli kontrahenta.Warunek mieszany to taki w którym zaistnienie zdarzenia  jest tylko częściowo zależne od woli kontrahenta.
Termin ( dies) jest to takie zastrzeżenie w wyniku którego skutek jakiejś czynności uzależnia się od jakiegoś zdarzenia przyszłego i pewnego. Termin jest początkowy czyli zawieszający ( dies a quo) jeśli z jego nadejściem skutek czynności ma nastapić albo końcowy, czyli rozwiązujący ( dies ad quem ) - jeśli z jego nadejściem ustać ma skutek takiej czynności.

LXXXVI Zobowiązania naturalne

Zobowiązania naturalne to taki typ zobowiązań, który od cywilnych różnie się tym, że były pozbawione środków ochrony procesowej, ale mimo to wywoływały pewnie skutki prawne. Miały one charakter pośredni między zobowiązaniamy cywilnymi a moralnymi. Do tej kategorii należały zobowiązania zaciągnięte przez niewolników, między osobami znajdującymi się pod wspólną władzą patris familias i zobowiązania zaciągnięte przez pupila lub kobietę sine auctoritare tutoris. Charakter taki miała też na mocy S.C. Macedonianum pożyczka zacięnięta przez syna bez wiedzy ojca. Wykonanie takiego zobowiązania (nawet przypadkowe) oznaczało spełnienie obowiązku prawnego, zaspokojony wierzyciel mógł zatrzymać należność (soluti retentio) a dłużnik nie mógł się skutecznie dobiegać o jej zwrot. Za zobowiązania wynikające z peculium odpowiada zwierchnik, ale jeżeli udzielił on wcześniej kredytu prowadzącego peculium, mógł tę swoją należność pokryć w pierwszej kolejności.

LXXXVII Małżeństwo i wymogi jego zawierania
  Podstawę rodziny rzymskiej stanowiło małżeństwo, które od najdawniejszych czasów było związkiem monogamicznym. Zasadnicza różnica między małżeństwem dzisiejszym a rzymskim polega na tym, że z prawnego punktu widzenia dzisiejsze małżeństwo istnieje dlatego, że zostało zawarte, rzymskie natomiast stniało dlatego, że trwało. Zawierało się ono w sposób zupełnie nieformalny na podstawie zwykłego consensus - porozumienia.
  Małżeństwo rzymskie było instytucja jednolitą, mimo różnej pozycji, jaką zajmowała w nim kobieta - podlegająca czy też nie podlegająca władzy (manus) swojego męża. Żona, która wchodziła pod manus męża  przechodziłą do jego rodziny agnacyjnej i to na prawach córki (filiae loco). W stosunku do własnych dzieci była wtedy agnacyjną siostrą . Mogła też przy boku męża zając stanowisko żony - nie zmieniając swojej dotychczasowej przynależności rodzinnej, ale  w takim wypadku, z punktu widzenia pokrewieństwa agnacyjnego posostawała dla swoich dzieci osobą obcą.
  Pod władzę męża wchodziła niewiasta przez sakralną forme (confarreatio) albo przez uroczystą formę kupna jej przez mancypację (coemptio). Jeżeli żadnego z tych aktów nie dokonano, mogła wejść pod manus męża w wyniku nieprzerwanego pożycia z nim przez okres jednego roku (usus). Aby temu zapobiec, musiała co roku opuszczać dom męża na 3 kolejno po sobie następujące noce (usurpatio trinoctii).
Kryteria, jakim musieli odpowiadać  partnerzy, by ich związek został uznany w świetle prawa:

-najważniejsze z nich to aby obydwoje kandydaci na małżonków posiadali conubium czyli związaną z obywatelstwem rzymskim (a w odniesieniu do obcych - pewnym przywilejem) zdolnośc do zawarcia iustum matrimonium
-nuptrienci musieli być dojrzali, czyli męzczyzna powinien mieć ukończony 14, a kobieta 12 rok życia
-ojcowie nuptrientów musieli wyrazić zgodę na małżeństwo
małżonkowie nie mogli być spokrewnieni w linii prostej (w linii bocznej przeszkodę stanowiło pokrewieństwo do 3-go stopnia)
-małżonkowie nie mogli być spowinowaceni, a nadto żadne z nich nie mogło pozostawać w istniejącym związku małzeńskim

LXXXVIII Próba definiowania własności rzymskiej
Istnieje powszechny pogląd że Rzymianie nie definiowali prawa własności ale pojmowali je wyłacznie intuicyjnie - poglad taki wyraża min. K. Kolańczyk. Ten stan rzeczy uzasadnia się z jednej strony niechęcią prawników rzymskich wobec konstruowania pojec prawnych w ogóle,  z drugiej zaś trudnościami takiego ujecia definiens by obejmował wszelkie różne od siebie formy pełnego władania prawnego nad rzeczą w państwie rzymskim. Największą bezprzecznie w historii prawa własności karierę zrobiła definicja Bartolusa : dominum est ius de re corporali perfecte disponendi, nisi lege prohibeatur. Oparł się tutaj Bartolus na konstytucji Gracjana, Valentyniana i Teodozjusza z roku 391.Znaczenie tej definicji polega na ujeciu prawa własności w sposób negatywny. Według Bartolusa własność sprowadza się do robienia z rzecza materialną wszystkiego co nie jest przez prawo zakazane( inaczej niż w dzisiejszym prawie polskim). W rzymskim ujęciu prawo własności z jednej strony zakreśla podmiotowi tego prawa granice wolności ( pozytywna funkcja prawa własności) a z drugiej zaś jest owej wolności gwarantem ( negatywna funkcja prawa własniści - polega na wykluczeniu ingerowania osób trzecich w sferze cudzej własności).Wszelkie próby definiowania własności ujmującego uprawnienia właściciela są skazane na porażkę. Wprawdzie już w średniowieczu pojawiały się próby specyfikacji tzw. Elementów istotnych prawa własności i elementów dodatkowych ale jeśli nawet własciciel utraci którekolwiek z uprawnień nie przestaje nim być. Własność jest prawem jednolitym, elastycznym i nie przestaje przysługiwać właścicielowi nawet wtedy gdy jego prawa z powodu ograniczeń zostaną zredukowane w stopniu maksymalnym. W definicji Bartolusa mankamentem jest uzycie terminu ius disponendi. W prawniczym języku technicznym zwrot ten oznacza dyspozycje natury prawnej a nie natury faktycznej. W wielu przypadkach właściciel może być pozbawiony prawa dysponowania rzeczą zachowując prawo własności albo może też rzeczą dysponować nie będąc jej właścicielem. Prawo własności nie jest stosunkiem prawnym lecz prawem z mocy którego właściciel ma władztwo nad rzeczą. Z teoretycznego punktu widzenia własność jest prawem nieograniczonym. Na nieograniczoności prawa własności zasadza się cała konstrukcja nieograniczonego i ograniczonego prawa rzeczowego w której tylko własność traktowana jest jako prawo autonomiczne. Własnośc prywatna - rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do władania rzeczą materialną w treści swojej nieograniczone o ile nie narusza to obowiązującego porządku prawnego.

LXXXIX Upoważnienie przemienne

Upoważnienie przemienne jest odmianą zobowiązania nazywaną w Rzymie facultas alternativa. Występuje w nim, jak przy normalnym zobowiązaniu, jedno świadczenie, ale dłużnik otrzymuje z góry upoważnienie do zwolnienia się także przez spełnienie innego świadczenia (np. zobowiązanie opiewa na zapłatę sumy pieniężnej, ale dłużnik może je wykonać także przez wydanie gruntu). Charakter świadczenia głównego w tym upoważnieniu przejawia się w tym, że jeżeli stanie się ono niemożliwe do wykonania bez winy dłużnika, to zostaje on wolny od zobowiązania (tym różni się od zobowiązania przemiennego/alternatywnego)

XC Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)

Negotiorum gestio jest rodzajem bezpłatnego zlecenia, w którym węzeł obligaycjny zawiązywał się przed podjęcie czynności przez jedną osobę (gestor), a więc z pominięciem porozumienia stron a najczęściej w ogóle bez wiedzy zainteresowanego (dominium negotii). Jeżeli jednak aprobował działanie gestora to negotiorum gestio zamieniała się w zlecenie i powstawało zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące niezupełne. Czynności gestora musiały dotyczyć spraw cudzych i takich, które nie wynikały z jego obowiązków (np. opiekuna) mogły być różnego rodzaju, ale najczęściej jest to prowadzenie cudzego procesu, zarządzaniu cudzym majątkiem czy urządzeniu pogrzebu. Gestor zobowiązany był sprawę rozpoczętą doprowadzić do końca (choćby sam zainteresowany zmarł w trakcie - inaczej więc niż przy zleceniu) a także złożyć rozliczenie ze swego działania i wydać zainteresowanemu wszelkie korzyści uzyskane przy prowadzeniu sprawy. Głównym obowiązkiem dominus negotii było zwrócenie gestorowi celowych wydatków i zwolnieniu z zobowiązań uczynionych wobec osób postronnych (nawet jeśli nie przyniosły pozytywnego efektu, a tylko rozpoczęto je w sposób użyteczny - netotium utiliter coeptum). Dominus negotii dochodził rozliczenia, wydania nabytków i ew. odszkodowania za pomocą actio negotiorum gestorum directa, które nie pociągało infami (inaczej niż przy zleceniu), zaś gestor mógł wytoczyć actio negotiorum contraria o zwrot należnych wydatków i actio funeraria przeciwko spadkobiercom zmarłego o zwrot kosztów poczynionych do pogrzebu.

XCI Bezpodstawne wzbogacenie się

Bezpodstawne wzbogacenie się polegało na dokonaniu przesunięć majątkowych poprawnych pod względem formalnym, ale pozbawionych uzasadnienia ekonomicznego czy moralnego. Wszystkie przypadki miały tę wspólną cechę, że podlegały likwidacji przy pomocy środków procesowych zwanych condictiones i wg nich się dzieliły:

• condictio indebitii - przypadek powstały przez nienależne świadczenie (solutio indebiti), zwrotu świadczenia domagano się za pomocą condictio indebiti pod następującymi warunkami: nastąpiło przesunięcie majątkowe w celu umorzenia uznaczonego długu, ów dług nie istniał nawet jako zobowiązanie naturalne, strony były błędnie przekonane o istnieniu długu (inaczej może być poczytywane za darowizną albo kradzież)

• condictio ob rem dati - powództwo służyło do dochodzenia zwrotu cudzej rzeczy, którą oddano na własność, na podstawie umowy o świadczenie wzajemne, jeżeli kontrahent nie dotrzymywał przyrzeczenia

• condictio ob turpem vel iniustam causam, za pomocą którego można było się domagać zwrotu świadczenia dokonanego dla osiągniecia celu niemoralnego; jego skuteczność była ograniczona, gdy niemoralne było przyjęcie świadczenia (np. przyjęcie okupu przez przestępcę) gdy zaś niemoralny charakter miało wręczenie przysporzenia (przekupstwo sędziego) powództwo było nieskuteczne

• condictio sine causa, za pomocą którego dochodziło się zwrotu wzbogacenia uzyskanego bez przyczyny - obejmowało ono wszelkie przypadki nietypowe, ze względu na swój ogólny i niezupełny charakter (np. rzemieślnik odpowiedzialny za custodia zapłacił klientowi za odzież oddaną do czyszczenia, która rzekomo zniknęła, ale po zapłacie odnalazła się u klienta)

XCII Zobowiązania jak gdyby z deliktu (obligationes quasi ex delicto)

Osobna kategoria tych zobowiązań została uformowana dopiero w prawie justyniańskim. Wspólną cechą quasi-deliktów jest odpowiedzialność materialna o charakterze penalnym, były to jednak zjawiska mniej częste i mniej ważne, aniżeli same delikty. Były to:

• odpowiedzialność sędziego (iudex qui litem suam facit) - sędzia który prowadził niewłaściwie proces i naraził przez to jedną ze stron na szkodę, „ściągał” spór na samego siebie i odpowiadał za szkodę wobec osoby pokrzywdzonej (in duplum)

• wyrzucenie lub wylanie z budynku (deitectum vel effusum) - w przypadku takiej sytuacji pretorowie udzielali a. de deiectis vel effusis (a. popularis, zasądzanego najczęściej na in duplum) przeciw osobie zajmującej pomieszczenie z którego działał sprawca, bez względu na to kim on był

• zagrożenie bezpieczeństwa ruchu (postium aut suspensam) - przeciwko osobom, które przy budynkach przylegających do dróg umieszały lub zawieszały coś, co mogło wyrządzić szkodę przechodniom udzielał pretor actio de posiio aut suspenso (a. popularis) na 10000 sesterców

• odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen zajezdnych za szkody wyrządzone klientom przez personel - przedsiębiorcy zajmujący się obsługą podróżbych(nauta, caupo, stabulatoris) byli odpowiedzialni za custodia na rzecz klientów, jeżeli szkoda spowodowana została jednak przez personel odpowiedzialność przedsiębiorcy urastała do in duplum w actio receptio.

XCIII Dziedziczenie, powołanie, transmisja

Dziedziczenie - wejście jednej lub więcej osób w ogół stosunków prawno - majątkowych po zmarłym. Dziedziczenie jest następstwem ogólnym - successio universalis (sukcesja uniwersalna). Przy następstwie ogólnym obejmuje dziedzic wszystkie wierzytelności i długi spadkodawcy, które tworzą pewną jedność majątkową i przechodzą na niego w całości. Dziedziców może być kilku - na każdego z nich przypada wtedy pewna oznaczona lub równa  część spadku. Każdy ze współdziedziców (coheredes) staje się w zakresie swojej części ogólnym następcą spadkodawcy.
Powołanie - jest to tylko możność nabycia spadku - osoba powołana do  spadku staje się dziedzicem dopiero z chwilą objęcia spadku, bądź z chwilą śmierci spadkodawcy. w razie gdy spadkodawca nie pozostawił żadnego testamentu - powołanie do spadku bez testamentu (ab intestato) - dziedziczenie beztestamentowe
Transmissio to przechodzenie spadku na dziedziców powołanego, zgodnie z prawem justyniańskim, transmisja wprowadzona została jako zasada (tzw. Transmissio iustiniana), jeśli  powołany zmarł po przed upływem roku od momentu, w którym dowiedział się o powołaniu.

XCIV Zastępstwo procesowe pośrednie i bezpośrednie

Zastępcami pośrednimi w procesie mogły być tylko osoby obce, niepodlegające władzy zastępowanego. Zastępstwo pośrednie polegało na tym, że zastępca działa na zewnątrz wobec osób postronnych we własnym imieniu, z dokonanych czynności nabywa zrazu dla siebie i zobowiązuje się sam. Skutki tych czynności przenosi dopiero na zastępowanego w drodze wtórnej czynności (np. kognitor i prokurator w procesie formułkowym, opiekun i kurator w prawie familijnym, mandatariusz czy gestor). Przy zastępstwie bezpośrednim zaś przedstawiciel działa w cudzym imieniu i skutki jego działania spadają wprost na reprezentowanego. Zastępcą takim był prokurator, zarządca majątku, który dla mocodawcy mógł nabywać wprost posiadanie i własność. W prawie justyniańskim wyjątek ten rozszerzono na nabycie przez jakąkolwiek osobę wolną. Od zastępcy należy odróżnić posłańca - nuntius, który tylko przekazywał oświadczenie woli.

XCV Dziedziczenie beztestamentowe wg nowel Justyniana

Justynian dokonał zasadniczej reformy dziedziczenia beztestamentowego już po zakończeniu głównego dzieła ustawodawczego w Nowelach. Spadkobiercy dzielili się na cztery klasy, z których każda poprzednia wykluczała następną:

• pierwszą klasę stanowili zstępni, czyli descendenci, zarówno podlegli władzy jak i emancypowani, zarówno po ojcu i po matce; żyjący wykluczali swoich zstępnych, a wtedy miejsce zmarłych zastępowali ich następcy i podział odbywał się in stirpes

• druga klasa obejmowała wstępnych, czyli ascendentów, oraz rodzeństwo `rodzone' (mające wspólnego ojca i matkę) a także dzieci po zmarłych braciach lub siostrach

• trzecia klasa obejmowała rodzeństwo przyrodnie (tylko jeden rodzic wspólny ze spadkodawcą) oraz dzieci po zmarłych braciach przyrodnich i siostrach przyrodnich

• czwarą klasę stanowili krewni boczni - bez ograniczenia, bliższi wykluczali dalszych, podział wg głów

Dziedziczenie małżonków pozostawił Justynian bez zmian, po dawnemu powoływano ich więc do spadku na ostatnim miejscu po kognatach. Dziedziczenie kognatów wydłużono w Nowelach ad infinitum, jedynie wdowa bez zaopatrzenia otrzymała prawo do czwartej części spadku po mężu (kwarta ubogiej wdowy)

XCVI Pacta

Przez Pacta prawo rzymskie okreslało wszystkie inne umowy które nie były kontraktami. Ich cechą charakterystyczną była ich niezaskarżalność. Z biegiem czasu niektóre pacta stały się zaskarżalne albo na podstawie kontraktu , do którego zostały dołączone albo na podstawie prawa pretorskiego albo na podstawie konstytucji cesarskich. Z uwagi na źródło ich zaskarżalności w średniowieczu wszystkie pacta podzielono na trzy grupy określając je jako :
- pacta adiecta
- pacta praetoria
- pacta legitima
Mimo ogomnego podobieństwa do kontraktów konsensualnych nawet w prawie justyńiańskim stanowiły one odrębne źródło zobowiązań.
Pacta  adiecta - dochodziło do skutku w wyniku samego porozumienia między stronami. Etymologia slowa „pacta” związana jest z tym że pacta od czasów ustawy XII tablic służyly do zawierania ugody sądowej np. ze zlodziejem. Pactio oznaczało rozejm.Pretor uznawał skuteczność takiej umowy zawartej między stronami w której rezygnowały one z całkowitego lub częściowego roztrzygania sporu aktualnego lub przyszłego na drodze sadowej Pactum takie nie rodziło żadnego nowego stosunku prawnego lecz jedynie istniejący stosunek modyfikowało i dlatego nie rodziło żadnej nowej actio.Bo jak Twierdził Paulus : ex nudo pacto inter cives Romanos actio non nascitur. Co najwyżej stanowić może podstawę dla pretora do umieszczenia w formułce exceptio pacti na rzecz pozwanego który powołuje się na zawarte z powodem pactum.pacta mogly zmierzać nie tylko do modyfikacji stosunku obligatoryjnego lecz także do redukcji uprawnień płynących z tresci prawa rzeczowego. W stosunkach obligatoryjnych dośc łatwo wykorzystywano exceptio pacti conventi w iudicum bonae fidei. Sędzia winien w wyroku uwzględnić całokształt  okoliczności sprawy a zatem mieć na uwadze także to co do czego strony się umówiły również w sposób nieformalny.Mogły natomiast strony modyfikować stosunek prawny tak w ramach elementów nieistotynch (natulalia negotii) jak i elementów dodatkowych ( accidentalia negotii). Każde pactum zamierzało albo do zwiększenia odpowiedzialności dłużnika albo do jej zmniejszenia.W ocenie skuteczności istotne znaczenie miał termin zawarcia pactum. Nieskuteczne były pacta zwiekszające odpowiedzialność dłużnika jeśli dodane były do kontraktu głownego już po jego zawarciu. Pacta dodane do kontraktu bonae fidei w trakcie jego zawierania mogły być tez zaskarżalne ale nie rodziły własnej actio a kozystaly na ochronie procesowej kontraktu do którego pactum zostało dodane. Te dodatkowe umowy zostały nazwane pacta adiecta. Zporównania kontraktu i pactum wynika że łączą je element conventio czyli porozumienie stron dzieli zas causa czyli przyczyna prawna która wystepuje w kontraktach a nie wystepuje w pactum.
Pacta pretorskie
Causa i conventio stanowiły dwa filary na których opierał się kontrakt jako źródło w rzymskiej obligatio. Pretor chroniłjednak także niektóre umowy które w swietle ius civile nie rodziły obligatio. Celowi temu służyły oparte na jego imperium actiones in factum. Takiej właśnie skargi udzialał pretor dla niektórych paktów nazwanych pózniej w sredniowieczu pacta praetoria. Do  najbardziej typowych paktów pretorskich nalezały : constitutum debiti, receptum argentarii i receptum nautarum , cauponum, stabulariorum

1. constitutum debiti - to normalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania już istniejącego. Przyrzec mógł dłużnik albo osoba trzecia. Wierzyciel miał dwa środki : powództwo ze starego zobowiązania oraz powództwo z constitutum zwane actio de pecunia constituta.
2. receptum argentarii - to przyżeczenie bankiera wobec osób trzecich najcześciej wobec klienta, że pokryje cudzy dług istniejący albo mający powstać w przyszłości. Z tytułu tego pactum pretor przyznawał actio recepticia.
3. Receptum nautarum , cauponum, stabulariorum to przejęcie przez właścicieli statków zajazdów i stajen zwiększonej odpowiedzialnosci za rzeczy umieszczone u nich przez podróżnych.
Pacta Legitima
Umowy te uzyskały ochronę procesową dopiero w okresie dominatu a to na podstawie konstytucji cesarskich. Środkiem procesowym było tu powództwo zwane condictio ex lege. Do najbardziej typowych pacta legitima należały: pactum dotale, kompromis, darowizna.

1. pactum dotale to nieformalna umowa o ustanowieniu posagu. Zaskarżalna od 428r.
2. kompromis (compromissum) to umowa w której strony powierzały prywatnemu sędziemu roztrzygnięcie istniejącego  między nimi sporu. W prawie klasycznym niezaskarżalna, w 395 zaskarzalna z mocy samego pactum , za justyniana zyskała pełną zaskarżalność.
3. Darowizna to nieformalna umowa na której podstawie jedna osoba zobiwązywala się za zgodą drugiej strony kosztem swego majątku dokonac na jej rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowej. Umowa ta była niezaskarżalna jako pactum nudum aż do czasów justyniana.

XCVII Skutki prawne posiadania
-Posiadanie składające się z corpus i animus korzystało z pretorskiej ochrony posesoryjnej (dla przeciwdziałania samowolnym egzekucjom własności mimo tytułu prawnego); pretor przyznawał woje interdykty każdemu posiadaczowi, a więc i złodziejowi
-możliwość nabycia przez posiadacza rzeczy, która dotychczas znajdowała się w cudzym władaniu  (przez zasiedzenie lub tradycję),
-Posiadacz miał zawsze uprzywilejowaną pozycję w ewentualnym procesie windykatoryjnym, bowiem jako na pozwanym nie ciąży na nim obowiązek dowodu (onus probandi). Jeżeli powodowi nie uda się dowód na to, iż jest on właścicielem, posiadacz wygra proces, a gdyby przed procesem własność ta należała rzeczywiście do powoda, pozwany, po procesie nabędzie na spornej rzeczy prawo własności
-posiadacz w dobrej wierze nabywa też na własność owoce pobrane z cudzej rzeczy i zużyte przed procesem o rzecz-w postępowaniu o ochronę posiadania przedmiotem rozpoznania jest nie prawo, lecz fakt ostatniego spokojnego posiadania rzeczy ruchomych, jak i nieruchomości
-w ramach ochrony przed samowolą ze strony osób trzecich, posiadacz może zastosować również obronę konieczną, celem utrzymania się przy spokojnym posiadaniu rzeczy

XCVIII Ochrona prawa do spadku

Przez akt nabycia spadku dziedzic stawał się jego właścicielem, ale jeżeli kto inny był w jego posiadaniu i nie był skłonny wydać spadku dobrowolnie, to dziedzic miał do dyspozycji hereditas petitio (heres) albo interdictum quorum bonorum (bonorum possessor)

• hereditas petitio była to actio in rem podobna do rei vindicatio, z tą różnicą że za jej pomocą heres dochodził uzyskania całego spadku a nie pojedynczych rzeczy; legitymowany czynnie był heres, ex testamento albo ab intestatio i na nim spoczywał ciężar dowodu -- legitymowany biernie mógł być to pro herede possessor (twierdził, ze sam jest dziedziciem) a w prawie klasycznym także pro possessore possessor (posiadacz legitymujący się samym faktem posiadania), za Justyniana także posiadacz fikcyjny

• interdictum quorum bonorum był środkiem pretorskim dopomagającym bonorum possessor do wejścia w posiadanie spadku (był to środek z kategorii interdicta adipiscendae possessionis a więc taki, który służył nie do odzyskania, lecz do nabycia całkiem nowego posiadania)

Wraz z zacieraniem się różnic miedzy hereditas a bonorum possessio zacierała się też odbrębność środków ochrony procesowej i za Justyniana bonorum possessor korzystał z ochrony wzorowanej na ius civile - mianowicie: hereditatis petitio possessoria.

XCIX Ochrona prawa własności
Podstawowymi powództwami służącymi właścicielom do ochrony ich prawa własności były:
- powództwo windykacyjne ( rei vindicatio)
- powództwo negatoryjne ( actio negatoria)
- powództwo publicjańskie (actio Publiciana)
wszystkie te powództwa miały charakter rzeczowy ( actiones in rem) i należały do środków petytoryjnych. Jeśli właściciel był zarazem posiadaczem rzeczy mógł skorzystac z ochrony posesoryjnej gwarantowanej odpowiednimi interdyktami.

Actio publicana
Posiadacz rzeczy który nie nabył jeszcze prawa własności kwirytarnej lecz znajdował się w stanie prowadzącym do jej nabycia przez zasiedzenie utraciwszy swe władztwo nad rzeczą mógł domagać się jego przywrócenia za pomocą actio publicana. Powództwo wzorowane było na rei vindicatio - była zatem to actio utilis a jej formułka przyjmowała fikcje że w odniesieniu do powoda upłynał już czas potrzebny do nabycia własnosci przez zasiedzenie rzeczy. Actio ta była nieskuteczna wobec właściciela kwirytarnego (poza wyjątkami) W sytuiacji gdy pozwany był posiadaczem ad usucapionem kto utrzyma się przy posiadaniu decydowały dwie okoliczności.  Jeśli obie strony nabyły rzecz od tego samego zbywcy proces wygrywał ten kto nabył ją wcześniej. Odpowiedzialność pozwanego z tytuu poczynionych przez pozwanego nakładów oraz za pobrane pożytki była identyczna jak przy rei vindicatio.

Inne środki ochrony własności w stosunkach sąsiedzkich.
1. Actio aquea pluviae arcendae - skarga z powodu zmiany naturalnego odpływu wody deszczowej. Skarga osobowa należąca do actiones arbitrariae.
2. Cautio damni infecti - to gwarancje chroniące właściciela gruntu przed szkodą zagrazająca mu z gruntu sąsiedniego
3. Operis novi nuntiatio - to sprzeciw wnoszony przez właściciela gruntu przeciwko wznoszeniu na gruncie sąsiada nowych konstrukcji naruszających swobodne korzystanie z gruntu zagrożonego.
4. Actio finium regundorum - to skarga służaca do roztrzygania sporów granicznych.

C Fideikomis uniwersalny

Fideikomis - nieformalna prośba skierowana do spadkobiercy lub zapisobiercy w formie Codicillum (kodycyl) o świadczenie określonej korzyści

Fideikomis uniwersalny - fideicommissum  hereditatis
ustanowiony na całym majątku, spadkodawca zwracał się do spadkobiercy, by np. po spełnieniu określonego warunku lub terminu, wydał cały spadek oznaczonej osobie fideikomisariuszowi uniwersalnemu. Stworzyło to możliwość przenoszenia spadku na kolejne osoby - także obchodzenie zakazów dziedziczenia przez określone osoby - oraz ustanowienie wykonawcy testamentu, którym był spadkobierca "powierniczy" heres fiduciarius.
Fideikomisariusz uniwersalny przyjmował tylko korzyści, więc długi spoczywały nadal na spadkobiercy. Za czasów  Justyniana sytuację fideikomisariusza uniwersalnego zbliżono do dziedzica, narzucając mu odpowiedzialność za długi.

CI Interdykty

Interdicta były autorytatywnymi zakazami lub nakazami, kierowanymi zwykle do osób uwikłanych w konflikt, będącymi formą bezpośredniej interwencji magistratury z pominięciem uciążliwej drogi procesu sądowego. Upoważnionymi do wydawania interdyktów byli magistratus wyposażeni w imperium i początkowo czynili to na prośbę zainteresowanej osoby (postulatio) po zapoznaniu się ze sprawą (causae cognitio) i w obecności obu stron. Później pretorowie wydawali już interdykty nakazu czy zakazu warunkowe. Prowadziło to do procesów sądowych na podstawie interdyktów, w których sędziowie stwierdzali po czyjej stronie nastąpiło naruszenie go. Ogólnym celem wydawania interdyktów było utrzymanie ładu wewnętrznego (np. intedykty służące do swobody ruchu), równocześnie jednak chroniły one interesy jednostek (interdykty prawa osobowego).

CII Istota zobowiązania w odróżnieniu od praw rzeczowych

W świetle samej definicji obligatio rysuje się jako stosunek prawny, odmienny od rodzajów bezwględnego władztwa nad zespołami czy rzeczami. Węzeł obligacyjny istniał tylko pomiędzy wiezycielem i dłużnikiem i polegał na uprawnieniu wierzyciela do żądania od dłużnika, ażeby spełnił na jego rzecz obowiązek. W tym kontekście wszelkie środki ochrony procesowej wierzycieli w stosunku do dłużników miały charakter personalny (actiones in personam) skutecznych tylko wobec nich, natomiast właścicielom przypadły środki ochrony z zakresu actiones in rem skutecznych wobec wszystkim nieuprawnionym.

CIII Postępowanie apud iudicem
Postępowanie przed sędzią (apud iudicem) musiało zakończyć się z upływem pewnego okresu od littis contestatio, jeśli proces nie miał być umorzony bez możliwości wydania wyroku końcowego.  Okres ten dla iudicium legitimum wynosił 18 miesięcy, a dla iudicuim imperium continens do końca kadencji urzędnika instruującego dany proces.
Zadaniem sędziego (sędziów) było ustalenie stanu faktycznego na podstawie dostarczonych dowodów i wydanie na tej podstawie wyroku stosownie do treści formułki. W postępowaniu apud  iudicem powód udowadniał zasadność intentio, natomiast pozwany prawdziwość exceptio.
Środkami dowodowymi, jakimi posługiwały się strony, byli przed wszystkim świadkowie, a nadto dokumenty, oględziny, opinie biegłych, czasem również przesłuchanie stron.
Przeprowadzone dowody sędzia oceniał w sposób zupełnie nieskrępowany i wydawał wyrok (sententia). Ogłaszał go ustnie, bez konieczności podania uzasadnienia, wyrok był prawomocny od chwili ogłoszenia, a stronm nie przysługiwały żadne zwyczajne środki prawne.

CIV Testament mancypacyjny
Był to pierwszy testament prywatny. Mancypacja została tu wykorzystana w celu rozporządzeń ostatniej woli na wypadek śmierci. W obecności 5 świadków i trzymającego wagę (libripens) testator sprzedawał cały swój majątek powiernikowi ( familiae emptor) który brał na siebie obowiązek spełnienia rozporządzeń nałożonych na niego przez testatora w formule ustnej ( mancupatio) dołączonej do samej mancypacji. Te ustne oświadczenie testatora mogło być zastąpione postanowieniami spisanymi na tabliczkach woskowych ( tabulae testamenti) które były natychmiast pieczętowane przez osoby uczestniczące w mancypacji ( 5 świadków, libripens i familiae emptor).

CV ZASTĘPSTWO PROCESOWE JAKO NAMIASTKA PRZELEWU
Zastępstwo procesowe w prawie rzymskim było namiastką przelewu (cesji).Wierzyciel mianował drugą osobę swym kognitorem albo prokura¬torem i upoważniał go do zatrzymania dla siebie wyegzekwowanego od dłużnika świadczenia. Zastępca procesowy posługiwał się tu formułką z przestawionymi podmiotami i był jedynie realizatorem prawa podmiotowego swego mocodawcy. Prawa akcesoryjne związane z wierzytelnością nie gasły, a zastępca działał w cudzym imieniu nawet bez zgody dłużnika
Pozycja prawna zastępcy była niepewna. Wierzyciel nie tracąc wierzytelności mógł ją sam od dłużnika wyegzekwować, mógł cofnąć zastępcy pełnomocnictwo, a wygasało ono samo w momencie śmierci tak cedenta, jak i cesjonariusza.
Zastępstwo procesowe nie miało już ujemnych stron nowacji (wymóg zgody ze strony dłużnika, umorzenie praw akcesoryjnych), ale za to pozbawione było również jej cechy pozytywnej (definitywne uzyskanie prawa podmiotowego przez nowego wierzyciela).
Zastępstwo procesowe
Możliwość posłużenia się przez powoda lub pozwanego inną osobą do przeprowadzenia czynności procesowych. W procesie legisakcyjnym zastępstwo procesowe w zasadzie nie było dopuszczalne.

CVI PRZELEW WIERZYTELNOŚCI
W dawnym prawie rzymskim zobowiązanie miało charakter osobisty, stąd zmiana wierzyciela lub dłużnika w danym stosunku obligacyjnym w drodze niefor¬malnej umowy była zupełnie niemożliwa. Wychodząc jednak naprzeciw potrzebom obrotu gospodarczego, w cią¬gu kilku pierwszych wieków stworzyli Rzymianie w zasadzie tylko surogaty dzisiejszej cesji (tj. przeniesienie wierzytel¬ności z dotychczasowego wierzyciela na drugą osobę mocą zawartej między nimi umowy).
W prawie rzymskim mogło to nastąpić w dwóch formach: nowacji i zastępstwa procesowego.

CVII PRAWO PODMIOTOWE A PRAWO PRZEDMIOTOWE
prawo podmiotowe ( wynikało z przedmiotowego )
prawo przedmiotowe ( przepisy prawa )
Prawo przedmiotowe (objaśnienia):
a) prawo publiczne: stosunki dotyczące państwa
b) prawo prywatne: interesy jednostki .
Granice powyższego podziału były słabe. Zaczęły przesuwać się na korzyść prawa publicznego. Sfera interesów prywatnych zaczęła powoli wkraczać w sferę interesów publicznych. Wraz z rozwojem prawa skurczyła się sfera praw prywatnych, zwłaszcza w okresie jednowładztwa. Państwo reglamentowało wówczas stosunki prywatne twierdząc, że  stanowią one zagrożenie. Wyrządzenie komuś krzywdy, które dotąd stanowiło przestępstwo prywatne było penalizowane na drodze przepisów  karnych i stawało się normą prawa publicznego.
Podział prawa prywatnego (objaśnienia) :
powszechne
syngularne (ius singulare)- normy wyjątkowe w stosunku do norm powszechnych.
Jedno do drugiego ma się tak jak wyjątek do reguły
ius cogens - przepis o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Takie przepisy, które muszą być zawsze przez strony stosowane.

ius dispositivum - prawo o charakterze względnym. Ma ono zastosowanie subsydiarne. Strony  mogą daną kwestię rozwiązać inaczej (wtedy przepis dyspozytywny nie obowiązuje. On obowiązuje tylko wtedy gdy strony wyraźnie inaczej tego nie postanowią).
ius strictum (ścisłe) - normy wynikające z tego prawa  musiały być przestrzegane w sposób ścisły, bez możliwości modyfikowania („Dura lex sed lex” - Ulpian miał na myśli przepisy prawa ścisłego. Surowa ustawa, konieczność zastosowania się do jej przepisów).
ius aequum - prawo oparte na zasadach filozoficznych, słusznych. Reakcja na nadmierny rygoryzm prawa ścisłego (łagodzenie rygoryzmu). Bardziej swobodna interpretacja nosząca jednak ze sobą pewne niebezpieczeństwa, ponieważ używa czynników pozaprawnych. Ius aequum był stosowany gdy dana kwestia była nieuregulowana przepisami lub nie odpowiadała zmieniającym się stosunkom społecznym.
prawo materialne - prawa i obowiązki wynikające dla stron z przepisów prawa.
prawo formalne - sposób dochodzenia w drodze sądowej praw i obowiązków stron czyli sposób dochodzenia roszczeń stron.
Dziś są to normy:
materialno-prawne , czyli prawo karne i prawo cywilne.
procesowe , czyli proces karny i proces cywilny.
Prawo przedmiotowe: prawo publiczne (interesy państwa, np. przepisy administracyjne), prawo prywatne (interesy jednostki).

Prawo podmiotowe (objaśnienia):
Wynikało ono z prawa przedmiotowego (całokształt norm prawnych regulujących życie społeczne w drodze przymusu). Z niego tworzą się dla konkretnej jednostki prawa podmiotowe.
    Prawo podmiotowe - pewna sfera możliwości postępowania człowieka w określony sposób , zakres mocy czynienia lub zaniechania  przez  człowieka regulowanej przepisami prawa przedmiotowego (możliwość akceptowanego przez prawo przedmiotowe zachowania się podmiotu).
a) bezwzględne - uprawnieniu jednej osoby odpowiada obowiązek po stronie po wszystkich innych do określonego zachowania się. Bezpośrednie władztwo osoby nad rzeczą jest rodzajem prawa podmiotowego bezwzględnego.  Czyli prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi - uprawnieniu właściciela do posiadania i używania rzeczy odpowiada obowiązek wszystkich do przestrzegania jego prawa własności.  Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania od każdego innego podmiotu. Naruszenie sfery uprawnień podmiotu władnącego stwarza roszczenia kierowane wobec każdego naruszyciela.
b) względne - prawo skuteczne wobec ściśle określonej osoby. Podmiot uprawniony może domagać się określonego zachowania tylko od konkretnej osoby. Tą drogą powstawały w prawie rzymskim zobowiązania . Np: umowa jest wiążąca dla dwóch stron. Po jednej stronie jest osoba uprawniona, po drugiej osoba zobowiązana. Prawo względne jest skuteczne tylko między tymi dwoma podmiotami .

CVIII Damnum iniuria datum

Był to delikt polegający na bezprawnym uszkodzeniu bądź zniszczeniu cudzej rzeczy. Kompleksowo uregulowano ten delikt w lex Aquilia z roku 286 p.n.e.
W pierwszym rozdziale regulowała ona bezprawne zabicie cudzego niewolnika albo czworonożnego zwierzęcia należącego do kategorii pecus ( zwierzę domowe). Rozdział trzeci traktował o bezprawnym zranieniu niewolnika i zwierząt wymienionych w rozdziale pierwszym, o zabiciu lub zranieniu innych zwierząt oraz o  uszkodzeniu lub zniszczeniu cudzych rzeczy. Na podstawie rozdziału I sprawca szkody odpowiadał za najwyższą wartość zabitego niewolnika lub zwierzęcia jaką miał ten niewolnik lub zwierzę w ciągu całego roku poprzedzającym zabicie. Przy szkodzie określonej w rozdziale III wyrok opiewał na najwyższa wartość rzeczy uszkodzonej jaką miała ona w ciągu 30 dni przed wyrządzeniem szkody. Kara podlegałą podwojeniu gdy spraca bronił się w procesie przez negację. Powód swe roszczenia realizował za pomocą popwództwa actio legis Aquiliae albo damnum iniuriae actio.Rozdział drugi regulował odpowiedzialność adstypulatora który bez zdogy i wbrew interesom stypulatora umorzył nalezny dług. Przypadek ten dotyczy więc szkody ( damnum) wywołanej w cudzym majątku winny sposób.
Określanie wysokości odszkodowania ze strony pozwanego na kwotę najwyższej wartości rzecz jaką miała ona przed jej zniszczeniem lub uszkodzeniem powodoać mogło poważne obostrzenie odpowiedzialnosci.

Wymogiem zastosowania ustawy akwiljańskiej było :
1. aby szkoda była rezultatem bezpośredniego odziaływania na rzecz.
2. aby rzecz została rzeczywiście uszkodzona
3. aby szkoda powstała z działania a nie z zaniechania.
4. aby szkoda wyrządzona była bezprawnie.
Odpowiedzialność opierałą się więc na przesłankach natury obiektywnej.
Roszczenie odszkodowawcze przysługiwało pierwotnie tylko właścicielowi kwirytarnemu.
Z biegiem czasu odstąpiono od prymitywnej zasady odpowiedzialności sprawcy w wysokości wartości rzeczy a zaczęto uwzględniać również inters jaki miał poszkodowany by rzecz nie została uszkodzona lub zniszczona. Pokonoano również trudności wynikające z wymogu bezpośredniego odziaływania na rzecz. Sprawca który tylko pośrednio przyczynił się do uszkodzenia lub zniszczenia cudzej rzeczy odpowiadał z actio utilis ex lege Aquilia. Jeśli wskutek cudzego czynu rzecz nie została zniszczona lub uszkodzona lecz de facto wyszła spod władania właściciela pretor udzielał przeciw sprawcy czynu actio in factum ad exemplum legis Aquiliae. Tej samej skargi udzielał jeśli szkodza powstała nie z działania lecz z zaniechania.

Wina pozakontraktowa zwana akwiliańską - polegała ona na nieprzejawianiu chociażby najmniejszej staranności przez osobę uszkadzająca rzecz cudzą .

W prawie justyniańskim sformułowano zasadę w myśl której zawinione wyrządznie szkody w cudzym majątku nakłada na sprawcę obowiązek jej napirawnienia.

---