• PRAWO OSOBOWE (Ius quod ad personas pertinet- Prawo dotyczące osób.)

Zdolność prawna- zwana niekiedy podmiotowością prawną, jest to zdolność do bycia podmiotem w stosunkach prawnych. W konsekwencji zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków. Np. zdolność bycia właścicielem jakiejś rzeczy, zdolność bycia dłużnikiem, albo wierzycielem. Korzystanie ze zdolności prawnej nie jest bezpośrednim skutkiem jakichś właściwości przyrodzonych czy społecznych, wynika z przepisów prawa i jest przepisami prawa określona. Mówimy, że jest to cecha normatywna. Podmiotami stosunków prawnych są os. fiz. i os. praw.

• Osoby fizyczne

Osoba fizyczna- persona, sytuacja prawna określonej osoby- caput. Odrębny byt osoby fizycznej zaczynał się z momentem narodzin a kończył z momentem śmierci. Skutki prawne wywoływało urodzenie się dziecka żywego, ludzkiej postaci. Gdy były wątpliwości czy dziecko urodziło się żywe sprawdzano dwie cechy: żywotność i zdolność do życia. Za zdolne do życia uchodziły te noworodki, które urodziły się najwcześniej w 182 a najpóźniej w 300 dniu od chwili poczęcia. O żywotności decydowały symptomy zewnętrzne i ta kwestia była przedmiotem sporów między przedstawicielami szkół Sabinianów i Prokulianów.

Sabinianie zadowalali się w tej kwestii jakimkolwiek zewnętrznym znakiem, że dziecko urodziło się żywe. np. ruch rączki.

Prokulianie żądali wyraźnego znaku w postaci krzyku dziecka. Uważali, że jeżeli dziecko nie krzyknie to nie urodziło się żywe.

Ten spór trwał przez dwa stulecia, w końcu zwyciężyło stanowisko Sabinianów. Justynian w swojej kodyfikacji przyjął stanowisko Sabinianów. Jest to bardzo istotne bo jeżeli ustalimy, że dziecko urodziło się żywe to powstają konsekwencje prawne.

Płód poczęty ale jeszcze nie urodzony- nasciturus nigdy nie był uważany za odrębną osobę fizyczną. Traktowano go jako część ciała kobiety- mulieris portio. W związku z tym uważano, iż taki płód poczęty lecz jeszcze nie narodzony nie ma zdolności prawnej, bo nie jest odrębną osobą. Taka jest reguła, jednak już od czasów przedklasycznych, umożliwiono dziecku nienarodzonemu uzyskanie pewnych korzyści majątkowych dzięki zastosowaniu konstrukcji fikcji prawnej tej treści, że skutki urodzenia rozciągano wstecz do chwili poczęcia. Dziecko poczęte lecz jeszcze nie urodzone w pewnych sytuacjach uznawano fikcyjnie za urodzone i mogło ono wobec tego czerpać korzyści majątkowe. Czerpało je warunkowo, pod warunkiem, że się urodziło żywe. Ta fikcja prawna odnosiła się jedynie do jednego przypadku do czasów justyniańskich- do powołania dziecka do dziedziczenia. Sytuacja zmieniła się w czasach justyniańskich, uogólniono tę zasadę stosując ją do wszystkich przypadków, w których dziecko mogło uzyskać jakiekolwiek korzyści.

Ponieważ nasciturus nie mógł dbać o własne interesy Rzymianie stworzyli instytucję curator ventris- kurator dziecka poczętego. Dbał on o interesy nasciturus i dopilnowywał by te korzyści nie zostały zmarnotrawione i żeby mu się w konsekwencji dostały. Nasciturus nie był nigdy uważany za osobę fizyczną i nie miał zdolności prawnych.

Koniec bytu osoby fizycznej następował z chwilą śmierci. Wątpliwości, czy co do daty, czy co do faktu śmierci, rozstrzygano w postępowaniu sądowym.

• Zdolność prawna osoby fizycznej

Zakres zdolności prawnej osoby fizycznej zależał od wielu czynników. Wśród nich 3 najważniejsze to tzw. status:

-status libertatis- stan wolności,

-status civitatis- stan obywatelstwa,

-status familiae- pozycja w rodzinie.

Te 3 czynniki decydowały czy ktoś miał, czy też nie, albo maił ograniczoną zdolność prawną. W każdym konkretnym przypadku sprawdzano:

-czy jest wolna, czy niewolnikiem,

-jeżeli wolna, to czy z urodzenia, czy wyzwoleniec,

-czy jest obywatelem, czy nie obywatelem,

-jeśli nie obywatelem to kim- Latynem, czy cudzoziemcem, jakim cudzoziemcem,

-jaka jest sytuacja w rodzinie, czy sui iuris, czy alieni iuris.

Położenie tych wszystkich czynników to caput- sytuacja prawna określonej osoby.

• Status libertatis

Wszyscy ludzie dzielili się na wolnych- liberi i niewolników- servi. Sytuacja prawna wolnych nie była jednakowa. Inaczej traktowano wolnych z urodzenia, a inaczej wyzwoleńców- libertini. Przejście z grupy wolnych do grupy niewolników nazywano capitis deminutio maxima- umniejszenie osobowości w największym stopniu. Zdolność prawną mieli tylko wolni, niewolnicy byli zdolności prawnej całkowicie pozbawieni.

Sytuacja prawna niewolników- Niewolnicy traktowani byli jak rzeczy- res. Mówiono o nich instrumentum vocale- rzeczy mówiące. Podlegali władzy swojego pana, właściciela- dominus. Władza, którą miał nad niewolnikiem nazywała się ius vitae ac necis- prawo życia i śmierci. Od czasów przedklasycznych pojawia się cały szereg przepisów ochronnych uniemożliwiających właścicielom np. znęcania się nad niewolnikiem bez uzasadnionej przyczyny. Państwo zaczyna ingerować w sferę stosunków niewolniczych, np. w czasach klasycznych zabójstwo niewolnika jest to crime- przestępstwo. Niewolnik jest przedmiotem a nie podmiotem prawa więc:

-Nie może mieć własnej rodziny. Może mieć dzieci i może za zgodą właściciela utrzymywać stały związek- pozostawanie we wspólnocie tzw. contuberium. Dzieci niewolników stają się własnością właściciela niewolnicy.

-Nie mogą mieć żadnego majątku- wszystko co nabywają, nabywają dla swojego pana.

Peculium- instytucja, która pojawiła się w III w. pne. Początkowo stosowana dość rzadko, na przełomie er była powszechnie stosowana. Właściciel mógł przydzielić niewolnikowi, oddać w zarząd pewną wyodrębnioną masę majątkową. Oddawał mu to w zarząd z taką klauzulą, że jeżeli to przedsiębiorstwo będzie przynosić odpowiednie zyski i zarząd będzie pełniony dobrze to w nagrodę niewolnik zostanie wyzwolony i częściowo będzie partycypował w zyskach. Niewola była stanem dziedzicznym, przechodziła z matki na dzieci. Istniał przepis, że jeśli niewolnica choć przez chwilę będąc w ciąży była wolna to takie dziecko rodziło się wolne.

Źródła niewoli:

-niewola z urodzenia,

-niewola wojenna,

-Senatus Consultum Claudianum- kobieta wolna, która utrzymywała stosunki seksualne z cudzym niewolnikiem bez zgody właściciela stawała się niewolnicą i przedmiotem własności tego właściciela.

Obywatel rzymski mógł popaść w niewolę tylko u wrogów, nie mógł stać się niewolnikiem we własnym państwie. Obywatel miał ius postliminii- prawo powrotu z niewoli. Treścią tego prawa było, że jeśli Rzymianin, który popadł w niewolę u wrogów wrócił do Rzymu, to odżywały wszystkie jego prawa, które miał z chwilą popadnięcia w niewolę. Odżywały prawa nie odżywały stosunki faktyczne. Stanem prawnym była własność stanem faktycznym posiadanie, czy małżeństwo. Jeżeli obywatel popadł w niewolę i w niewoli tej zmarł to przyjmowano konstrukcję fikcji prawnej tej treści, że on zmarł w chwili popadania w niewolę. Jeśli uznalibyśmy, że umierał jako niewolnik to po nim nikt nie dziedziczy, natomiast stosując fikcję prawną, że zmarł w chwili kiedy popadał w niewolę, to wszyscy jego najbliżsi krewni mają prawo do jego majątku.

Wyzwoleńcy (sposoby wyzwolenia)- było możliwe przejście ze stanu niewoli do stanu wolności w drodze tak zwanego wyzwolenia- manumissio. Były dwa sposoby wyzwolenia:

-wyzwolenie cywilne- powoduje wyzwolenie bezwarunkowe i na zawsze;

-wyzwolenie pretorskie- powoduje, że wyzwolony tylko za swojego życia traktowany jest jak osoba wolna, a po śmierci, jak u niewolników, jego majątek trafia do dawnego właściciela.

Sposoby wyzwolenia cywilnego były to tzw. sposoby formalne (wymagały zachowania określonych rygorów formalnych dla swej ważności):

-Manumissio vindicta- wyzwolenie dokonywane uroczyście, formalnie przed pretorem.

-Manumissio censu- wyzwolenie polegające na wpisie przez cenzora, za zezwoleniem właściciela, niewolnika na listę obywateli (co pięć lat przeprowadzano tzw. census).

-Manumissio testamento- wyzwolenie testamentowe.

-Manumissio in ecclesia (za Konstantyna Wielkiego IV w.)- nadanie wolności przez złożenie odpowiedniego oświadczenia wobec biskupa i gminy chrześcijańskiej.

Sposoby wyzwolenia pretorskiego- tzw. sposoby nieformalne. Mogły być przeprowadzone w jakikolwiek sposób i formie, tylko wola właściciela musiała być oficjalnie i wyraźnie wyrażona np.:

-manumissio per epistlum- w liście skierowanym do wyzwolonego,

-manumissio inter amicos- wśród przyjaciół, oświadczenie woli dokonane wobec świadków.

Tych sposobów było mnóstwo, wszystkie jednak prowadziły do krótkotrwałego uzyskania wolności (na czas życia osoby wyzwolonej). Po niewolniku jego majątek brał jego dawny właściciel. Trudna stawała się sytuacja dzieci osób wyzwolonych warunkowo, gdyż cały majątek jaki ojciec posiadał wracał do dawnego właściciela, a one pozostawały bez środków do życia. Wiązało się to z obowiązującą w Rzymie zasadą jedności majątkowej. Ci nieformalnie wyzwoleni nazywani byli Latini Juniani- Latynami juńiańskimi, dlatego że ich sytuację prawną uregulowała Lex Junia Norbana z 19 r. ne.

Libertini- wyzwoleńcy. Ich sytuacja prawna była gorsza w wielu dziedzinach prawa od osób wolnych z urodzenia. Najważniejsze ograniczenie wolności prawnej wiązało się z tzw. prawem patronatu- ius patronatus- uprawnienia jakie miał dawny właściciel nad osobą, którą wyzwolił. Wyzwoleniec miał obowiązek wykazywać posłuszeństwo i szacunek patronowi, nie mógł go pozwać do sądu bez zgody pretora, był obowiązany do świadczenia określonych, bezpłatnych usług, o ile przyrzekł je przed wyzwoleniem. Patron miał prawo do dziedziczenia w pewnym zakresie po wyzwoleńcu. Prócz prawa patronatu były inne szczegółowe rozwiązania prawne, które w gorszej sytuacji stawiały wyzwoleńca niż osobę wolno urodzoną. Np. osobą stanu senatorskiego zabroniono poślubiania wyzwoleniec, a więc nie miały zdolności prawnej w możliwości bycia żoną określonej grupy osób. Kobiety wolne z urodzenia zwalniały się spod opieki po urodzeniu 3 dzieci, wyzwolenice musiały urodzić 4. Takich przykładów jest kilkadziesiąt. Zdolność prawna wyzwoleńca była ograniczona.

Osoby półwolne- formalnie należały do grupy wolnych, ale doznawały bardzo poważnych ograniczeń wolności:

-Coloni- drobni dzierżawcy. Glebae adscripti- przywiązani do ziemi. Niby były wolne, ale co to za wolność jeżeli nie można zmienić miejsca zamieszkania.

-Addicti- osoby przysądzone wierzycielowi. Były to osoby zadłużone, które nie mogły, albo nie chciały spłacić długów, przegrały proces z wierzycielem i została wobec nich zastosowana egzekucja osobista. Były formalnie wolne ale faktycznie traktowane jak niewolnicy.

STATUS CIVITATIS (stan obywatelstwa)

Drugi istotny czynnik od którego zależała w Rzymie zdolność prawna. Wolni mieszkańcy państwa rzymskiego zaliczani byli albo do:

-Cives Romani- obywateli rzymskich

-Latini- Latynów

-Perigrini- Perygrynów (cudzoziemców)

• Cives Romani

Tylko obywatele rzymscy mieli pełnię praw publicznych, obywatelskich. Np. ius suffragii- prawo do brania udziału w zgromadzeniach ludowych i głosowania na nich; ius honorum- mogli piastować republikańskie urzędy; służyć w legionach (wszyscy inni mieli obowiązek służenia w tzw. oddziałach pomocniczych). W sferze praw prywatnych tylko oni mieli pełny i nieskrępowany dostęp do urządzeń prawa cywilnego. Tylko obywatel rzymski:

mógł być piastunem władzy ojcowskiej- to była instytucja prawa cywilnego,

-mógł być właścicielem kwirtylnej, czyli właścicielem cywilnym jakiejś rzeczy,

-mógł procesować się w trybie procesu legisakcyjnego,

-miał ius conubii-prawo do zawierania pełnoprawnego związku małżeńskiego,

-ius comercii (pełne i nie skrępowane)- prawo do wchodzenia w stosunki handlo.

Nie obywatele mogli skorzystać z niektórych instytucji prawa cywilnego, ale tylko jeżeli otrzymali taki przywilej- grupowo albo indywidualnie.

Latini

To mieszkańcy Lacjum, równiny sąsiadującej z Rzymem. We własnych stosunkach cywilno- prawnych posługiwali się własnym latyńskim prawem. Mieli specjalne uprawnienia zwane ius migrandi- prawo przesiedlania się. Z tego prawa wynikało, że Latyn przez sam fakt przeniesienia się do Rzymu i osiedlenia się, nabywał z mocy prawa obywatelstwo rzymskie. Latynowie mogli w drodze przywilejów wchodzić w związki małżeńskie z obywatelami rzymskimi, mogli otrzymać ius commercii. W okresie republiki ius conubii i ius comercii stało się regułą.

Peregrinii (dzielili się na dwie grupy):

-Peregrinii certae civitatis- byli to nie obywatele mieszkający na terenach, które dobrowolnie poddały się zwierzchnictwu Rzymu. W zamian pozostawiono im nienaruszalną administrację wewnętrzną i pozwolono im stosować ich własne prawa w stosunkach wewnętrznych, w stosunkach z Rzymianami obowiązywało ius genitum.

-Peregri doditicii- byli to nie obywatele zamieszkujący te tereny, które nie poddały się zwierzchnictwu rzymskiemu i zostały włączone siłą; karą za nie pod porządkowanie się było zniszczenie ich wewnętrznej administracji i zakazano im stosowania stosownych, im właściwych praw, skutkiem było to, iż sytuacja prawna tych osób była najczęściej nieokreślona.

Podział na obywateli, Latynów i peregrynów miał charakter czasowy. W latach 90-89 pne Lex Planta Papiria nadał z mocy prawa obywatelstwo wszystkim wolnym mieszkańcom Italii. Constitutio Antoniana z 212r. ne- edykt cesarz Karankalii- nadał obywatelstwo rzymskie wszystkim wolnym mieszkańcom Imperium Romanum. Wyłączeni zostali peregrini dedictii, stali się obywatelami dopiero na mocy konstytucji cesarza Justyniana.

Utrata obywatelstwa traktowana była jak umniejszenie osobowości w stopniu średnim. Mogła nastąpić dobrowolnie- ktoś zrzekł się obywatelstwa i wyprowadzał np. do Grecji, lub przez pozbawienie obywatelstwa np. w drodze wyroku karnego.

• Status Familiae

Trzeci istotny czynnik od którego zależało czy osoba ma zdolność prawną to sytuacja rodzinna określonej osoby. Rzymska rodzina miała charakter agnacyjny (o przynależności do rodziny nie decydowały więzy krwi, ale więzy prawne). Wszyscy wolni członkowie rodziny dzielili się na dwie grupy:

-pater familias- zwierzchnik rodziny;

-wszyscy inni wolni członkowie rodziny, którzy byli mu podporządkowani bezpośrednio lub pośrednio.

Pater familias był osobą sui iures-swego prawa, samowolną, własnowolną. Wszystkie inne osoby podlegały jego władzy- były osobami obcego, innego prawa- alieni iuris (nie własnowolne). Zwierzchnikiem familijnym mogła być tylko jedna osoba- mężczyzna. Kobieta może nie mieć zwierzchnika nad sobą, ale nie ma też sui iuris. Tylko osoby sui iuris miały pełną zdolność prawną. Osoby alieni iuris miały ograniczoną zdolność prawną, nie miały prawa tzw. zdolności majątkowej- nie mogły mieć żadnego własnego majątku. Była to konsekwencja obowiązywania w Rzymie zasady jedności majątkowej- dla Rzymian nadrzędną wartością było to by majątek rodzinny pozostawał nie rozproszony. Dlatego uważali, że właścicielem całego majątku rodzinnego jest pater familias, bez względu na to kto ten majątek wytworzył. Natomiast dorośli, dojrzali członkowie rodziny (posiadający własne rodziny, piastujący wysokie urzędy) formalnie nie mieli nic na własność. Wszystko co zdobywały, zdobywały dla swojego zwierzchnika. Osoby te buntowały się i wywalczyły sobie instytucję peculium ( na takich samych zasadach jak niewolnicy)- na prośbę, ojciec wydzielał im część majątku, którą dawał im w zarząd z upoważnieniem żeby partycypowali w zyskach. W I w. ne osoby te wywalczyły sobie przywilej, który wprowadzał instytucję peculium castrense- peculium obozowe. Otóż od czasów Augusta przyjęto, że wszystko co syn rodziny- filius familias nabył służąc w wojsku, a czego nie zdobył by gdyby nie był w wojsku stanowi jego odrębną własność i nie wchodzi do majątku rodzinnego.

W IV w. ne , w czasach Konstantyna Wielkiego powstaje konstrukcja peculium quasi castrense. Przewidywała, że za majątek odrębny syna uznano te dobra majątkowe, które uzyskał on w związku ze służbą publiczną, czy to świecką, czy kościelną.

Pełną zdolność prawną miał w Rzymie wolny obywatel rzymski nie podległy niczyjej władzy. Bo on spełniał 3 status:

-wolny, status libertatis,

-obywatel rzymski, status civitatis,

-nie podlegał niczyjej władzy, a więc zajmował pozycję osoby sui iuris w rodzinie- status familiae.

• OSOBY PRAWNE

• Osoba prawna to pewien byt abstrakcyjny. to taka konstrukcja prawna, w której zdolność prawną w określonym zakresie posiada nie osoba fizyczna, ale zespół, albo masa majątkowa (np. stowarzyszenie, fundacja). W każdym konkretnym przypadku byt abstrakcyjny może być podmiotem prawa o ile przepis prawa nada mu taką podmiotowość. (Prawo rzymskie nie zdefiniowało osoby prawnej dlatego posługujemy się definicją współczesną).

• W rzymskiej praktyce jurydycznej występowały 2 rodzaje osób prawnych:

• -Zakłady- organizacja zakładów oparta jest na pewnej wyodrębnionej masie majątkowej.

• -Korporacje- nazywane inaczej zrzeszeniami, ich konstrukcja prawna oparta jest na zespole członków tego związku.

• Do osób prawnych zaliczano:

-Populus Romanus- lud rzymski. Mogło być właścicielem określonego majątku i jako właściciel tego majątku mogło wchodzić w stosunki prywatno- prawne z innymi podmiotami (państwo miało swoich niewolników państwowych- servi publici i mogło ich sprzedawać, zastawiać)

Populus Romanus korzystało z pewnych przywilejów- privilegia fisci (zawsze państwo miało przywilej pierwszeństwa w realizowaniu swoich roszczeń przed innymi wierzycielami, choć obowiązywała zasada „prior tempore potior iure”.

-muncipia- gminy. Tak jak państwo (w węższym zakresie) mogło mieć swój własny, wyodrębniony majątek. Podmiotem własności gmin mogli być także niewolnicy, gminy mogły tych niewolników wyzwalać i jako osoba prawna piastować prawo patronatu nad nimi.

-kolonie zakładane na prawie rzymskim albo latyńskim.

-Stowarzyszenia- collegia albo sodalitates. Stowarzyszeń było w Rzymie najwięcej, jeśli chodzi o ilość osób prawnych funkcjonujących. Były to związki osób albo wykonujących wspólny zawód, albo związki osób związane określonym kultem religijnym. Za czasów Cezara lub Augusta ukazała się Lex Julia de collegiis, która szczegółowo uregulowała tryb zakładania i rozwiązywania stowarzyszeń, oraz sposób ich funkcjonowania. Wynikało z niej, że stowarzyszenie może mieć swój majątek, swoją kasę, może wchodzić w stosunki cywilno prawne z innymi podmiotami. Na tle funkcjonowania stowarzyszeń juryści rzymscy wypracowali 2 reguły mające walor aktualności:

1 Tres faciunt collegium- Trzy osoby tworzą związek. Jej autorem jest Neratius Priscus (prokulianie)

2 Si quid universitati debetur, singulais non debetur; nec quod debet universitas singuli debent- Co należy się związkowi osób, nie należy się jego poszczególnym członkom; ani też poszczególni członkowie nie są zobowiązani do tego, do czego jest zobowiązany związek.

-Fiscus- ta osoba prawna pojawia się dopiero w czasach cesarskich. Jest to majątek pozostający w dyspozycji cesarza, nie cesarza jako osoby prywatnej, ale jako osoby piastującej ten urząd. Fiskus jest osobą prawną o charakterze zakładu ponieważ jest oparty na pewnym wyodrębnionym majątku, pozostającym do dyspozycji cesarza.

-Ecclesie- instytucje kościelne. Pojawiają się kiedy religią panującą staje się chrześcijaństwo, mniej więcej od czasów Konstantyna. Tymi instytucjami są kościoły i klasztory. Mają charakter korporacyjny.

-Piae causae- fundacje dobroczynne. Powstały w V w. ne. Były to posiadłości ziemskie i domy, mające służyć jako schronienie dla bezdomnych, chorych i ubogich. Mają charakter osób prawnych o charakterze zakładów.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Zdolność do czynności prawnych to zdolność do tego, by za pomocą własnych czynności prawnych, własnych działań prawnych, kształtować sytuację prawną własną lub sytuację prawną innych podmiotów stosunków prawnych. Jest to zdolność do tego, by przez czynności prawne swoim własnym działaniem nabywać lub tracić prawa, nabywać i tracić obowiązki prawne i w ogóle zdolność do tego, aby wywoływać jakiekolwiek skutki prawne, np. zdolność sporządzania testamentu lub wyzwolenia niewolnika. W prawie rzymskim decydowały o posiadaniu zdolności do czynności prawnych, czy też jej braku, następujące czynniki:

-Wiek- aetas;

-Płeć- sexus;

-Stan umysłowy i fizyczny,

-Marnotrawstwo.

1 Wiek- aetas.

Wyróżniano 4 kategorie wiekowe osób fizycznych:

-Infantes- dzieci od urodzenia do lat 7. W ogóle nie miały zdolności do czynności prawnych. Działać same z powodu wieku nie mogły. O interesy dzieci do lat 7 dbał ojciec albo opiekun- tutor.

-Impuberes- niedojrzali. Zaliczano do tej grupy dziewczęta liczące od lat 7 do 12 lub 14, oraz chłopców, którzy ukończyli lat 7, jeżeli chodzi o górną granice istniał spór między Sabinianami (opowiadali się za indywidualnym wyznaczeniem tego progu dojrzałości) i Prokulianami (proponowali wprowadzenie sztywnej granicy wieku dojrzałości, proponowali 14 lat). A więc u mężczyzn w czasach klasycznych od 7 roku do stanu fizycznej dojrzałości (możliwości płodzenia). W czasach poklasycznych i justyniańskich zwyciężą pogląd Prokulianów- do ukończenia 14 lat. Niedojrzali mieli ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Nie mogli zawierać małżeństw i sporządzać testamentu. Nie mogli umniejszać swojego majątku bez zgody opiekuna (powiększać swój majątek mogli wówczas te czynności były ważne i skuteczne). Czynność prawna dokonana przez niedojrzałego przed uzyskaniem zgody opiekuna nazywa się negotium claudicans- czynność prawna kulejąca, stawała się ważna w momencie kiedy opiekun wyraził na nią zgodę.

-Puberes minores viginti quinque annis- dojrzali ale mający mniej niż 25 lat. Osoby należące do tej grupy miały pełną zdolność prawną. W 191r. ne została wydana Lex Laetoria lub Lex Plaetoria tej treści- dojrzali mający mniej niż 25 lat mogli uchylić się od ujemnych skutków swoich czynności prawnych, jeżeli podjęte zostały z braku doświadczenia życiowego. ta ustawa w zamyśle ustawodawcy chronić miała te osoby, ale w praktyce obróciła się przeciwko nim, gdyż nikt nie chciał wchodzić w kontakty handlowe z nimi. Wymyślono konstrukcję kuratora- cura minorum. Minor, jeżeli będzie miał kuratora i ten wyrazi zgodę na podjęcie czynności, to ta czynność prawna będzie nienaruszalna.

-Puberes maiores viginti quinque annis- dojrzali mający więcej niż 25 lat. Mieli pełen zakres zdolności do czynności prawnych pod warunkiem, że spełniali inne kryteria.

Płeć- sexus

Od początku funkcjonowania prawa rzymskiego do III w. ne kobiety były poważnie ograniczone w zdolności do czynności prawnych. Juryści rzymscy uzasadnili to ograniczenie kilkoma ważnymi, ich zdaniem, względami:

-naturalną słabością płci- infirmitas sexus,

-przyrodzoną lekkomyślnością- levitas animi,

-nieznajomością spraw sądowych- forensium rerum ignorantia.

Samodzielnie mogły dokonywać tylko takich czynności, które powiększały ich majątek, nie mogły samodzielnie dokonać czynności, które mogły ich majątek obniżyć. Dla czynności obciążającej majątek kobieta musiała uzyskać zgodę opiekuna. Jeżeli nie miała męża albo ojca musiała mieć opiekuna, który miał nad nią władzę i wyrażał zgodę na podejmowane przez nią czynności. Kobiety wywalczyły sobie prawo wyboru opiekuna. Ta emancypacja kobiet postępowała, cesarz August wprowadził tzw. ius trium liberorum. Zgodnie z tym prawem kobieta wolna z urodzenia, która miała 3 dzieci nie musiała mieć opiekuna, wyzwolenica musiała mieć 4 dzieci by taki przywilej uzyskać. W czasach Dioklecjana opieka nad kobietami przestaje w Rzymie funkcjonować, możemy powiedzieć, że kobiety uzyskują pełną zdolność do czynności prawnych.

Stan umysłowy

Furiosi- osoby umysłowo chore. Osoby te były całkowicie pozbawione zdolności do działań prawnych. Działo się tak dlatego, że osoby te nie miały rozeznania tego co czynią. Prawo rzymskie nie znało instytucji ubezwłasnowolnienia. Obowiązywała zasada, że osoba chora umysłowo, która ma przerwę w chorobie (lucida intervalla- jasna przerwa) może podejmować wszystkie czynności prawne i one będą skuteczne. Ta konstrukcja prawna rodziła wiele sporów i spraw sądowych. Jeżeli furiosi miał majątek, musiał mieć kuratora- nie opiekuna. Curator furiosi- kurator nad osobą umysłowo chorą i on działał zamiast tej osoby.

-Marnotrawcy- Prodigi

Prodigus to ten kto bez uzasadnienia trwoni swój majątek. Taka osoba mogła być decyzją pretora, albo namiestnika prowincji uznana za marnotrawcę i w stosunku doń mógł być wydany zakaz dysponowania majątkiem- interdictio bonorum. Ten zakaz obejmował czynności umniejszające majątek, obciążające go, nie obejmował czynności prawnych w konsekwencji prowadzących do powiększenia majątku. Marnotrawcy byli ograniczeni w zdolności do czynności prawnych. Jeżeli chcieli uczestniczyć w obrocie musieli wnioskować o przydzielenie im specjalnego kuratora- curator prodigi. Jeśli kurator wyraził zgodę na jakąś czynność, to chodź by prowadziła do obciążenia majątku była ważna i skutecznie podjęta.

Pełną zdolność do czynności prawnych miał w Rzymie wolno urodzony obywatel rzymski, sui iures, dojrzały i zdrowy psychicznie mężczyzna, nie marnotrawiący swojego majątku. Od III w. wypada z tego twierdzenia słowo mężczyzna.

ZDOLNOŚĆ DO CZYNNOŚCI PRAWNYCH OSÓB PRAWNYCH.

Osoby prawne mogą działać w obrocie tylko za pośrednictwem swoich przedstawicieli, którymi są albo uprawnione organy (gminy- władze gmin), albo też specjalnie powołane do reprezentowania określonej osoby prawnej w stosunkach prywatno-prawnych pełnomocnicy ( w imieniu fundacji dobroczynnej powoływano- oeconomus).

Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych to pojęcia rozłączne. Były w Rzymie takie osoby, które miały pełną zdolność prawną, ale zupełnie nie miały zdolności do działań prawnych. Były i takie osoby, które miały pełną zdolność do czynności prawnych, ale nie miały w ogóle zdolności prawnej. Były też takie osoby, które miały pełną zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych.

CZYNNOŚCI PRAWNE (NEGOTIA)

Nie było rzymskiej definicji czynności prawnej. Według prof. Grzybowskiego „czynność prawna to taki fakt prawny, którego istotną, czyli niezbędną częścią składową jest co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do wywołania określonych skutków prawnych w postaci powstania, zmiany bądź ustania stosunku prawnego”.

Czynności prawne należą do grupy tzw. działań prawnych w przeciwieństwie do tzw. zdarzeń prawnych.

PODZIAŁ CZYNNOŚCI PRAWNYCH

1 Podział na czynności jednostronne i dwustronne.

-czynności prawne jednostronne to takie czynności, które dochodzą do skutku przez złożenie tylko jednego oświadczenia woli, przez jedną stronę, jeden podmiot prawa. Np. sporządzenie testamentu.

-czynności prawne dwustronne- to takie czynności, które dochodzą do skutku przez złożenie oświadczenia woli przez wszystkie strony, przez dwie strony tej czynności, np. umowa kupna-sprzedaży.

-były takie czynności prawne, które my byśmy mogli nazwać czynnościami prawnymi wielostronnymi. Była jedna taka czynność societas- wspólników mogło być kilku i wszyscy musieli złożyć oświadczenie woli o przystąpieniu do spółki.

2 Czynności prawne między żyjącymi i czynności prawne na wypadek śmierci.

-czynności prawne między żyjącymi tzw. inter vivos- to takie czynności, które wywołują skutki prawne już w chwili dokonania tych czynności, w każdym razie wywołują te czynności w chwili istnienia podmiotu, który czynności dokonał np. zlecenie.

-czynności prawne na wypadek śmierci tzw. negotia mortis causa- to takie czynności prawne, które wywołują skutki prawne dopiero po śmierci osoby dokonującej tej czynności, np. testament.

3 Czynności rozporządzające i czynności zobowiązujące.(podział ten opiera się na rozróżnieniu bezpośrednich skutk. czyn.)

-czynności rozporządzające- polegają na obciążeniu, przeniesieniu lub zniesieniu prawa majątkowego osoby działającej, np. przeniesieni własności w drodze tzw. traditio- z ręki do ręki.

-czynności zobowiązujące- czynności polegające tylko na zobowiązaniu się osoby działającej do określonego świadczenia, działania lub zaniechania w przyszłości, np. umowa kupna-sprzedaży.

4 Czynności odpłatne i nieodpłatne. (funkcjonuje tylko w obrębie czynności dwustronnych)

-czynności prawne odpłatne- to takie na podstawie których obie strony uzyskują pewną korzyść majątkową, np., umowa kupna-sprzedaży.

-czynności prawne nieodpłatne- to takie czynności prawne, które stanowią jednostronne przesunięcie majątkowe, bez świadczenia wzajemnego drugiej strony, np. darowizna.

5 Czynności kazualne i czynności abstrakcyjne.

-czynności prawne kazualne zw. przyczynowymi- to takie czynności których ważność uzależniona jest od wskazania (istnienia) prawidłowej przyczyny, czy też prawidłowej podstawy dokonania tych czynności, ta przyczyna nazywa się causa, np. przeniesienie własności z ręki do ręki w formie traditio, dla ważności tej czynności prawnej jest określona przyczyna, taką przyczyną może być zawarta wcześniej umowa darowizny i traditio będzie tylko realizacją tej umowy.

-czynności prawne abstrakcyjne zw. oderwanymi- to takie czynności, które są ważne, choć by nie istniała prawidłowa podstawa, przyczyna dla ich dokonania, a w każdym razie nie trzeba takiej przyczyny wykazywać, np. mancipatio- przeniesienie własności.

Forma czynności prawnych

Większość czynności prawnych znanych Rzymianom była czynnościami formalnymi. Były to takie czynności, które dla swej ważności i skuteczności, wymagały zachowania określonych wymogów formalnych, np. wykonania określonych gestów, wypowiedzenia określonych formułek słownych w obecności świadków, np. mancipatio- mancypacja- libripens . Stopniowo zwiększało się w Rzymie znaczenie czynności prawnych nieformalnych. Takich, które mogą być dokonane w jakikolwiek sposób, byle tylko wola osób działających została objawiona na zewnątrz w dostatecznie wyraźny sposób, np. kontrakt kupna- sprzedaży.

Zastrzeżenia zachowania określonej formy czynności prawnej.

-zastrzeżenie formy ad sollernnitatem- jest to zastrzeżenie formy pod rygorem nieważności,

-zastrzeżenie formy ad probationem- do celów dowodowych,

-zastrzeżenie formy ad ebentum- zastrzeżenie formy dla wywołania określonego dodatkowego skutku prawneg

Treść czynności prawnych

-essentiatia negotii- są to elementy przedmiotowo istotne tej czynności, brak tych elementów powoduje, że czynności nie ma, czynność jest nie ważna i nie skuteczna.

-naturalia negotii- to są elementy treści typowej czynności prawnej, które nie są w prawdzie niezbędne, ale są zwykle stosowane, normalnie przyjęte w obrocie.

-accidentalia negotii- ta część typowej czynności prawnej to tzw. elementy dodatkowe dodane do czynności prawnej; niekiedy doktryna nazywała je elementami podmiotowo istotnymi. Strony aby osiągnąć określony cel mogły dołączyć: condicio- warunek, dies- termin, modus- polecenie.

CONDICIO- WARUNEK

Jest to taka klauzula dodana do czynności prawnej mocą, której skuteczność tej czynności uzależniona jest od jakiegoś zdarzenia przyszłego i niepewnego. Warunki dzielono na:

1 Warunki zawieszające i warunki rozwiązujące:

-warunki zawieszające- przy takim warunku skutki czynności prawnych nastąpią dopiero po ziszczeniu się warunku. Skuteczność np. darowizny jest uzależniona od ziszczenia się pewnego zdarzenia przyszłego, niepewnego, skutki powstaną kiedy warunek się ziści.

-warunki rozwiązujące- przy takim warunku skutki czynności prawnej następują od razu ale mogą ustać po ewentualnym ziszczeniu się warunku. (ten podział warunków funkcjonuje do dziś)

2 Warunki potestatywne, warunki kazualne i warunki mieszane.

-warunek potestatywny- to taki warunek, którego spełnienie zależy od osoby warunkowo uprawnionej.

-warunek kazualny (dziś nazywamy przypadkowym)- jest to taki warunek, którego spełnienie nie zależy od woli warunkowo uprawnionego, lecz zależy od zwykłego przypadku, od losu.

-warunki mieszane- to takie warunki, których spełnienie zależy częściowo od przypadku, a częściowo od woli osoby warunkowo uprawnionej.

Istnieją jeszcze tzw. warunki niemożliwe do spełnienia. Są to takie warunki, co do których z góry mamy pewność, że nigdy nie nastąpią, i to zarówno z przyczyn prawnych, jak i z przyczyn fizycznych. Jeżeli do czynności prawnej dołączymy warunek niemożliwy do spełnienia to:

-w przypadku warunku rozwiązującego warunek taki uważano za nie dodany do czynności, z mocy prawa uważano go za nie dodany do czynności,

-w przypadku warunku zawieszającego, to taką czynność do której dodano ten warunek, uważano za nieważną.

Prawo rzymskie w zasadzie dopuszczało tylko warunki zawieszające. Warunki rozwiązujące były dopuszczalne w prawie rzymskim tylko wyjątkowo (np. sprzedaż na próbę)

DIES- TERMIN („termin jest to zdarzenie przyszłe lecz pewne”- Paulus)

-termin zawieszający- dies a quo- to taki z którego nadejściem nastąpią skutki prawne podjętej czynności (często nazywany terminem początkowym).

-termin rozwiązujący- dies ad quem- to taki z którego nadejściem ustają skutki prawne (często nazywamy terminem końcowym).

Prawo rzymskie znało takie czynność, które nie znosiły ani warunku ani terminu, tzn. dodanie warunku lub terminu powodowało nieważność czynności z mocy samego prawa ipso iure. Te czynności nazywali atus lagitimi.

MODUS- POLECENIE

Jest to dodatkowa klauzula dołączona do czynności prawnej nieodpłatnej (np. darowizny) nakładając na obdarowanego obowiązek określonego zachowania się (np. zapis testamentowy z poleceniem wystawienia nagrobka). Początkowo polecenia były w Rzymie nie zaskarżalne. Nie było żadnych środków prawnych by wyegzekwować wykonanie polecenia i nie było żadnych środków prawnych by obdarowanego pozbawić tego co dostał, jeżeli nie wykonał polecenia. w prawie klasycznym za pomocą specjalnego środka condictio ob rem dati- darczyńca mógł żądać zwrotu darowizny dokonanej z poleceniem, jeżeli obdarowany polecenia nie spełnił. W prawie justyniańskim wprowadzono zasadę ogólnego przymusu sądowego dla zapewnienia wykonania polecenia- actio praescriptio verbis.

Warunki jakie musiały spełniać czynności prawne by uznane były za ważne.

-musiały być dokonane przez osobę uprawnioną, mającą zdolność do czynności prawnych.

-czynności musiały być poprawne co do treści, tzn. musiały zawierać przynajmniej- essentialia negotii.

-jeśli jest to czynność formalna to musi być formalnie poprawnie dokonana.

-czynność nie może być sprzeczna z prawem i dobrymi obyczajami (czynności sprzeczne z dobrymi obyczajami nazywali negotia contra bons mores).

-w prawie przedklasycznym doszedł jeszcze jeden warunek- zgodność woli podmiotu dokonującego czynność z oświadczeniem woli.

PRZYPADKI NIEZGODNOŚCI MIĘDZY WOLĄ A OŚWIADCZENIEM WOLI.

1 Oświadczenie złożone nie na serio

Oświadczenie złożone na scenie przez aktora, oświadczenie złożone dla żartu; tego typu oświadczenie woli było niezgodne z wolą osoby działającej, nie miało znaczenia prawnego i w związku z tym nie wywoływało żadnych skutków prawnych.

2 Oświadczenie złożone dla pozoru tzw. simulatio

Zachodzi wtedy gdy strony dokonujące czynności prawnej umawiają się, że ich oświadczenia woli nie wywołują w ogóle skutków prawnych albo też wywołują skutki prawne ale inne niż te, które by wynikały z oświadczenia woli.

Te dwa przypadki to tzw. rozmyślna niezgodność między wolą a oświadczeniem.

3 Oświadczenie woli złożone pod wpływem podstępu, tzw. dolus

Wg prawa cywilnego czynność dokonana pod wpływem podstępu, czyli rozmyślnego wprowadzenia w błąd przez inną osobę jest czynnością ważną.

Wg prawa pretorskiego taka czynność jest wprawdzie ważna, ale bezskuteczna, tzn. nie wywoła skutków prawnych. pretor zapowiada w swoim edykcie, że weźmie pod ochronę osoby poszkodowane, które dokonały niekorzystnej dla siebie czynności prawnej pod wpływem podstępu

Ochrona pretorska miała dwojaki charakte:

-Jeśli dokonano czynności prawnej pod wpływem podstępu i zdołano już ją wprowadzić w życie, to wówczas pretor wprowadzał actio doli- powództwo z tytułu podstępu, z tym powództwem przeciwko podstępnemu kontrahentowi mógł wystąpić każdy poszkodowany.

-jeśli w przypadku czynności dokonanej pod wpływem podstępu nie zrealizowano jej jeszcze, to pretor bronił poszkodowa-nego za pomocą exeptio doli- zarzut podstępu.

4 Czynność prawna dokonana pod wpływem bojaźni spowodowanej groźbą bezprawną tzw. metus.

Wg prawa cywilnego ta czynność będzie ważna.

Wg prawa pretorskiego jest to czynność ważna, ale bezskuteczna i nie powinna wywoływać skutków prawnych. Pretor bierze ofiary pod ochronę:

-jeśli doszło do realizacji czynności prawnej pretor daje poszkodowanemu actio quod metus causa- jest to powództwo za pomocą którego osoba poszkodowana z tytułu wymuszenia może wystąpić o zwrot tego co świadczyła,

-jeśli realizacja czynności prawnej nie nastąpiła, to może zastosować pretorsko zarzut bojaźni- exeptio metus.

5 Czynności prawne dokonane pod wpływem błędu.

Prawnicy rzymscy przez błąd rozumieli mylne wyobrażenie o rzeczywistości i wyróżniali:

-błąd co do prawa- ignorantia iuris- jest to nieznajomość jakiegoś przepisu prawnego, nie wiedza o tym, co stanowi prawo w danym konkretnym przypadku.

-błąd co do faktu- ignorantia facit- jest to pomyłka albo co do osoby albo co do przedmiotu transakcji.

Prawo rzymskie do tych czynności dochodziło zgodnie z zasadą „nieznajomość prawa szkodzi, nieznajo-mość faktu nie szkodzi”. Nieznajomość prawa nie powoduje nieważności dokonanej czynności. Juryści rzymscy uważali, że obywatel powinien znać prawo a jeśli go nie zna sam sobie szkodzi.

Błędy co do prawa

Od pierwszej części tej zasady (nieznajo-mość prawa szkodzi) dopuszczano zaledwie kilka wyjątków. Na nieznajo-mość prawa, pod warunkiem wykazania, że rzeczywiście ta nieznajomość miała miejsce mogły się powołać, aż do III w. ne kobiety, żołnierze- legioniści stacjonujący z dala od miast i wieśniacy, rolnicy którzy też żyli zdala od miast i w związku z tym do przepisów mieli utrudniony dostęp.

Błędy co do faktu

W przypadku błędu co do faktu, czyli okoliczności faktycznych dokonanej czynności, w prawie rzymskim wykształciła się reguła, iż czynność dokonana pod wpływem istotnego i usprawiedliwionego błędu pozwala na uchylenie się od skutków dokonanej czynności. Za istotne i usprawiedliwione uznawano:

-błąd co do identyczności osoby lub przedmiotu- error in corpore;

-błąd co do istotnych właściwości rzeczy- error in substantia.

W okresie prawa klasycznego pojawiła się reguła: „errantis voluntas nulla est”.

Konwalidacja

Konwalidować- uzdrowienie czynności prawnej obciążonej wadą prawną przez wyeliminowanie wady tej czynności. Juryści rzymscy uważali, że nie można uzdrowić wadliwych czynności prawnych. Czynności wadliwe pozostają wadliwe do końca. Mówi o tym sentencja „Quod initio vitiosum est, non potest tractu temporis convalescere- To co od początku było wadliwe, nie może z biegiem czasu zostać uzdrowione”. Juryści rzymscy wprowadzili kilka wyjątków od tej zasady. Uznali, że w niektórych przypadkach wadliwa czynność prawna może być konwalidowana, np.:

-nieważna, zabroniona darowizna między małżonkami staje się ważna z chwilą śmierci darczyńcy;

-zatwierdzenie czynności prawnej przez kuratora lub opiekuna (niektóre osoby nie mogły dokonywać czynności prawnych bez zgody swego opiekuna- jeśli dokonały takiej czynności, a później opiekun wyraził zgodę, uważano, że taka czynność będzie ważna i skuteczna).

Te wyjątki były nieliczne. Np. W Rzymie obowiązywała zasada, że jeśli ktoś miał pod władzą dzieci płci męskiej, to musiał te dzieci albo wyraźnie powołać do dziedziczenia albo wyraźnie wydziedzi-czyć, nie mógł natomiast pominąć ich milczeniem. Jeśli by pominął milczeniem jakiegoś syna, którego miał pod władzą to taki testament był nieważny. Załóżmy, że syn zostaje pominięty w testamencie lecz umiera przed testorem (ojcem). Powstaje czy ten testament uznać za ważny czy nieważny skoro odpadła przyczyna nieważności (syn).

-Sabinianie- twierdzili, że od reguły quod initio vitiosum est nie ma wyjątków, w związku z tym taki testament będzie nie ważny i w konsekwencji wchodzi w grę dziedziczenie beztestamentowe;

-Prokulianie twierdzili, że skoro odpadła przyczyna nieważności, to testament należy uznać za ważny.

Przyjęty został pogląd Sabiniański i został zapisany jako obowiązujący w kompilacji justyniańskiej.

Konwersja

Konwersja jest to możliwość utrzymania w mocy wadliwej czynności prawnej, jeśli spełnia ona wymogi innego typu. Wówczas ta czynność dokonana, wadliwa będzie utrzymana, ale jako ta inna czynność, której wymogi spełnia. Warunkiem było by strony się na to zgadzały. Jeśli się nie zgadzały to konwersji nie dokonywano.

ZASTĘPSTWO (czynności prawne)

Konieczność dokonania czynności prawnych przez zastępcę może wchodzić w grę wtedy, kiedy osoba zainteresowana dokonaniem czynności prawnej dokonać jej nie może. Do końca (do czasów justyniańskich) była zasada, że czynności prawnych należy dokonywać osobiście. To była zasada, od której dopuszczano niezwykle rzadkie wyjątki. W doktrynie rozróżnia się dwa rodzaje zastępstw:

-zastępstwo bezpośrednie-przedstawicielstwo- polega na tym, że oświadczenie woli zastępcy wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla podmiotu zastępowanego. W Rzymie był tylko jeden wyjątek dopuszczający zastępstwo bezpośrednie- było nim dokonanie czynności polegającej na nabyciu posiadania przez zarządcę dla swego mocodawcy, majątku zwanego w Rzymie prokurator.

-zastępstwo pośrednie- polega na tym, że oświadczenie woli zastępcy wywołuje skutki dla niego, dla tego zastępcy, ten zaś w drodze dodatkowej czynności przenosi to co uzyskał, na zastępowanego.

Wzajemność stosunków między zastępcą a podmiotem zastępowanym regulowano w Rzymie zazwyczaj kontraktu zlecenie- mandatum.

---