Fleksja czasownika

Koniugacja - ogół form czasownika.

Kategorie werbalne: osoba, czas, tryb, strona, aspekt; Czasownik odmienia się także przez liczby i rodzaje, jednak te kategorie nie są charakterystyczne wyłącznie dla czasownika.

Predykacja - czasownik w zdaniu pełni funkcję orzeczenia

Paradygmat czasownika

W skład paradygmatu czasownika wchodzą:

• formy osobowe, czyli te, dla których można ustalić osobę, in. określone;

• formy bezokolicznika; bezokolicznik to reprezentant danego leksemu, in. forma nieokreślona co do osoby, liczby, rodzaju i czasu;

• formy imiesłowów nieodmiennych - czyli imiesłowy przysłówkowe (imiesłowy przymiotnikowe wyłączono z paradygmatu czasownika, obecnie przynależą do grupy przymiotników);

• formy nieosobowe czasowników zakończone na - no, - to;

• do klasy czasowników włącza się także takie leksemy nieodmienne, jak: trzeba, można, należy, warto, wolno, wiadomo, niepodobna; należy traktować je jak czasowniki nieodmienne. Nazywamy je czasownikami niewłaściwymi.

• do klasy czasowników niewłaściwych należą także czasowniki: widać, słychać, czuć.

• Kontekstowo czasownikami stają się takie rzeczowniki, jak: żal, gniew, wstyd, czas, np. Żal mi jej; Szkoda jej na to stanowisko. (By sprawdzić, czy dany wyraz jest w konkretnym przypadku czasownikiem, należy dodać cząstkę - by; bowiem jest ona właściwa tylko czasownikom, np. Szkoda by jej było na to stanowisko).

Wybrane formy czasownika

Bezokolicznik:

• forma nieokreślona co do osoby, czasu, liczby i rodzaju;

• wskazuje na czynności, ale nie ukazuje okoliczności

• oparty jest na temacie czasu przeszłego

• wykładnikiem morfologicznym bezokolicznika jest morfem - ć, dodawany do tematu czasownika (in. morfem fleksyjny, sufiks fleksyjny, cząstka). Nie jest to końcówka, bowiem wyraz nieodmienny nie może posiadać końcówki.

• uogólniając, bezokolicznik zbudowany jest z rdzenia, przyrostka tematycznego oraz wykładnika morfologicznego (formalnego) -ć-.

• Jednak nie wszystkie bezokoliczniki tworzone są przez dodanie -ć-. Bezokoliczniki, których temat zakończony jest na -k, -g-, nie są tworzone przez dodanie cząstki -ć-, lecz przez wymianę -k-, -g- na -c-, np. piek - ł ~ piec, bieg - ł ~ biec.

• Bezokolicznik posiada kategorię aspektu, np. brać - wziąć; pisać - napisać.

• Funkcja składniowa bezokolicznika:

1. Orzeczeniem, np. Nie wychylać się;

2. Podmiotem, np. Spacerować jest zdrowo;

3. Dopełnieniem, np. lubię jeść, mogę jechać;

4. Bezokolicznik występuje również w zdaniach podrzędnych celu, ale tylko wtedy, gdy jest wspólny podmiot, np. Idę do sklepu, żeby kupić chleb.

• Jeśli temat czasu przeszłego kończy się na -t-, -d-, to przed wykładnikiem morfologicznym -ć- ulegają one wymianie na -ś, np. krad-ł : kraś-ć

Imiesłowy przysłówkowe, in. nieodmienne - mają właściwości czasowników, oznaczają czynność lub stan, podobnie jednak jak przysłówki pozostają nieodmienne. Wykładnikiem morfologicznym imiesłowów przysłówkowych są czastki -ąc, -wszy, -łszy.

Funkcja składniowa: tworzą imiesłowowe równoważniki zdania podrzędnego.

1. Imiesłowy przysłówkowe współczesne - tworzymy od tematu 3. osoby l. m. czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych za pomocą przyrostka - ąc, np. myśląć, idąc.

W konstrukcji zdania z imiesłowem współczesnym musi być ten sam podmiot!!!, np. Jadąc w tramwaju, czytał książkę - poprawnie; Idąc ulicą, padał deszcz - błędnie.

2. Imiesłowy przysłówkowe uprzednie - tworzymy od tematu czasu przeszłego czasowników dokonanych za pomocą przyrostków - wszy, - łszy, np. przeczytawszy, skończywszy. Informuje o czynności wcześniejszej niż czasownik w formie osobowej.

Tematy fleksyjne czasownika

Paradygmat fleksyjny czasownika oparty jest na 2 tematach:

1. na temacie czasu teraźniejszego

lub:

2. na temacie czasu przeszłego (in. bezokolicznika).

Ad a) Temat czasu teraźniejszego uzyskujemy, odrzuciwszy końcówkę fleksyjną od 3. os. l.m. czasu teraźniejszego, np.

• kup-uj-ą, gdzie: kup-uj to temat czasownika, a - ą - końcówka fleksyjna

• pisz-ą, gdzie: pisz - to temat czasownika, a - ą - końcówka fleksyjna

Ad b) Temat czasu przeszłego uzyskujemy, odrzuciwszy końcówkę fleksyjną od 3. os. l.p. czasu przeszłego lub wykładnik bezokolicznika - ć, np.

• pis-a-ł - ø, gdzie: pis-a to temat czasownika, -ł to wykładnik czasu przeszłego, a - ø to końcówka fleksyjna.

Oba typy tematów mogą mieć albo tylko postać rdzenną, np. pisz, albo postać złożoną: postać rdzenna + przyrostek tematyczny, np. kup-uj.

Najczęściej są one morfologicznie złożone, czyli składają się na nie: rdzeń i przyrostek tematyczny.

Przykłady: - kup - uj - ą

/ \

rdzeń przyrostek

tematyczny

- kup - owa - ł - ø

/ \

rdzeń przyrostek

tematyczny

- kup - i - ł - ø

/ \

rdzeń przyrostek

tematyczny

Alternacje w tematach:

1. samogłoskowe, ale wyłącznie jakościowe (ilościowych brak)

2. spółgłoskowe, np. proszę : prosić - funkcjonalnie miękka na miękką.

W tematach czasowników występują liczne formy supletywizmu;

Supletywizm - zmiana całościowa tematu w jednym paradygmacie (w jednej odmianie).

1. supletywizm pełny, np. brać : wziąć, być : jestem/są/będzie, idę : szedł

2. supletywizm częściowy, np. mieć : miał, ssę : ssiesz, wziąć : wezmę.

Kategorie werbalne - omówienie

Kategoria osoby

• Jest kategorią fleksyjną większości czasowników;

• Osoba osadza wypowiedź w sytuacji pozajęzykowej. Służy do zasygnalizowania stosunku między uczestnikami aktu mowy a podmiotem zdania.

• Zakres kategorii osoby jest zależny od znaczenia czasownika. Nie mogą odmieniać się przez osoby czasowniki, których znaczenie wyklucza łączliwość z podmiotem nazywającym nadawcę lub odbiorcę. Należą tu czasowniki nazywające: - zjawiska atmosferyczne, np. świta; - stany fizyczne i psychiczne człowieka o niewyraźnym sprawcy, np. Marysię mdli, Marysi się nudzi; - uogólnione postawy modalne, np. trzeba, warto, wolno, należy. Z formalnego punktu widzenia mają one tylko formę 3. os. lp. W związku z tym dzielimy czasowniki na osobowe (właściwe) i nieosobowe (niewłaściwe).

• Kategoria osoby jest syntaktycznie zależna - od podmiotu.

• Wykładnikiem morfologicznym osoby jest końcówka osobowa (fleksyjna).

• Paradygmaty koniugacji (typy koniugacji) - określane na podstawie końcówek koniugacyjnych 1. i 2. osoby liczby pojedynczej:

1. Ujęcie tradycyjne - Stanisława Szobera

Badacz punktem wyjścia uczynił formy 1. i 2. os. l.p. Na podstawie wydzielonych z tych form końcówek Szober dokonał klasyfikacji czasowników na cztery typy koniugacji:

1. koniugacja - ę, - esz (piszę, piszesz)

2. koniugacja - ę, - isz (widzę, widzisz)

3. koniugacja -am, - asz (czytam, czytasz)

4. koniugacja -em, - esz (umiem, umiesz)

2. Ujęcie Romana Laskowskiego

To podejście jest próbą pogodzenia tradycji z wymogami współczesnej analizy morfologicznej. Kryterium podziału czasowników na określone grupy koniugacyjne stanowią końcówki osobowe w czasie teraźniejszym, a dokładniej formy 1. i 2. os.l.p. czasu teraźniejszego. Ze względu na nie wyróżnił on 3 grupy koniugacyjne:

1. koniugacja - ę, - esz (piszę, piszesz)

2. koniugacja - ę, - isz /-ysz (widzę, widzisz)

3. koniugacja -am, - em, - asz, - esz (czytam, czytasz)

Słabą stroną ujęcia Laskowskiego jest konieczność założenia homonimii morfemów -e- oraz -i-/-y-. W formach 3. os. l. p. czasu teraźniejszego są to końcówki fleksyjne, poza czasem teraźniejszym - przyrostki tematyczne.

3. Ujęcie Jana Tokarskiego

• Jest to nowy opis, który przyjął się w leksykografii polskiej i sprowadza odmianę czasowników do jednej koniugacji, wśród której wyróżnił 11 grup.

• Zamiast tradycyjnego podziału na temat fleksyjny i końcówkę przyjął trójpodział na: temat (rdzeń) + przyrostek tematyczny + końcówka fleksyjna.

• W tym ujęciu czasowniki różnią się nie tyle końcówkami, co przyrostkami tematycznymi.

• Zasób końcówek wg Tokarskiego jest jeden.

• Obraz koniugacji przedstawia się następująco:

Końcówki osobowe w czasie teraźniejszym

Liczba pojedyncza

1. - ę, - m

2. - sz

3. - ø

Liczba mnoga

1. - my

2. - cie

3. - ą

Jeśli chodzi o rozstrzygnięcie przynależności morfemów - e, - i/ -y czy to do końcówek fleksyjnych, czy do przyrostków tematycznych - najsłuszniejszy jest pogląd Tokarskiego. Istnieje tylko jeden zasób końcówek (w trybie oznajmującym, w czasie teraźniejszym). Natomiast końcowe -a, -i, -y także w formie 3. os. l. p. to przyrostki rozbudowujące temat, a nie końcówki (najlepszy dowód - występują one też w 2. os. l.p. i l.m.

Są czasowniki, które można odmieniać według dowolnie wybranego wzorca, np.: wykonywać: wykonuję lub wykonywam; wykonujesz lub wykonywasz. Uwaga! Nie można nakładać na siebie tych dwu form, bowiem po ich nałożeniu powstaje forma trzecia - niepoprawna!!! Zjawisko to nosi nazwę kontaminacji!

On wykonuje; On wykonywa - formy poprawne

On wykonywuje - forma błędna!!!

Końcówki osobowe w czasie przeszłym

Liczba pojedyncza

1. - m

2. - ś

3. - ø

Liczba mnoga

1. - śmy

2. - ście

3. - ø

Wykładniki rodzajowe

r. m. - ø, (-e)

r. ż. - a

r. ń. - o

r. m.os. - i (ł:l)

r. n.m.os. -y

Kategoria trybu

• jest to kategoria syntaktycznie niezależna

• wyraża ona modalność zdania; modalność - to wyrażenie stosunku mówiącego do treści, o której mówi

• tryb posiada 3 zbiory form wyrażających 3 typy postaw mówiącego do treści wypowiadanych przez niego zdań: tryb oznajmujący, tryb przypuszczający, tryb rozkazujący

Tryb oznajmujący (orzekający)

• używamy go, gdy traktujemy czynność, o której mówimy, jako rzeczywistą

• służy do wyrażania postawy, którą nazywamy asercją, czyli stwierdzania faktów, za których prawdziwość nadawca bierze na siebie odpowiedzialność. Oczywiście, sformułowane w takim try6bie stwierdzenie może być osłabione albo zniesione przez wprowadzenie jawnych wykładników braku pewności, np. w postaci niektórych przysłówków: może, chyba, przypuszczalnie itp.

• morfologicznie nienacechowany, czyli nie ma żadnej cząstki, która wskazuje na tryb oznajmujący

• w trybie oznajmującym występują wszystkie 3 czasy

• Formy trybu oznajmującego:

- formy trybu ozn. w czasie teraxniejszym i przyszłym dokonanym tworzymy, dodając do tematu czasu terazniejszego końcówki osobowe; są to formy syntetyczne, niezróżnicowane pod względem rodzaju gramatycznego;

- formy trybu ozn. czasu przeszłego tworzymy, dodając flektywy do tematu czasu przeszłego. Flektywy, o których mowa, są złożone z: morfemu formotwórczego -ł/-l, morfemu rodzaju oraz morfemu osoby i liczby w czasie przeszłym. Stanowią one łącznie ciągi:

m.

rodzaju męskiego

↑

rob+i — ł — e — m → koń. osobowa

↓ ↓

temat morfem

cz. przeszłego

morfem

rodzaju żeń.

↑

rob+i — ł — a— m → koń. osobowa

↓ ↓

temat m.

cz. przeszłego

morfem

rodz. nij.

↑

rob+i — ł — o — Ø → koń. osobowa

↓ ↓

temat m.

cz. przeszłego

morfem

rodzaju m.os.

↑

rob+i — l — i — śmy → koń. osobowa

↓ ↓

temat m.

cz. przeszłego

morfem

rodzaju n.m.os.

↑

rob+i — ł — y — śmy → koń. osobowa

↓ ↓

temat m.

cz. przeszłego

Tryb przypuszczający (warunkowy)

• używamy go, gdy sytuację, o której mówimy traktujemy jako hipotetyczną, możliwą do spełnienia pod pewnymi warunkami

• ponieważ zdania z tym trybem nie informują o faktach, jego formy nie wyrażają różnic czasowych

• istnieje natomiast formalne zróżnicowanie stanu rzeczy możliwego i niemożliwego, np.

a) Napisałbym ten referat, gdybym Piotr mi pomógł.

b) Byłbym napisał ten referat, gdybym Piotr mi pomógł (tu w tle: ale mi nie pomógł).

Odmiana pierwsza jest nazywana trybem przypuszczającym potencjalnym, in. rzeczywistym, a druga - trybem przypuszczającym nierzeczywistym, która dziś wykazuje tendencję do zaniku.

• form trybu przypuszczającego używa się również w znaczeniu trybu rozkazującego, a raczej uprzejmej prośby, np. Czy mógłbyś mi pomóc?

• tryb przypuszczający jest morfologicznie nacechowany - wykładnikiem formalnym trybu warunkowego jest morfem - by-, do którego dołącza się końcówki fleksyjne; Więc formy trybu przypuszcającego mają następującą budowę: do tematu czasu przeszłego dodajemy flektyw złożony z kilku morfemów fleksyjnych:

- morfemu formotwórczego -ł/-l

-morfemu rodzaju jak w czasie przeszłymmorfemu trybu przypuszczającego

- morfemów osoby i liczby w czasie przeszłym

m.

rodzaju

męskiego

↑

mal+owa — ł — Ø — by —m → koń. osobowa

↓ ↓ ↓

temat m. czasu

przeszłego m.tryb.

przyp.

m.

rodzaju

męskiego

↑

mal+owa — ł — Ø — by —ś → koń. osobowa

↓ ↓ ↓

temat m. czasu

przeszłego m.tryb.

przy

m.

rodzaju

żeń.

↑

mal+owa — ł — a — by —m → koń. osobowa

↓ ↓ ↓

temat m. czasu

przeszłego m.tryb.

przyp.

m.

rodzaju

żeń.

↑

mal+owa — ł — a — by — ś → koń. osobowa

↓ ↓ ↓

temat m. czasu

przeszłego m.tryb.

przyp.

m.

rodzaju

nijakiego.

↑

mal+owa — ł — o — by — Ø→ koń. osobowa

↓ ↓ ↓

temat m. czasu

przeszłego m.tryb.

przyp.

• w trybie warunkowym ma miejsce rozróżnienie rodzajowe:

r. m. - Ø

r. ż. - a

r.n. - o

r. m.os. - i

r. n.m.os. - y

Tryb rozkazujący

• formy trybu rozkazującego nie informują o stanach rzeczy traktowanych jako rzeczywiste, lecz o stanach rzeczy wymaganych przez nadawcę;

• pełni funkcję apelu, apelu - rozkazu, apelu - życzenia. Jego skuteczne użycie wymaga istnienia odbiorcy, od którego nadawca spodziewa się określonych działań;

• apel może być skierowany do: a) 2. os. l.p.; b) 2. os. l.m.; c) 1. os. l. mn. - gdy do grona odbiorców włączony jest sam nadawca;

• tryb roz. możliwy jest dla czasowników wyrażających stany i akcje, nad którymi wykonawca sprawuje kontrolę;

• wymagana realizacja stanu rzeczy może polegać na tym, żebysoś zostało wykonane lub coś nie zostało wykonane

• Formy trybu rozkazujacego: oparte na temacie czasu teraźniejszego:

1. w koniugacji I i II na postaci występującej w 3. os. l.p.

2. w koniugacji III na postaci występującej w 3. os. l.mn.

Do tematu dołączamy 2 szeregi końcówek:

- Ø, - my, - cie

-ij/ -yj, -ijmy/ -yjmy, ijcie/ -yjcie

Ich dobór (przydział) uzależniony jest od fonologicznego zakończenia tematu:

jeśli temat kończy się na jedna spółgłoskę (w tym -j-) lub grupy -ść-, źdź, szcz. żdż, rozkaźnik przyjmuje postać tematu bez rozszerzenia o cząstkę -ij-.

Jeśli temat kończy się na inną grupę spółgłosek, do tematu dodajemy rozszerzenie -ij-, np.

grzi-ij-Ø

drż-yj-Ø

ciągn-ij-Ø

Kategoria aspektu

• Kategoria syntaktycznie, funkcjonalnie niezależna, to my wybieramy aspekt czasownika;

• jest to kategoroa gramatyczna o podstawie semantycznej;

• aspekt jest kategorią z pogranicza fleksji i składni,

• kategoria aspektu obejmuje wszystkie polskie czasowniki i dzieli je na dwie grupy: czasowniki niedokonane i dokonane;

• aspekt ma więc charakter słownikow, gdyż wartość aspektową przyswajamy sobie wraz z danym czasownikiem;

• różnica między tymi dwiema wartościami aspektu polega na informowaniu o 2 różnych sposobach widzenia sytuacji, których centrum stanowi znaczenie czasownika;

• czasowniki niedokonane - informują o widzeniu danej sytuacji w trakcie jej trwania lubprzebiegu, niezależnie od umiejscowienia jej w czasie. Czyli ujmuje sytuację w trakcie działania.

• czasowniki dokonane - informują o widzeniu danej sytuacji, która została zamknięta w przeszłości lub zostanie zamknięta w przyszłości;

• aspekt i czas tworzą kompleks blisko ze sobą funkcjonalnie związanych, chociaż różnych kategorii gramatycznych.

• aspektowe pary - ważne jest, by pary czasowników przy zachowaniu identyczności znaczenia leksykalnego różniły się jedynie aspektem. W tego rodzaju aspektowe opozycje wchodza jedynie czasowniki o charakterze procesowym i czasowym oznaczające działania. Więc większość czasowników ma oba aspekty. Jednakże:

czasowniki nazywające stany przedmiotów: musieć, pracować, siedzieć, oraz czasowniki nazywające akcje nieprowadzące do celowych zmian (drgać, padać) mają tylko aspekt niedokonany. Natomiast czasowniki nazywające nagłe zmiany sytuacji (przerazić się, ujrzeć, podarować, rozpocząć) mają tylko aspekt dokonany.

• czasowniki dokonane tworzą czas przyszły prosty, a czasow. niedokon. tworzą czas przyszł złożony.

• Wykładniki formalne aspektu:

a) przedrostki - należy pamiętać, że przedrostek nie może wnosić zmiany zabarwienia znaczeniowego; wnosi on tylko informację, że dana czynność została ukończona;

b) zmiana przyrostka tematycznego:

prze-pis-ywa-ł-Ø prze-pis - a -ł -Ø

kup-owa-ł-Ø kup-i - ł -Ø

o-pis-ywa-ł-Ø o-pis-a- ł -Ø

---