Postacie buntowników i szaleńców w utworach romantycznych.
Pierwsze pokolenie polskich romantyków dojrzewa w czasie gdy Polska traci niepodległo¶ć. Historyczne warunki w jakich rozwija się literatura romantyczna powoduj±, że jej głównym elementem jest patriotyzm, bunt przeciw istniej±cej rzeczywisto¶ci. Bunt ten wyrażony jest w typach postaci - Konrad Wallenrod czy Gustaw. Główn± sił± napędow± buntu s± ludzie młodzi. Powstaje konflikt młodzi - starzy. Młodo¶ć jest wyrazem buntu, chęci zemsty. W zwi±zku z patriotyczn± służb± przezwyciężony jest indywidualizm. Zwrot jednostki ku wnętrzu, analiza przeżyć wewnętrznych, ucieczka od rzeczywisto¶ci. - Nostalgiczne podróże bohaterów Bayrona, samobójstwo Wertera. W Polsce oznacza to tylko kryzys duchowy młodzieńca, który szuka drogi w życiu. Bohater przezwycięża się. W imię warto¶ci narodowych, społecznych. Jego bunt realizuje się występowaniu przeciwko zbiorowo¶ci. Romantyzm polski stworzył model duchowej przemiany bohatera. Rezygnuje ze swojego szczę¶cia w imię patriotyzmu, staje się nowym człowiekiem. Z koncepcji poety wieszcza, wodza narodu ma on poprzez poezję sprawować władzę nad narodem. Bierze czynny udział w walce, utożsamia swój patriotyzm z religi±. Krasiński i Słowacki nie uczestniczyli w powstaniu. "Kordian" powstaje jako twór rozdartych osobowo¶ci. Koncepcja czynu zawarta w obydwu drogach do wolno¶ci - powstanie narodowe lub mesjanizm. Największ± groĽb± dla bytu narodowego było oswojenie się z niewol±. Np. w salonie warszawskim w III czę¶ci "Dziadów". Nie chodziło o zwycięstwo w znaczeniu zbrojnym ale o duchowe poruszenie. Romantyzm to zwrot ku ludzkiemu wnętrzu, skłonno¶ć do psychoanalizy. Dominuje typ osobowo¶ci rozdartej, bogatej wewnętrznie - "sto uczuć i sto ż±dz płonie". Poł±czona zostaje romantyczna koncepcja miło¶ci (miło¶ć kosmiczna do kobiety rozrasta się w nieskończono¶ć) z rozdart± osobowo¶ci± - typ szaleńca. Romantyczny szaleniec ma wyższy stopień wiedzy, kreacyjn± moc, żyje całkowicie w ¶wiecie wewnętrznym. Obok romantycznego szaleńca z miło¶ci do kobiety - Gustaw, istnieje także szaleniec z miło¶ci do ojczyzny. Postacie tych buntowników i szaleńców zostały ukształtowane przez rozwinięcie wiedzy o człowieku i jego życiu wewnętrznym. Obł±kanie to lepsze poznanie osobowo¶ci człowieka, ujawnianie się bogactwa wewnętrznego człowieka. W literaturze romantycznej - bohaterowie często obł±kani, gmin - nosiciel żywych prawd. W 1822 r. wydano pierwszy tom poezji Adama Mickiewicza - "Ballady i romanse". W balladzie "Romantyczno¶ć" obł±kana Karusia widzi nieżyj±cego chłopca Jasieńka. Typowi buntownicy i szaleńcy to bohaterowie "Dziadów" - widmo, pustelnik, potem Gustaw, w III czę¶ci przemiana Gustawa w Konrada. Gustaw z IV czę¶ci "Dziadów" szaleje z miło¶ci do kobiety. W mieszkaniu księdza, w poszarpanej sukmanie, mówi, przerywa, ¶mieje się - niestało¶ć uczuć - od miło¶ci do pogardy. Słowa z pozoru bezładne. Kochanka Gustawa nic mu nie przyrzekła, porzuciła go, Gustaw wini się za to. Apogeum szaleństwa - Gustaw przebija się nożem. Nie wiemy czy jest to człowiek czy upiór - zostaje żywy - nadludzka moc. 1823 r. Gustaw umiera, rodzi się Konrad - samotny buntownik, walcz±cy o wolno¶ć narodu. Konrad pisze na murze, wraz ze zmian± imienia nastaje nowa epoka w jego życiu. Szaleństwo Konrada jest widoczne gdy ¶piewa pie¶ń pogańsk± i szatańsk±. Chce zemsty z Bogiem lub mimo Boga. W scenie Wielkiej Improwizacji porównuje się do Boga, chce władzy nad całym narodem. Zarzuca Bogu, że jest tylko rozumem bez uczuć. Chce być władc± tyranem, nie znosi sprzeciwu, bluĽni. Ostateczne słowa, że Bóg jest carem nie padaj± z jego ust. Toczy się walka o Konrada, ksi±dz Piotr, Ewa modl± się za niego. Księdzu Piotrowi udaje się podĽwign±ć grzesznego Konrada, zostaje mu powierzona misja. Kordian - bohater Słowackiego, szalony z miło¶ci do ojczyzny oraz Laury. Chorobliwe rozdarcie Kordiana, który nie może zabić cara. W szpitalu dla obł±kanych doktor mówi do niego: " A cóż wiesz, że nie jeste¶ jak ci obł±kani Chciałe¶ zabić widmo, po¶więcić się za nic" Konrad Wallenrod - chce wyzwolić naród. Przez Halbana dokonuje się wyzwolenie Konrada Wallenroda, ginie. Jego dramat psychiczny objawia się w jego zachowaniu, jest ponury, stany silnego wzburzenia, ucieczka do alkoholu. Zdradza swe chrze¶cijański sumienie, musi żyć po¶ród wrogów. Narrator porównuje Konrada do "duch piekielnego". Trzeci wieszcz romantyczny - Zygmunt Krasiński napisał "Nie-bosk± komedię", w której obł±kany jest m±ż, który zdaje się na łaskę sił piekielnych. Jego żona także nie może znie¶ć ogromu uczuć i zostaje poetk±. Bunt ukazany jest jako rewolucja społeczna, apokalipsa. ¦wiat budowany przez Pankracego to utopia i dlatego ginie. Buntownicy to cała młodzież z III czę¶ci "Dziadów" uwięziona w klasztorze Bazylianów.
Kształt miło¶ci romantycznej Miło¶ć jest jednym z najpopularniejszych motywów literackich. Jest uczuciem zawsze towarzysz±cym człowiekowi. Można mówić o miło¶ci między kobiet±, a mężczyzn±, o miło¶ci macierzyńskiej, ojcowskiej, braterskiej, o miło¶ci do ojczyzny, do przyrody. Każda epoka po¶więca miło¶ci mniej lub więcej uwagi. Miło¶ć romantyczna jest uczuciem tragicznym, lecz równocze¶nie bardzo porywaj±cym. Tłumiona w poprzednich epokach, tu odżywa, wybucha ze zdwojon± moc±. Miło¶ć romantyczna jest nieszczę¶liwa, nieziemska, tak odległa od dzisiejszego schematu tego uczucia. Romantyzm stworzył cał± teorię miło¶ci, jako uczucia, które ma wymiar kosmiczny, rozrasta się bowiem od miło¶ci zmysłowej -miło¶ci do kobiety - poprzez więĽ uczuciow± z bliĽnimi, aż w sferę nieskończono¶ci, irracjonalno¶ci, szczyt osi±gaj±c w miło¶ci do Boga i ojczyzny. Miło¶ć, dla wszystkich romantyków była spraw± życia i ¶mierci. Uczucie fascynacji, namiętno¶ci, które ogarnia dwoje ludzi, jest tak silne, że nie można go niczym przemóc. Sięga poza grób.
Ludowo¶ć w twórczo¶ci romantyków polskich Romantycy nadali pojęciu ludowo¶ci nowy sens, nie była ona jednak czym¶ nowym w literaturze. Tematyka ludowa pojawiała się często w o¶wieceniu, ale służyła innym celom i wyrażała inne tre¶ci. Zgodnie z nacjonalistycznym i utylitarnym charakterem ideologii wieku XVIII pokazywano nędzę i ubóstwo ludu. Nie szukano w twórczo¶ci ludowej warto¶ci moralnych. Romantycy natomiast przyjęli założenia ludowego sposobu
my¶lenia o ¶wiecie. Postacie z wiejskich podań stały się w ich utworach bohaterami. W "Balladach i romansach" Mickiewicz stworzył nowy typ bohatera wiejskiego. Reprezentował on nie tylko lud. Poeta wychodził poza społeczny aspekt tematyki ludowej. W jednej z najbardziej znanych ballad "Romantyczno¶ć" jasno i bezpo¶rednio wyłożył swój program ¶wiatopogl±dowy: "Miej serce i patrzaj w serce!". Słowa te wypowiada narrator utworu, który jest jednocze¶nie jego bohaterem. Broni on wiejskiej dziewczyny - Karusi przed starcem, który reprezentuje "szkiełko i oko", rozum, m±dro¶ć zdobyt± z ksi±żek. Starzec wy¶miewa się z wiejskiej dziewczyny, która rozpacza po ¶mierci ukochanego i wydaje jej się, że jego duch przyszedł do niej zza grobu. Karusia rozmawia z Jasiem, skarży mu się na swój los, pie¶ci, dotyka jego dłoni, tak jakby żył on naprawdę. Starzec nie potrafi tego zrozumieć. "Dziewczyna dudy smolone bredzi" - tak to komentuje. Inaczej zachowuje się gmin, pro¶ci ludzie obserwuj±cy zdarzenie. Ci solidaryzuj± się z dziewczyn±, wierz±, że dusza zmarłego może po ¶mierci pojawiać się. Narrator też opowiada się po stronie dziewczyny i ludu. "I ja to słyszę, i ja w to wierzę, Płaczę i mówię pacierze." Narrator nazywa prawdy starca martwymi, lud ich nie zna, przeciwstawia im "prawdy żywe", które znane s± ludziom prostym, kieruj±cym się wskazaniami serca. Romantycy przyjęli ludowa kosmologię, która ł±czyła nauki Ko¶cioła z odwiecznymi tradycjami pogańskimi, okre¶lała normy moralne. Opierała się na wierze w istnienie wietrznych i niezmiennych praw moralnych, które obowi±zuj± wszystkich - bogatych i biednych, panów i chłopów, a tych co je naruszaj± spotyka zawsze sprawiedliwa kara. Wierzenia ludowe ponad bytem ludzkim umieszczały byt boski, duchowy, a pomiędzy nimi zachodziły zwi±zki nierozerwalne. Kara dosięgała ludzi po ¶mierci, czyny ludzkie wpływały na los człowieka w ¶wiecie nieziemskim. Warto¶ci życia mierzono kategoriami moralno-chrze¶cijańskimi, bardziej ufano "uczuciu i wierze", niż rozumowi. W "Balladach i romansach" Mickiewicz wyraża taki wła¶nie, ludowo-chrze¶cijański pogl±d na ¶wiat. Bohaterowie ballad s± bohaterami ludowymi. Niewiele maja wspólnego z tradycyjnym wizerunkiem ludu w literaturze polskiej. Problematyka moralna, a nie społeczna zajmuje u nich główne miejsce. W balladzie "Lilie" poeta pokazał los pani, która zabiła swojego męża. Zbrodnia jej się wydała i poniosła zasłużon± karę. Ale nie wymierzyli jej ludzie. Ko¶ciół, gdzie odbyć się miał ¶lub pani z jednym z braci męża, zapada się pod ziemię. "Lilie" nie przedstawiaj± postaci z ludu, opisuj± jednak ¶wiat zgodnie z ludowymi wyobrażeniami. Motyw zdrady, niewierno¶ci często występuje w "Balladach". W "Rybce" pan zapomina o dziewczynie, któr± kochał, i żeni się z księżn±. Zostaje za to zamieniony w głaz. Niekiedy nawet nie sama zdrada, ale tylko chęć jej dokonania wystarcza, by zasłużyć na karę. Tak± sytuację opisuje poeta w "¦witeziance". Nie tylko ten rodzaj winy prezentuje w "Balladach" Mickiewicz. Na potępienie skazani s± również ci, którzy nie odpowiadaj± na ludzk± miło¶ć. Mówi o tym wiersz "To lubię". Miło¶ć nadaje sens ludzkiej egzystencji. Nie zasługuj± na zbawienie ci, co nigdy nie kochali. W±tek ten będzie kontynuowany w "Dziadach". "Dziady" dramat Mickiewicza poruszaj±cy problematykę ludow±, kontynuuje jego my¶li zawarte w "Balladach i romansach". Dotyczy to przede wszystkim II i IV czę¶ci dzieła. Czę¶ć III, pisana znacznie póĽniej, na pierwszy plan wysuwa tematykę walki narodowo-wyzwoleńczej. W "Dziadach" zwanych wileńsko-kowieńskimi autor odwołuje się do ludowego obrzędu ku czci przodków, na którym wywoływano dusze zmarłych. Obrzęd przypomina chrze¶cijańskie Zaduszki, ale jego pochodzenie jest niechrze¶cijańskie. Zebranym w kaplicy wie¶niakom, na wezwanie Gu¶larza, pojawiaj± się duchy tych, którzy po ¶mierci nie mog± znaleĽć spokoju, którzy po ¶mierci cierpi± za winy popełnione za życia. Należ± do nich dusze dzieci, których wina polega na tym, że w życiu ziemskim nie doznały żadnych przynależnych człowiekowi cierpień; pasterki Zosi, uwięzionej pomiędzy niebem i ziemi±, na granicy dwóch ¶wiatów, która bł±ka się i cierpi, bo w życiu nie umiała nikogo pokochać; i wreszcie postać pana, który nie miał lito¶ci dla swoich poddanych, był nieczuły na nędzę. Gromada ofiaruje im sw± pomoc. ¦wiat żywych i zmarłych ł±czy nierozerwalna więĽ. Przenikanie się dwu ¶wiatów - ziemskiego i duchowego, żywych i zmarłych, leży u podstaw ¶wiatopogl±du ludowego. O ludowo¶ci można również mówić w tych utworach romantycznych, które nie podejmuj± tematyki ludowej. Przykładem może być dramat Słowackiego "Balladyna". Autor odwołuje się nie tylko do moralnych warto¶ci przypisywanych etyce ludowej, ale d±ży do stworzenia dzieła w rodzaju ludowej ballady. W li¶cie do matki pisał o "Balladynie", że jest ona taka jakby j± gmin układał, odbiegaj±ca zupełnie od prawdy historycznej, czasem nawet przeciwna tej prawdzie. Akcja dramatu rozgrywa się w czasach "bajecznych", koło jeziora Gopło. Występuj± w nim postacie ze ¶wiata ludzi: Alina, Balladyna, król Popiel, Kirkor, i ze ¶wiata fantastycznego: Królowa Gopła i jej słudzy Skierka i Chochlik. W rzeczywisto¶ci trudno w "Balladynie" oddzielić sferę ludzk±, realn±, od nierealnej. Wszystko ma charakter ba¶niowy. W życie bohaterów ingeruje Goplana i jej pomocnicy. ¦wiatem nie rz±dz± prawa ludzkie. Potwierdza to ostatnia scena dramatu, w której Balladyna ginie rażona gromem. Podobnie jak w "Balladach" Mickiewicza sprawiedliwo¶ci nie wymierzaj± ludzie. Zbrodnia Balladyny przypomina również zbrodnie bohaterów ballad - morduje ona własna siostrę. To jednak nie jedyna jej zbrodnia, poci±ga ona za sob± następne. Balladyna jest człowiekiem zła moralnego. Występuj±cy w literaturze ludowej typ bohaterki będ±cej pozytywnym wzorcem osobowym realizuje Alina. Zbrodnia nie doprowadzała Balladyny do szczę¶cia, została ona ukarana zgodnie z ludowym wyobrażeniem sprawiedliwo¶ci. Ludowa romantyczno¶ć ł±czyła w sobie problematykę społeczn±, filozoficzn±, moraln± i narodow±. Mickiewicz przypisywał "pie¶ni gminnej" rolę ocalaj±c±. Scalała ona przeszło¶ć narodow± ze współczesno¶ci±, ocalała narodow± tradycję. Ona była gwarantem istnienia narodowego. W tradycji ludowej romantycy szukali Ľródeł tradycji narodowej, w ludzie widzieli też siłę zdoln± ocalić kraj. Pogl±dy romantyków na długo zdominowały wyobrażenia ludu w literaturze polskiej, przyczyniły się również do powstania mitów narodowych. |
|
|