Referat na podstawie książki Jana Baszkiewicza pod tytułem „Powszechna historia ustrojów państwowych”, Gdańsk 1998, str. 177-206

ABSOLUTYZM `KLASYCZNY'

Kształtowanie się systemu rządów absolutnych stanowiło długi proces. Instytucje stanowe schodziły ze sceny politycznej powoli, w niektórych krajach nie zostały zupełnie zniszczone. Historycy zwracali często uwagę na fakt, że wiek XVII to czas depresji ekonomicznej, okrutnych wojen, wielkich rewolt chłopskich. Postrzegano zatem rządy absolutne jako odpowiedź na te wyzwania. Absolutyzm obiecywał poddanym racjonalny ład, stabilizację, bezpieczeństwo i porządek.

Legitymizacja absolutyzmu

Kontrola monarchów nad strukturami kościelnymi pozwalała bez politycznego ryzyka akcentować boskie pochodzenie ich władzy. Absolutnej władzy Boga nad światem odpowiadała równie absolutna władza królów nad ich krajami. Bóg stworzył świat z chaosu i powierzył utrzymanie społecznego ładu na ziemi monarchom. Stąd wynikał obowiązek bezwzględnego posłuszeństwa władcom, którzy są obrazem Boga na ziemi. Ich władza jest elementem prawdziwie boskim, wynosi ich ponad zwykłych śmiertelników jako półboskie istoty. Stąd też bunt przeciwko rozkazom monarchy stanowił grzech śmiertelny.

Ta tradycyjna argumentacja czyni z absolutyzmu system bezalternatywny i bezdyskusyjny. Tę religijną argumentację uzupełniały jeszcze argumenty o jej dawności (jest to system wypróbowany przez naszych przodków i byłoby arogancją mniemać, że wiemy lepiej, jak rządzić państwem niż nasi ojcowie).

Granice władzy absolutnej

Absolutyzm bywa niekiedy postrzegany jako zapowiedź, bardzo jeszcze niedoskonała, XX-wiecznych totalitaryzmów; brakować mu tylko miało odpowiednich środków kontroli społeczeństwa. Jest to nietrafne: absolutyzm „klasyczny” nie tylko nie miał dość środków, ale również i takiej ambicji, by kontrolować szczelnie cały obszar państwa i całą jego populację. Koncentrował swój monopol decyzyjny na tych obszarach, które uznawał za istotne.

Państwo absolutne rozszerzyło wydatnie zakres swej ingerencji w sferę życia społecznego - poprzez rozbudowę kontroli policyjnej nad poddanymi, aktywną i bardzo woluntarystyczną politykę gospodarczą, rozwijanie infrastruktury transportowej itd. Jednak nawet w tych dziedzinach bariery techniczne (np. szczupłość personelu wykonawczego - policji, celników, słabość środków łączności) paraliżowały zamysły władzy.

Jeszcze ważniejsze były bariery społeczne działania rządów absolutnych. Kontrolę populacji państwa ograniczała słaba gęstość zaludnienia. W XVIII w. wynosiła ona w Europie średnio kilkanaście „dusz” na km kw, ale w Rosji europejskiej zaledwie dwie. Co ważniejsze, społeczeństwa ówczesne były mało przejrzyste w rezultacie istnienia całej sieci przywilejów, immunitetów, lokalnych reguł prawnych. Absolutyzm jest więc daleki od klarowności i uniformizmu nowoczesnych rządów scentralizowanych.

Na czym więc polegał absolutyzm władzy? Przede wszystkim na tym, że nikt nie mógł kontrolować i powstrzymywać arbitralnej woli monarchy. Teoretycznie uznawano, że monarcha ma obowiązek zatrzymać się przed tą granicą, którą wytycza prawo Boże. Było to jednak ograniczenie iluzoryczne.

Monarcha

Absolutny władca z nikim nie dzielił się swą wszechwładzą. Nie był jednak w stanie panować nad całym ruchem państwowej machiny. Pomagali mu w tym zaufani sekretarze królewscy (otrzymywali oni prawo imitowania monarszego podpisu), pierwsi ministrowie (Richelieu przy Ludwiku XIII, książę Buckingham przy angielskim Jakubie I).

Wszechwładza monarchów teoretycznie zatrzymywała się przed powagą prawa Bożego. A ze swych poczynań monarcha składać miał rachunki tylko przed samym Bogiem; przed naruszeniem prawa Bożego powstrzymywać go mogła jedynie obawa przed sankcjami pozaziemskimi. Jednak absolutny władca, mający silny wpływ na Kościół krajowy i na miejscowe uniwersytety, był w stanie znaleźć spolegliwych ekspertów, teologów i prawników, którzy potrafili - w razie pilnej potrzeby - uzasadnić zgodność monarszych działań z Bożym prawem. Byli jeszcze w zapasie teoretycy racji stanu głoszący, że w sytuacji wyższej konieczności państwowej owa racja stanu pozwala monarsze po prostu zawiesić działanie wszystkich norm prawa, także i Bożego, w imię ratowania państwa i ładu społecznego przed chaosem.

W praktyce natomiast swobodę manewru absolutnych władców ograniczały różne grupy nacisku: koterie dworskie, rodzina monarchy, struktury kościelne, organizacje gospodarcze.

Administracja

Osobliwością państwa absolutnego była skłonność do posługiwania się organami kolegialnymi, zarówno w rządzie centralnym, jak i lokalnym (np. prikazy w Rosji, consejos w Hiszpanii). Od przełomu XVIII i XIX w. kolegialność urzędów centralnych była już w całkowitym odwrocie, zwyciężał francuski system ministeriów jednoosobowych.

Osobliwością absolutyzmu zachodnioeuropejskiego było rozpowszechnienie się występującej już dużo wcześniej sprzedawalności urzędów. System ten najpełniej rozwinął się we Francji, gdzie nawet oficerowie kupowali sobie dowództwa kompanii i pułków. Ponadto, od początku XVII w. obowiązywały zasady sankcjonujące pełną już dziedziczność i zbywalność kupionych urzędów.

Monarchia absolutna kiepsko płaciła swoim urzędnikom. Tak postępowano nawet w państwie pruskim, które od swojej biurokracji wymagało ciężkiego i uczciwego wysiłku. Właśnie stąd wzięło się francuskie porzekadło: „pracować dla króla Prus”, co oznaczało wytężoną pracę za małe pieniądze.

Zachodnioeuropejski system sprzedawalności urzędów dawał zamożnym bourgeois znaczne szanse, by się ulokować wśród politycznej elity, by wejść do świata szlacheckich wyobrażeń i obyczajów. Uszlachceni urzędnicy mieszczańskiego pochodzenia (noblesse de robe, szlachta w todze), wtapiali się dość szybko w świat feudalnych instytucji. Stawali się sobowtórem starej rodowej szlachty (noblesse d'epee, szlachta ze szpadą). Wiek XVII, gdy rządy absolutne się gruntowały, był czasem stagnacji i kryzysów. I oto rosnące potrzeby absolutnego państwa rozgrzewały marną koniunkturę: monarchowie fundowali sobie arsenały, porty, koszary, uniformy dla wojska, monumentalne budowle publiczne. Wiązało to solidnie bankierów, kupców i przemysłowców z polityką absolutyzmu.

Armia i policja

Państwo absolutne tworzyło potężne, zawodowe machiny wojenne. Szwecja w okresie wojny północnej (1709) wystawiła armię 110 tys. ludzi; przy 1,4 mln. mieszkańców dawało to wskaźnik ośmioprocentowy. Tak szybki rozwój techniki militarnej czynił z wojska niebywale kosztowny instrument władzy: w monarchiach absolutnych XVIII w. finansowanie armii oscylowało wokół połowy wydatków budżetowych. W Prusach wojsko pożerało około dwóch trzecich budżetu: nie bez powodu powtarzano złośliwą formułę, że Prusy nie są państwem mającym własną armię, lecz armią, która ma własne państwo. Całe państwo pruskie uległo militaryzacji.

Potężna, skoszarowana i zdyscyplinowana armia był z reguły dla państwa absolutnego elementem stabilizacji systemu władzy i rezerwą bezpieczeństwa wewnętrznego. Służyła nieraz do tłumienia konfliktów wewnętrznych (na tle socjalnym, politycznym czy religijnym), częstych i groźnych zwłaszcza w wieku XVII.

Sprawami porządku publicznego i bezpieczeństwa wewnętrznego zajmowała się też policja (w XVII w. wspomagały ją wydatnie milicje mieszczańskie). W szerokim sensie policja utożsamiała się z dzisiejszym pojęciem administracji, ale i w węższym sensie policja miała w wielu krajach kompetencje przekraczające jej dzisiejszy status. Służbom policyjnym powierzano np. kontrolę handlu, szeroko rozumianą policję sanitarną. Rozbudowała się policja obyczajowa. Powstały też zarysy nowoczesnej policji politycznej chroniącej system rządzenia.

Polityka ekonomiczna i skarbowa

Aktywna polityka ekonomiczna absolutyzmu wspierała się na doktrynie merkantylizmu (w państwach niemieckich zwanego kameralizmem). Merkantyliści nie troszczyli się przesadnie o wnikliwą obserwację faktów gospodarczych. Byli woluntarystami; sądzili, że nawet kraje ubogie mogą się wzbogacić, jeśli zechcą nagiąć rzeczywistość ekonomiczną do swoich potrzeb. To polityka organizowała cały porządek ekonomiczny.

Osobliwością merkantylizmu nie było dążenie do tego, by jak najwięcej produkować i sprzedawać, gromadzić jak najwięcej szlachetnych metali, a zatem ograniczać import i promować eksport, powiększać liczbę ludności państwa i dbać o to, aby siła robocza była tania. Cechą wyróżniającą merkantylizm była programowa orientacja na przemysł i handel. Sądzono, że wydajność rolnictwa, zależnego od czynników naturalnych, jest ograniczona, natomiast przemysł jest tworem ludzkiej woli i - otoczony odpowiednią protekcją państwa - kryje nieograniczone możliwości wzrostu narodowego bogactwa.

Protekcja państwa dla przemysłu i handlu oznaczała także państwową reglamentację i kontrolę, co często przybierało groteskową formę (np. nakaz, by ubierać nieboszczyków do trumny w ubrania wełniane, co miało dopomóc przemysłowi wełnianemu).

Rezultaty owej polityki ekonomicznej były spore, choć nie wszędzie. Na ogół jednak nie odpowiadały wygórowanym oczekiwaniom. Mścił się tu zakładany w doktrynie merkantylizmu prymat polityki nad ekonomią. Państwo absolutne miało olbrzymie potrzeby i szukało wciąż nowych środków ich zaspokojenia.

Ułomności tej polityki łagodziła w XVIII w. dobra koniunktura ekonomiczna, która bardzo ożywiła aktywność produkcyjną i handlową mieszczan, a także sporych grup szlachty.

2

Szukasz gotowej pracy ?

To pewna droga do poważnych kłopotów.

Plagiat jest przestępstwem !

Nie ryzykuj ! Nie warto !

Powierz swoje sprawy profesjonalistom.

---