Paradygmatyka fleksyjna - dział fleksji obejmujący podział form wyrazowych form wyrazowych między wyrazy i uporządkowanie form w paradygmatach.
Syntagmatyka fleksyjna - dział fleksji, obejmujący budowę form wyrazowych.
Deklinacja - 1. odmiana rzeczowników, przymiotników, liczebników i innych wyrazów odmiennych przez przypadki. 2. zbiór wszystkich leksemów odmiennych przez przypadki w ten sam sposób.
Koniugacja - dział fleksji, obejmujący odmianę czasowników.
Kategoria gramatyczna - rodzaj kategorii językowej; zbiór pozostających wobec siebie w opozycji funkcji gramatycznych charakterystycznych dla danej klasy części mowy i mających ustalone zespoły wykładników. Kategorią gramatyczną jest np. przypadek, rodzaj gramatyczny, liczba, czas, tryb, osoba, aspekt, strona, stopień przymiotnika i przysłówka.
Kategoria fleksyjna - podział form wyrazowych danej części mowy, przeprowadzany ze względu na ich budowę oraz ich funkcje składniowe i semantyczne.
Kategoria klasyfikująca - podział zbioru leksemów danej części mowy na klasy o różnych własnościach gramatycznych. Klasy te nazywamy wartościami danej kategorii.
Paradygmat fleksyjny - 1. zbiór wszystkich form fleksyjnych danego leksemu, także wzór odmiany. 2. zbiór końcówek fleksyjnych pełniący funkcję formantu słowotwórczego.
Forma fleksyjna (forma gramatyczna, wyraz gramatyczny) - tekstowa reprezentacja leksemu, składająca się z tematu fleksyjnego, tj. części sygnalizującej znaczenie leksykalne oraz wykładników, wartości kategorii gramatycznych (morfemów fleksyjnych)
Paradygmat defektywny (leksem defektywny) - taki paradygmat formalny, w którym brak części form fleksyjnych danego leksemu, których należałoby oczekiwać w związku z przynależnością kategorialną owego leksemu. Defektywny paradygmat fleksyjny mają np. rzeczowniki plurale i singulare tantum, w pierwszych brak form o wartości liczby pojedynczej, w drugich brak form o wartości liczby mnogiej.
Neutralizacja opozycji fonologicznej - polega na niezrealizowaniu w pewnym kontekście danej różnicy fonologicznej, co może spowodować formalne nierozróżnienie wyrazów np. kod - kot.
Neutralizacja opozycji morfologicznej - zniesienie formalnej różnicy między formami gramatycznymi tego samego leksemu, wyrażającymi różne wartości kategorii gramatycznych. Z n.o.m. mamy do czynienia w formach fleksyjnych synkretycznych np. dom w mianowniku i bierniku l. poj.
Synkretyzm - zjawisko identyczności formalnej niektórych końcówek fleksyjnych, np. -a, jako końcówka D i B lp. rzeczowników męskich żywotnych, którego konsekwencją jest występowanie identycznych (homonimicznych) form fleksyjnych.
Supletywizm - zjawisko polegające na tym, że w obrębie leksemu występują postaci tematu fleksyjnego różne fonologicznie, przy czym różnice te są niepowtarzalne w innym leksemie i nie dają się objaśnić regułami morfonologicznymi - supletywizm zupełny (rok-lat), niezupełny (jechać-jadę).
Formy proste (syntetyczne) - formy fleksyjne równe jednemu wyrazowi tekstowemu, mające budowę dwuczłonową, gdzie członem pierwszym jest temat fleksyjny, będący nosicielem znaczenia leksykalnego, zaś członem drugim morfem fleksyjny (końcówka fleksyjna), który jest wykładnikiem wartości kategorii gramatycznych.
Formy złożone (analityczne) - formy fleksyjne złożone z dwóch wyrazów tekstowych np. rzeczownik z przyimkiem: do prac-y, gdzie przyimek jest współwyznacznikiem (łącznie z końcówką fleksyjną rzeczownika) wartości przypadka.
Formy fuzyjne - typ budowy formy gramatycznej charakteryzujący się tym, że nie jest możliwe wyróżnienie w niej tematu i końcówki fleksyjnej. W języku polskim za formy fuzyjne uważa się formy fleksyjne zaimków osobowych ja, ty, my, wy oraz formy fleksyjne zaimka zwrotnego się.
Formy aglutynacyjne - formy fleksyjne, w których z zasady wykładnikami różnych kategorii fleksyjnych są różne morfy fleksyjne.
Temat fleksyjny - ta część struktury tematyczno-rematycznej zdania, która odpowiada temu, o czym się w zdaniu mówi.
Końcówka fleksyjna - morfem gramatyczny zajmujący w linearnej strukturze wyrazu ostatnie miejsce w ciągu morfemów i będący wykładnikiem wartości kategorii morfologicznych.
Temat podstawowy - najkrótszy temat, nie rozszerzony o przyrostki tematowe.
Temat oboczny - tematy fleksyjne tego samego leksemu różniące się mniej lub bardziej regularnymi alternacjami.
Dwa tematy polskiego czasownika - temat czasu nieprzeszłego - dający się zidentyfikować w formach czasu teraźniejszego czasowników niedokonanych i czasu przyszłego prostego czasowników dokonanych… str. 199.
Przypadek - kategoria morfologiczna imienna o funkcji tekstowej, polegającej na sygnalizowaniu zależności składniowych grupy imiennej wobec czasownika oraz zależności składniowych wewnątrz grupy imiennej. Ma siedem wartości.
Rodzaj - kategoria gramatyczna o funkcji tekstowej przysługująca rzeczownikom, zaimkom rzeczownym, przymiotnikom, czasownikom (w części ich form gramatycznych i liczebnikom głównym. W odniesieniu do rzeczownika rodzaj gramatyczny oznacza zdolność leksemu rzeczownikowego do łączenia się z jednym z szeregów form fleksyjnych przymiotnika. Rodzaj łączliwości rzeczowników z formami biernika l.poj. i l.mn. przymiotników jest podstawą podziału rzeczowników na zasadnicze klasy rodzajowe: męskoosobowe, męsko żywotne, męsko nieżywotne, nijakie, żeńskie. Dla rzeczownika rodzaj gramatyczny jest kategorią klasyfikującą, syntaktycznie niezależną i determinującą, dla przymiotnika, czasownika i liczebnika gł. rodzaj jest kategorią fleksyjną i syntaktycznie zależną (determinowaną).
Liczba - kategoria gramatyczna przysługująca wszystkim poza liczebnikami odmiennym częściom mowy. Dla rzeczownika jest ona kategorią nominatywną, determinującą i fleksyjną, dla czasownika i przymiotnika liczba jest kategorią tekstową, determinowaną, fleksyjną, natomiast dla liczebnika jest kategorią tekstową, determinującą, klasyfikującą. Liczba mnoga, pojedyncza, podwójna etc. Z reguły ma dwie wartości.
Singularis tantum - rzeczowniki mające paradygmat fleksyjny pozbawiony form liczby mnogiej, np. miedź, dobroć, mleko, młodzież.
Pluralia tantum - rzeczowniki mające paradygmat fleksyjny defektywny, pozbawiony form liczby pojedynczej, np. spodnie, drzwi.
Deprecjatywność - kategoria fleksyjna rzeczowników męskoosobowych, obejmująca tylko mianownik i wołacz liczby mnogiej, mająca dwie wartości: forma deprecjatywna i niedeprecjatywna. Przysługuje też przymiotnikom (i innym wyrazom o odmianie przymiotnikowej), liczebnikom DWA, TRZY, CZTERY oraz czasownikom.
Stopień - kategoria gramatyczna przymiotnika i przysłówka służąca wyrażaniu natężenia cechy nazywanej przez odnośny leksem - Trzy wartości: równy, wyższy, najwyższy.
Tryb - kategoria gramatyczna czasownika będąca morfologicznym środkiem wyrażania modalności w zdaniu.
Tryb warunkowy potencjalny - przypuszczenie, że w określonych warunkach nastąpi jakiś stan rzeczy, wyrażone za pomocą form nieprzeszłych trybu warunkowego np. czytałby.
Tryb warunkowy nierzeczywisty -przypuszczenie, że w określonych warunkach mógł nastąpić jakiś stan rzeczy, o którym wiadomo, że nie nastąpił. Może być wyrażone za pomocą form przeszłych lub nieprzeszłych trybu warunkowego np. byłby czytał.
Imiesłów przymiotnikowy czynny -niedokonana forma czasownikowa na -ący, odmienna, jak przymiotnik, np. piszący.
Imiesłów przymiotnikowy bierny - forma czasownikowa na -ny lub -ty, odmienna jak przymiotnik, np. pisany, myty.
Aspekt - kategoria gramatyczna czasownika służąca do sygnalizowania różnic w sposobie językowego ujęcia czynności przez nadawcę albo jako trwające (rozwijającej się) w czasie (aspekt niedokonany), albo jako czynności ujmowanej całościowo (aspekt dokonany).
Para aspektowa - para czasowników o tym samym znaczeniu leksykalnym, różniącym się jedynie wartością aspektu, np. robić - zrobić, pisać - napisać, kupować - kupić.
Imperfectiva tantum - czasownik mający tylko aspekt niedokonany, np. leżeć, wiedzieć, chwiać się, tkwić, ciągnąć, dotykać, tańczyć, zachwycać się. Za imperfectiva tantum uważa się ogólnie czasowniki oznaczające stany, zdarzenia, czasowniki czynnościowe.
Perfectiva tantum - czasownik mający tylko aspekt dokonany, np. ocknąć się, zgubić, zachorować, zaniemówić, okłamać. Za perfectiva tantum uważa się ogólnie czasowniki oznaczające zmiany skokowe.
Strona - kategoria gramatyczna czasownika, której funkcją jest sygnalizowanie diatezy.
Diateza - relacja między konotowanymi przez czasownik grupami imiennymi a sposobem ich funkcjonowania w strukturze zdania diateza czynna, nienacechowana, neutralna/ diateza bierna, nacechowana.
Strona | 1