Pojęcia na kolokwium z poetyki
poetyka (immanentna, normatywna, sformułowana, opisowa, historyczna), teoria literatury (wraz z głównymi działami), metodologia badań literackich, kompozycja, genologia, stylistyka, wersologia, filologia, historia literatury, krytyka literacka, komparatystyka, analiza, interpretacja, poetyka z perspektywy Arystotelesa, strukturalizmu, hermeneutyki, fenomenologii, dekonstrukcji, stanowisko V. N. Toporova, poetyka kulturowa, funkcja poetycka wg R. Jakobsona, rola kontekstu w określaniu literackości, intertekstualność (obligatoryjna, fakultatywna), literatura jako przedmiot estetyczny, integracja języka literackiego, autoteliczność, autotematyzm, mimesis, fikcja literacka, funkcje językowe, metajęzyk, synchronia i diachronia, metafora i metonimia, układ paradygmatyczny i syntagmatyczny, relacja między funkcją poetycką a perswazyjną w reklamie, reklama negatywna, modele socjotechniki, dominanta kompozycyjna, konkatenacja, kompozycja ramowa, szkatułkowa, dyskursywna, układ rozkwitania, chiazm, palindrom, ikon, symultanizm, sumacja, klimaks, antyklimaks, gradacja, retardacja, anafora, epifora, symploke, hypallage, tautacyzm, aliteracja, kalambur, instrumentacja zgłoskowa, pytanie właściwie i pytanie retoryczne.
Polecenie I będzie brzmiało: wyjaśnij pojęcia i rozwiń zagadnienia (3 z podanych).
Polecenie II: zanalizuj i zinterpretuj podany tekst a) proponując do jego lektury wybraną koncepcję poetyki i uzasadniając wybór b) podporządkowując lekturę ukazywaniu, jakie formy kompozycji występują w tekście.
Poetyka — (gr. poietikos — twórczy); jedna z podstawowych dziedzin teorii literatury, zajmuje się strukturą dzieła literackiego jako swoistej formy wypowiedzi, jego ukształtowaniem językowym. Interesuje się ogólnymi regułami organizacji wypowiedzi literackiej, jej ogólnymi właściwościami. Ze względu na przedmiot poetyka rozpada się na 4 podstawowe działy: stylistykę, teorię języka poetyckiego, wersyfikację, genologię. Ze względu na sposób ujęcia dzieli się na opisową (zajmuje się właściwościami strukturalnymi dzieła literackiego, jego częściami składowymi, typologią form literackich — znana już w starożytności; istotnym dziełem tej dziedziny jest „Poetyka” Arystotelesa) i historyczną (zajmuje się problemem przekształceń i rozwoju typologii form literackich, właściwości strukturalnych dzieła literackiego — pojawiła się pod koniec XIXw., jej pionierem był Aleksandr Wiesiełowski)
Poetyka immanentna — zespół reguł i norm organizujących wypowiedź literacką pod względem jednorodnych dających się wyprowadzić z samych dzieł. O poetyce immanentnej mówi się w odniesieniu do poszczególnych utworów, twórczości danego pisarza, grupy literackiej, prądu.
Poetyka normatywna — zespół wskazań realizowany przez reprezentantów danego prądu literackiego; w sensie węższym - traktaty powstające od starożytności po oświecenie, których zadaniem było sformułowanie zasad tworzenia literatury, wskazanie, co jest dopuszczalne, a co niedopuszczalne w danym typie wypowiedzi, jaki styl można zastosować w danej formie literatury.
Poetyka sformułowana — zespół reguł i norm organizujących wypowiedź literacką, wyłożony w formie traktatu, eseju. Jest dokumentem świadczącym o tym, jak swoją twórczość pojmuje poszczególny pisarz czy grupa literacka (w przeciwieństwie do poetyki immanentnej).
Teoria literatury — gałąź nauki o literaturze obejmująca dociekania nad prawidłowościami strukturalnymi i ewolucyjnymi literatury jako odrębnej dziedziny aktywności humanistycznej, ogólnymi właściwościami dzieł literackich i ich typologicznym zróżnicowaniem. Wypowiada twierdzenia odnoszące się do całych klas zjawisk literackich. Elementy teorii literatury: teoria dzieła literackiego (dociekania nad istotą, funkcją, sposobem istnienia utworu jako językowego dzieła sztuki, jego strukturą, rodzajowym i gatunkowym zróżnicowaniem dzieł literackich), teoria procesu historycznoliterackiego (dociekania nad literaturą jako systemem norm żyjącym w historii; dąży ona do określenia prawidłowości, którym podlega ewolucja literatury).
Metodologia badań literackich — gałąź nauki o literaturze obejmująca dociekania nad regułami uprawiania historii literatury, sposobami i środkami analizy i interpretacji, terminologią literaturoznawstwa. Stanowi dziedzinę sformułowań meta naukowych, których przedmiotem są działania badawcze podejmowane przez teorię literatury i historię literatury.
Kompozycja — budowa świata przedstawionego dzieła, układ i powiązanie jego elementów, sieć wzajemnych relacji między motywami oraz stosunków łączących poszczególne motywy z całościowym schematem konstrukcyjnym. Rodzaje kompozycji: zamknięta (sygnalizuje uporządkowanie świata przedstawionego, podkreśla jego zwartość i skończonośc), otwarta (ulegają w niej zatarciu związki między poszczególnymi składnikami, pozbawiona wyrazistych konturów, proporcji, sugeruje fragmentaryczność i wieloznaczność świata przedstawionego).
Genologia — dział poetyki zajmujący się rodzajami i gatunkami literackimi. Nazwę w okresie międzywojennym zaproponował francuski uczony Philippe Van Tieghem, a do polskiej nauki wprowadziła ją Stefania Skwarczyńska. Mimo nowej nazwy jest to jedna z najstarszych dziedzin teorii literatury - jej podstawy wyłożył Arystoteles w „Poetyce”.
Stylistyka — w XIX w. zbiór normatywnych zasad poprawnego i pięknego pisania lub mówienia, odpowiadający antycznej elocutio. Na początku XX w. ukształtowała się ona jako dziedzina językoznawstwa zajmująca się opisem, typologią i wyjaśnianiem sposobów ekspresji językowej. Zainteresowanie kształtem językowym dzieł literackich doprowadziło do wyodrębnienia się stylistyki jako działu poetyki.
Wersologia — nauka o wierszu. Jako odrębna dziedzina nauka o wierszu rozwinęła się w starożytnej Grecji.
Filologia (gr. philologia = umiłowanie nauki) — nauka o języku i jego zabytkach, w tym także literaturze. Przedmiotem zainteresowania filologii są teksty pisane (twórczość oralna i język mówiony nie wchodzą w zakres jej kompetencji). Charakter i zakres filologii zmieniały się w ciągu stuleci. U Platona to m.in. zamiłowanie do dyskusji, u Arystotelesa zainteresowanie piśmiennictwem, w kulturze rzymskiej już czynności badawcze. W okresie hellenistycznym stała się nauką, pracowano nad komentarzami do klasycznej lit. Greckiej; wyjaśniano słowa niejasne, wywodzono ich etymologie, porównywano wersje tekstu, wypracowywano metody jego krytyki. Filologia odżyła w renesansie (odkrycie zabytków piśmiennictwa; dociekania nad Biblią). Zmiany nastąpiły ok. XVIII/XIX w. Zaczęły kształtować się osobno lingwistyka i nauka o literaturze. Zakres filologii ulegał ograniczeniu, stała się ona przede wszystkim nauką o tekście oraz metodach jego krytyki. Jej zadaniem jest ustalenie jego poprawnej postaci, chronologii, sporządzenie komentarzy itp.
Historia literatury — jeden z podstawowych działów nauki o literaturze, zajmujący się ogólną charakterystyką procesu historycznoliterackiego, jego podziałem na okresy oraz związkami z procesami społecznymi. Granice zainteresowań historii literatury nie są z góry ściśle wyznaczone. Przedmiotem historii literatury jest rozwój twórczości, jej reguł i towarzyszących programów artystycznych, wreszcie - odbiór dzieł i ich funkcjonowanie w danym okresie. Przedmiot swój historia literatury ujmuje bądź w aspekcie jednej kultury narodowej, bądź w aspekcie porównawczym.
Krytyka literacka — dział piśmiennictwa, którego przedmiotem jest literatura, zbliżony do nauki o literaturze lub do samej literatury. Wyróżnikiem krytyki literackiej jest to, że zmierza ona do opisu dzieł i sytuacji literatury oraz zakłada bezpośrednie oddziaływanie na jej rozwój, formowanie się nowych stylów, ideałów estetycznych. Zasadniczym przedmiotem krytyki literackiej jest literatura współczesna; gdy zajmuje się przeszłością, to ujawnia znaczenie pewnych jej elementów dla teraźniejszości i aktualizuje je.
Komparatystyka — dziedzina nauki o literaturze zajmująca się porównywaniem tendencji dochodzących do głosu w różnych literaturach narodowych oraz stosunkami pomiędzy tymi literaturami. Współcześnie dąży do wyzwolenia od badań zbieżności przypadkowych czy mało znaczących, wiąże się bliżej z problemami teorii procesu historycznoliterackiego, stara się bądź ująć jego przebieg w kilku literaturach narodowych ze względu na charakteryzujące je podobieństwa i różnice, bądź też w obrębie jednej literatury narodowej ze względu na jej związki z innymi literaturami. Komparytystyka bada związki genetyczne zachodzące pomiędzy poszczególnymi utworami lub grupami utworów; poddaje analizie zależności typologiczne oraz zajmuje się kontaktami kultur literackich i różnego typu związkami literackimi. Komparytystyka stanowi odrębną sferę badań, jaj problemy i metody wchodzą jednak często w obręb rozważań historycznoliterackich, które nie stawiają sobie celów bezpośrednio poznawczych.
Analiza dzieła literackiego — działania badawcze zmierzające do ustalenia, z jakich elementów i w jaki sposób zbudowany jest utwór literacki podejmowane w celach dydaktycznych lub poznawczo-naukowych. Czynności analityczne: 1. Wyodrębnienie poziomów organizacji dzieła, 2. Segmentacja poszczególnych poziomów, 3. Określenie powiązań między jednostkami w ramach każdego poziomu (organizacja dzieła horyzontalna), 4. Określenie powiązań między jednostkami reprezentującymi różne poziomy (organizacja dzieła wertykalna).
Interpretacja — działanie badawcze zmierzające do wyjaśnienia sensu danego zjawiska, w szczególności poprzez określenie miejsca owego zjawiska w jakiejś całości wyższego rzędu. Punktem wyjścia interpretacji jest założenie, że istotne znaczenie badanego przedmiotu jest ukryte poza danymi bezpośredniej obserwacji empirycznej i nie pozwala się z nich wprost wyprowadzić. Znaczenie to uobecnia się, gdy ulokuje się przedmiot w odpowiednim kontekście.
Poetyka wg:
Arystotelesa — Arystoteles był pierwszym filozofem, który poezję traktował jako osobną dziedzinę sztuki a jej opis podporządkował ustaleniu pewnych reguł (norm). Arystoteles swoje dzieło adresował do poetów - wyjaśniał im jak należy tworzyć. Uwagi teoretyczne formułował na podstawie epopei Homera i tragedii greckich. Według Arystotelesa poezja (literatura) jest sztuką naśladowczą, nie wytwarza bowiem przedmiotów realnych a tylko ich słowne podobieństwo.
Przedmiotem dociekań Arystotelesa są: określenie czym jest literatura ("poezja", do której filozof nie włącza jednak liryki) oraz opisanie trzech gatunków: tragedii, epopei i komedii.
Większość sztuk, dla Arystotelesa ma charakter mimetyczny (naśladowczy). Poeci naśladują świat w całości, dlatego też poezja jest sztuką wyższą. Przedmiotem naśladowania poezji są nie rzeczy, ale zdarzenia i fakty.
Arystoteles wprowadza rozróżnienie między poezją (przekazuje zdarzenia prawdopodobne), a historią (przekazuje fakty).
Tragedia jest dla Arystotelesa specyficznym gatunkiem literackim, którego celem nie jest naśladownictwo, ale wywołanie katharsis, czyli uczucia litości i trwogi oraz oczyszczenia z tych doznań.
Od greckiego tytułu dzieła (Peri poietikes) wywodzi się nazwa późniejszej dziedziny badań literackich - poetyki.
Dla Arystotelesa ważna była performatywna funkcja poezji.
Strukturalizmu — Tzvetan Todorov — teksty występują tylko jako przykłady - analizuje się środki; Spośród założeń klasycznego strukturalizmu następujące zwłaszcza przekonania utrwaliły się we współczesnej myśli literaturoznawczej:
utwór lit. jest wypowiedzią, w której dominującą rolę odgrywa funkcja estetyczna, wyznaczająca swoisty porządek hierarchiczny jego elementów, niesprowadzalny do zobowiązań poznawczych, ekspresywnych czy impresywnych; funkcja ta realizuje się poprzez aktualizację autonomicznych wartości znaków językowych na wszystkich poziomach wypowiedzi: fonemicznym, morfemicznym, leksykalnym, składniowym, prozodyjnym, oraz poprzez organizację poszczególnych poziomów i ich wzajemnych stosunków; nadbudowuje ona ponad linearnym przebiegiem wypowiedzi system przyporządkowań strukturalnych;
każdy, nawet najbardziej drobinowy element struktury dzieła jest nacechowany znaczeniowo; z drugiej strony całokształt rzeczywistości przedstawionej dzieła (temat, fabuła postacie, podmiot literacki) też jest wysoko zorganizowanym tworem językowo-semantycznym;
jednostkowa wypowiedź lit. realizuje możliwości pewnego systemu języka poetyckiego, który należy interpretować w podwójnym odniesieniu: do systemu języka ogólnego (w jego rozlicznych odmianach funkcjonalnych, zwłaszcza do języka literackiego) i do tradycji literackiej;
utwór jest zjawiskiem o charakterze semiotycznym i jako taki musi być rozważany jako składnik społecznej sytuacji komunikacyjnej: w odniesieniu do osoby twórcy i do odbiorcy reprezentującego określoną publiczność;
zarówno struktura dzieła, jak struktura języka poetyckiego oraz tradycji lit. (w jej rozmaitych podsystemach: weryfikacyjnym, stylistycznym, gatunkowym) maja charakter dynamiczny, są stanami chwiejnej równowagi elementów pozostających w dialektycznym napięciu; napięcie to stanowi wykładnik procesu literacko historycznego;
celem badacza literatury jest w równej mierze synchroniczny opis samej struktury (np. systemu wersyfikacyjnego), co jej przedstawienie diachroniczne, z punktu widzenia zmian, jakim podlega ona w czasie historycznym, pod wpływem napięć immanentnych i determinacji zewnętrznych.
Strukturalizm był bez wątpienia najbardziej ekspansywnym kierunkiem w dwudziestowiecznej humanistyce. Za jego początek można przyjąć datę wydania „Kursu językoznawstwa ogólnego” Ferdynanda de Saussure'a (1857-1913)- czyli rok 1926 i jeśli przyjąć, że nurt zwany poststrukturalizmem jest swego rodzaju „mutacją strukturalizmu, to można się zgodzić, że strukturalizm trwał niemal cały XX wiek, a jego konsekwencje odczuwamy do dziś. Strukturalizm w teorii literatury rozwinął się pod wpływem przede wszystkim dwóch mocnych impulsów płynących ze strony językoznawstwa strukturalnego i antropologii strukturalnej.
De Saussure i wczesny strukturalizm:
Ogólny charakter myśli teoretyczno literackiej spod znaku strukturalizmu określiła początkowo przede wszystkim koncepcja językoznawcy szwajcarskiego Ferdynanda de Saussure'a (interesował się on głównie sanskrytem i językoznawstwem indoeuropejskim). Do historii przeszły jego wykłady z językoznawstwa ogólnego, które wygłaszał na Wydziale Uniwersytety Genewskiego (w latach 1906- 1911).
Wykłady opublikowane zostały po jego śmierci przez jego współpracowników (Charlesa Bally oraz Alberta Sechehaye'a) w formie Kursu językoznawstwa ogólnego przygotowana na podstawie notatek słuchaczy (de Saussure nie pozostawił, bowiem żadnych zapisek z owych wykładów).
Pierwsze wydanie Kursów ukazało się w 1916 r., dla wiedzy o literaturze najważniejsze okazały się ogólne tezy dotyczące językoznawstwa, jak i języka będące jego przedmiotem.
De Saussure rozpoczął swe rozważania od wyznaczenia najważniejszych zadań językoznawstwa jako dyscypliny naukowej, ogólnej i autonomicznej.
De Saussure'owi chodziło przede wszystkim o oczyszczenie pola dociekań ze zmienności i wieloznaczności, a dzięki temu o możliwość oparcia tworzonej właśnie dyscypliny na mocnych i niewzruszonych podstawach. Przedmiotem językoznawstwa ogólnego stał się właśnie system językowy (langue).
Język został zdefiniowany jako spójny i całościowy system wzajemnych powiązań i relacji wszystkich poszczególnych elementów.
Wyodrębniając przy tym najmniejsze (elementarne) niepodzielne cząstki językowe istniejące na poziomie dźwiękowym (fonemy).
W ogólnej strukturze języka fonemy wchodziły ze sobą w określone zależności różnice dźwiękowe (opozycje bierne).
Każdy element języka istniał tylko dzięki różnicom dźwiękowym, a w dalszej konsekwencji- dzięki różnicom pojęciowym- nie miał natomiast wartości samodzielnej.
Jego byt, a także właściwości i funkcje określała jedynie pozycja, jaką zajmował w całym systemie.
Podobnie- znaczenie słowa w języku wynikało tylko z wartości pozycyjnej znaku (z miejsca, jakie zajmował on w systemie), systemie nie na przykład z jego relacji wobec zastępowanego przedmiotu ( np. słowa „bat” i „pat”) różniły się one dźwiękiem a nie odsyłaniem do określonych klas przedmiotów lub zjawisk).
Związek znaku i znaczenia miał charakter arbitralny - w systemie de Saussure'a znak językowy, definiowany był jako połączenie obrazu akustycznego (signifiant= znaczącego) znaczącego pojęcia (signifie = znaczonego).
De Saussure'a interesowała bardziej wewnętrzna organizacja systemu językowego niż ogólne zasady rządzące językiem- język miał być przede wszystkim ujmowany z synchronicznego punktu widzenia.
Język w ujęciu de Saussure'a odznaczał się wewnętrzną dynamiką, ale miała ona właśnie charakter tylko wewnętrzny.
De Saussure porównywał „grę języka” do partii szachów- w wypadku szachów- wartość figur zależy od ich położenia na szachownicy, tak również w języku każdy składnik przybiera okręconą wartość dzięki opozycji do wszystkich innych składników. .
Z obszaru zainteresowań nauki o języku wyeliminowany został także jego użytkownik- ludzkie posługiwanie się językiem wynikało wszak tylko z „biernego przyjmowania” ogólnych i uniwersalnych możliwości mówienia zawartych w systemie.
De Saussure'owska teoria języka miała, więc charakter ogólny, abstrakcyjny i uniwersalny.
PRASKA SZKOŁA STRUKTURALNA
W 1920 r. językoznawca i literaturoznawca Roman Jakobson udał się do Pragi, w której stał się jednym z głównych inicjatorów utworzenia Praskiego Kołą Lingwistycznego. Koło działało w latach 1926-1948. Do jego głównych przedstawicieli obok Jakobsona należeli: Jan Mukarovsky, Feli Vodicka, Vilem Mathesius, Bohuslav Havranek i Nikołaj Trubiecki.
Główne zadania strukturalistów praskich:
twórcze rozwinięcie i uzupełnienie koncepcji de Saussure'a na gruncie językoznawstwa oraz zaadaptowanie de Saussure'owskiej idei języka do opisu języka poetyckiego, zaś jego koncepcji językoznawstwa ogólnego- do określenia zadań nauki o literaturze.
Podstawowym problemem była odpowiedź na pytanie: „Czym jest poetyckość?” kwestię poetyckości stawiali w centrum zainteresowań nauki o literaturze.
Podkreślali zarówno podobieństwa między językiem poetyckim, a systemem języka ogólnego, jakże istotne różnice dzielące te języki.
Za jedną z najważniejszych cech języka poetyckiego uznali osłabienie jego odwołań do sfery pozajęzykowej, na korzyść wyeksponowania samego znaku jako takiego (autoteliczność ).
Pojawiła się również wstępna próba określenia specyfiki funkcji poetyckiej- to znaczy wyeksponowania samych znaków językowych( ich znaczącego, znaczącego nieznaczonego). Wypowiedź poetycką uznawali za całość funkcjonalną - stąd właśnie wynikał postulat badania każdego ze składników tej wypowiedzi zawsze w związku z jej całością.
W tezach zwrócono również uwagę na istotne podporządkowanie wypowiedzi poetyckiej strukturom wyższego rzędu- nie tylko systemowi języka, lecz również systemowi tradycji literackiej.
Głównymi terminami teorii literatury spod znaku Szkoły Praskiej, stały się, obok języka poetyckiego, także: struktura, znak oraz funkcja (estetyczna lub poetycka).
Czym właściwie jest poetyckość?
Dla Mukarovskiego najistotniejszym zadaniem stała się odpowiedź na pytanie: co wyróżnia literaturę spośród innych użyć języka i co uznać można za cechy specyficzne języka poetyckiego?
W tym samym czasie odpowiedź na pytanie nurtowała także Romana Jakobsona. Starał się udzielić odpowiedzi jednoznacznej, poszukując uniwersalnej i ponadczasowej cechy poetyckości.
Podkreślał, że treść pojęcia „poezja” może się zmieniać, natomiast funkcja poetycka zawsze będzie pozostawała taka sama.
Poetyckość była wprawdzie, jego zdaniem, tylko częścią złożonej struktury dzieła literackiego, ale to ona organizowała dzieło poetyckiej, a nawet - jak to określał- rządziła nim.
By poetyckość zaistniała w całej pełni- słowo powinno było stać się autoteliczne, prezentować jedynie samo siebie- a więc jednocześnie musiała zostać osłabiona relacja reprezentacji, czyli zastępowania przedmiotu, do którego słowo się odnosiło.
Poetyckość dla Jakobsona była zjawiskiem antynomicznym- jej specyfiką okazywała się jednoczesna tożsamość znaku z przedmiotem i brak jej tożsamość.
Mukarovsky- poszukiwał jednak takiego sposobu określenia specyfiki tego języka, który będzie miał charakter absolutnie uniwersalny- ponadczasowy i transhistoryczny, a przy tym niezależny od rozmaitych tradycji i konwencji literackich.
Wyraził on pogląd, że „celem wypowiedzi poetyckiej jest oddziaływanie estetyczne”, i sformułował jednocześnie definicję funkcji estetycznej. Funkcja ta mogła pojawiać się również w innych odmianach języka, lecz jedynie jako zjawisko towarzyszące.
Mukarovsky przyznawał wypowiedzi poetyckiej zarówno autoteliczność, jak i cele praktyczne.
Hermeneutyki — Hans-Georg Gadamer — ( gr. hermeneutikos = dotyczy wyjaśniania) - dziedzina pracy filologicznej obejmująca krytyczne badanie, objaśnianie i interpretację źródeł pisanych, maja na celu ustalenie ich prawidłowego sensu. Wyrosła z dociekań egzegetycznych nad tekstami biblijnymi; jej pierwszej zasady wypracowali komentatorzy Biblii z II-IV w., m.in. Orygenes, św. Augustyn, św. Hieronim, Kasjador; dojrzały kształt uzyskała w XVII w., w toku dyskusji katolików i protestantów. Hermeneutyka biblijna obejmowała 3 dziedziny problemów: teorię znaczeń Pisma Świętego (noematykę), metodę poszukiwania znaczeń w tekstach (heurystykę) i wiedzę o formach wykładania owych znaczeń w tekstach (proforystykę). Od czasów renesansu drugi wielki nurt hermeneutyki wyznaczały badania filologiczne nad spuścizną lit. antyku; ukształtowały się w nich pierwsze założenia historyczno-krytycznej metody interpretacji tekstów pisanych. Na dzisiejsze myślenie o celach i metodach hermeneutyki literaturoznawczej relatywnie największy wpływ wywarli H.G. Gadamer i P. Ricoeur. Spośród ogólnych założeń tej hermeneutyki następujące są szczególnie ważne:
wszelki akt interpretacji stanowi próbę odsłonięcia w indywidualnym przedmiocie (dziele czy twórczości pisarza) zakrytego sensu, który jest nieredukowalny do zewnętrznego systemu znaczeniowego (ponadindywidualnego kodu);
w akcie takim podmiot interpretacji i jej obiekt nawzajem się warunkują, a nawet więcej: ustanawiają nawzajem swój szczególny sposób istnienia - odkrycie sensu dzieła jest zarazem rozpoznaniem sensu własnej sytuacji hermeneutyk w odniesieniu do jego dzieła;
jest więc akt interpretacji „dialogowym” przezwyciężeniem obcości interpretatora i przedmiotu, zniesieniem dystansu między nimi, połączeniem dwóch partykularnych historyczności;
inicjatywy hermeneutyczne sprzyjają życiu tradycji: dzięki nim dzieła przeszłości nie zastygają w ustalonych wykładniach sensu, lecz wciąż odżywają - wytrącane z bezwładu przez nowe z nimi „dialogi”
hermeneutyka nie jest dyscypliną podporządkowaną określonemu paradygmatowi metodologicznemu - nie ma skodyfikowanych kryteriów poprawności czy zasadności działań; korzystać może z różnych sprawdzonych chwytów metodycznych - jednakże właściwą swoją metodę odnajduje każdorazowo w zetknięciu z przedmiotem interpretacji; jest w znacznym stopniu sztuką,, gdyż podobnie jak ta nie poczuwa się do wierności wobec ustalonych z góry reguł i wzorców.
W kontekście współczesnego literaturoznawstwa hermeneutyka bywała traktowana jako kierunek alternatywny w stosunku do strukturalizmu. W rzeczywistości jednak, tzn. w praktyce badawczej, doświadczenia obu tych kierunków nie tyle się wykluczają, ile są wzajem komplementarne; hermeneutyka służy sztuce rozumienia i interpretacji wytworów kulturowych, jak język, tekst, słowo. Ujęta w związku z teorią poznania (epistemologia) i metodyką nauk humanistycznych (metodologia), hermeneutyka u Heideggera i Gadamera stała się ogniwem łączącym filozofię z rozumieniem egzystencji, głównym składnikiem ontologicznej struktury rozumienia jako takiego.
Fenomenologii — Gaston Bachelard — fenomen jako coś, co nie jest, a się zjawia (ważny jest ruch, ulotność; postrzeganie dzieła literackiego jako coś, co się jawi - nacisk na teraźniejszość; intuicja jest podstawowym wglądem w rzeczywistość; odbiorca powinien pozbyć się wszystkich swoich kontekstów, stać się czystym postrzeganiem; postulat przeciwstawienia się kanonowi i poznania twórców niszowych; Punktem wyjścia fenomenologii jest redukcja fenomenologiczna (epoche), zawieszająca sądy o świecie. Powoduje ona zwrot w stronę świadomości i uobecniających się tam aktów immanentnie skierowanych. Dlatego metoda ta jest nazywana także fenomenologią transcendentalną, gdyż pyta o najbardziej podstawowe warunki naszego poznania.
Dekonstrukcji — Jacques Derrida — Jeden ze znaczących kierunków w badaniach literackich. Dekonstrukcja wiążę się ściśle z filozofią francuskiego filozofa Jacques`a Deriidy.
Dekonstrukcja
· jest radykalizacją filozofii Heideggera, próbą ponownego przemyślenia zachodniej filozofii poza zasięgiem metafizyki, to znaczy filozofii, która stara się wszystko podporządkować ontologii odpowiadającej na pytanie: co to jest?
· Z Derridą wiąże się pojęcie Logocentryzmu
Wg Derridy, jest to zbiór metafizycznych przeświadczeń, wedle których istnieje określone, w pełni obecne źródło sensu (logos), podporządkowujące sobie i wyznaczające wszystkie pochodne znaczenia, określone jako wtórne i zależne. I tak: pismo jako wtórny zapis mowy jest podporządkowane żywemu słowu, ciało jako materialna powłoka znajduje swe uzasadnienie jedynie w żywym logosie duszy, zaś przygodna przemijalność ludzkiego życia uznać musi wyższość wiecznej teraźniejszości zbawienia.
Od czasów platona przez Augustyna do Husserla w tradycji logocentrycznej żywa, niezakłócona obecność logosu( Idei, Boga, Świadomości) dominuje nad tym, co wtórne, przygodne i przypadkowe( pismo, ciało, egzystencja)
· Z Derridą wiąże się także Differance
niemożliwy do dokładnego przełożenia na język polski termin Derridy oznaczający mechanizm wytwarzania znaczeń w systemie języka i w rzeczywistości, uniemożliwiający likwidację ich zróżnicowania. Derrida przyjmuje tezę de Saussure`a o nieistnieniu w systemie językowym elementów całkowicie pozytywnych, wyłączonych spod prawa różnicy, i rozszerza ją do rangi tezy ontologicznej. Differance to quasi-transcendentalne źródło wszystkich różnic.
· Pojęcie aporia-(pozbawiony drogi), w filozofii greckiej brak rozstrzygnięcia w sporze ze względu na równowagę argumentów. W klasycznej retoryce-figura mowy oznaczająca wątpienie lub niezdecydowanie mówcy( klasyczny przykład to: „być albo nie być” Hamleta). W dekonstrukcji Derridy sytuacja nierozstrzygalna powstająca wówczas, gdy warunek możliwości czegoś jest jednocześnie warunkiem jego niemożliwości.
· Quasi-transcendenatlia- co oznacza, że ktoś jest o tyle sobą, o ile jednocześnie siebie zdradza, warunek jego możliwości jest jednocześnie warunkiem jego niemożliwości, tożsamość jest możliwa jedynie za cenę wpisanej w nią inności. Cos jest sobą tylko o tyle, o ile się od czegoś innego różnię.
· Derrida problematyzuje Inność, wskazując jej dwuznaczny charakter: inny jest najbardziej nieuchwytny i nieoswajalny, a z drugiej strony to on właśnie mi się narzuca, oczekując ode mnie odpowiedzi. Inność wpisana jest w strukturę Tożsamości jako jej elementarny warunek możliwości
· Dla Derridy literatura posiada dwa znaczenia. Po pierwsze, jest to przestrzeń, w której dochodzi do tematyzacji paradoksu dekonstrukcji: z jednej strony każde dzieło literackie jest zdarzeniem absolutnie jednostkowym i niepowtarzalnym, z drugiej wpisuje się w ramy instytucjonalne, pozbawiające go tej wyjątkowości.
· Literatura bowiem to idiom dzieła, określający jego osobliwość, jak instytucja, czyli zbiór określających go konwencji powstałych dzięki powtarzaniu.
· Derrida traktuje tekst jako zdarzenie, zwracając uwagę na jego podpis, sygnaturę.
· Literatura nie posiada żadnej trwałej i niezmiennej istoty, gdyż każdemu tekstowi możemy przypisać literackość zależnie od kontekstu, w którym go umieścimy. Nie istnieją esencje, lecz tylko zmienne konteksty ich użycia
· Trzy zarzuty wobec dekonstrukcji to: Jej niszczący charakter, jej negatywność oraz hermetyczność
Inwencja
· Zarzut pierwszy brzmi następująco: dekonstrukcja to destrukcja. Derrida nie używa słowa „dekonstrukcja” w takim potocznym, negatywnym znaczeniu, lecz dokładnie tak, jak Heidegger
· Jeśli więc dekonstrukcja jest rozbiórką, bo nie rozbiera ona ani sensu, ani człowieka, lecz to, co w tekstach literackich; w pewnej tradycji-powiada się o sensie i człowieku.
· Nowemu wymiarowi tradycji dekonstrukcja podporządkowana jest inwencji: wynajdywaniem form, konwencji, zdarzeń, aktów mowy, sposobów myślenia, strategii lektury. Inwencja dla Derridy jest jednoznaczna z dekonstrukcją, jest w oczywisty sposób podzielona
· Idiom/instytucja-wg Derridy, dwa uzupełniające się bieguny każdego doświadczenia, w tym doświadczenia literackiego. Idiom wskazuje na zdarzeniowy i jednostkowy charakter dzieła literackiego, instytucja zaś na jego konwencjonalność. Idiom i instytucja dopełniają się wzajemnie: dzieło całkowicie idiomatyczne byłoby niezrozumiałe, dzieło całkowicie zinstytucjonalizowane-pozbawione oryginalności.
Afirmacja
· Drugi zarzut brzmi następująco: dekonstrukcja jest negacją
· W innej postaci brzmi: dekonstrukcja jest ze swej natury nihilistyczna
· Oznaczać by to miało, że efektem zniszczenia podmiotu, sensu, historii jest poznawczy nihilizm, prowadzący do stwierdzenia, że nie istnieje obiektywna prawda, że interpretatorowi wszystko wolno i nie musi się przejmować rzeczywistością, lecz może do woli ją przekształcać wedle własnego uznania
· Derrida podkreśla, ze dekonstrukcja jest gestem afirmatywnym, tzn. pozwala manifestować klęski, radość oraz umożliwia pojawienie się tego co nowe.
· Przez afirmację należy tu rozumieć zgodę na pojawienie się zdarzenia, które jak to zdarzanie nie wpisuje się w już istniejący program, nie potwierdza oswojonych kontekstów, lecz rozrywa je, wystawiając nas na ryzyko rozumienia
· Afirmacja to wypowiedziane „tak”, które umożliwia wszelkie porozumienie i umożliwia wszelką relację między ludźmi, którzy nie będą mogli do siebie mówić, jeśli nie założą wzajemnego przyzwolenia
· Owo „tak” znak bezwarunkowej afirmacji, jest warunkiem wszelkiej wypowiedz adresowanej do kogoś innego, jest znakiem obietnicy, na mocy której będziemy mówili do kogoś innego i o kimś innym.
· Owo „tak” sprawia, ze tą relacją rządzi prawo obietnicy, ze ktoś inny już czeka na mnie, ze mnie wywołuje z pustki, ze zanim zaczną mówić, zostałem już wezwany do mówienia przez kogoś.
Transcendencja
· Trzeci zarzut: dekonstrukcja wszystko sprowadza do tekstu
· A wszystko sprowadza się do stwierdzenia: „poza-tekst nie istnieje”. W perspektywie literackiej oznacza ono tyle, że nie istnieje żadne słowo lub zdanie, które można by umieścić poza jakimkolwiek kontekstem i w ten sposób utrwalić jego sens. Innymi słowy, zawsze istnieje możliwość rekontekstualizacji słowa, zdania lub tekstu, która zmieni ich znaczenie.
· Dekonstrukcja okazuje się pochwałą doskonałej immanencji.
· Derrida mówi o świecie jako o tekście, to mówi także , że człowiek nie może się w jego granicach zamknąć, gdyż jego przeznaczeniem jest nieustanne rozrywanie granicy naszego doświadczenia
· Derrida mówi, że tekst i świat wcale się nie wykluczają, albowiem tekst to umowna nazwa dla rzeczywistości, której nie sposób doświadczyć wprost, bez pośrednictwa interpretacji. Po drugie interpretacja owa ma charakter odniesienia do czegoś innego niż ona sama, niż jej podmiot, że między nami a światem rozpościera się różnica, której nie sposób pozbyć.
· Zakłada się konieczność interpretacji
Poetyki antropologicznej — Vladimir Nikolayevich Toporov — poeta w trakcie aktu twórczego - dzianie się + oddziaływanie tekstu tworzonego na autora; metafora pszczoły w bursztynie - autor zostaje w swoim dziele, ale sam umiera dla świata, bo jego dzieło nie jest w całości nim samym
W lingwistyce strukturalnej za klasyczne tłumaczenie funkcji estetycznej tekstu uważa się definicję R. Jakobsona: funkcja poetycka polega na przeniesieniu zasady ekwiwalencji z osi selekcji znaków (tj. paradygmatyki) na oś kombinacji (tj. syntagmatyki), co warunkuje przyciąganie uwagi recypienta do formy komunikatu. Takie ujęcie funkcji estetycznej rozpowszechniło się w pierwszej połowie XX w. dzięki badaniom rosyjskiej szkoły formalnej oraz praskiej szkoły strukturalnej. J. Sławiński, w XX w. „miejsce dawnej teorii (czy filozofii) poezji zajmuje [...] teoria języka poetyckiego”, więc na pierwszy plan wysuwa się „problem dzieła literackiego jako faktu przede wszystkim językowego”, koncepcja „literatury jako sztuki słowa” (1974, 91n.).
Tezy o literaturze:
Intertekstualność — dzieło powstało dzięki dziełom wcześniejszym, do nich nawiązuje i z nimi polemizuje; nabiera znaczenia w relacji z innymi dziełami; obligatoryjna (intencjonalny związek z innym tekstem, tekst ją sugeruje i czytelnik powinien ją uwzględnić,
żeby zrozumieć utwór) i fakultatywna (nie musimy nawiązywać do innych tekstów, w tekście nie ma widocznych wskazówek, żeby uobecniać inny utwór - czytelnik sam tworzy powiązanie ).
Dzieło literackie jako przedmiot estetyczny — skłania czytelnika do rozważenia współzależności między formą a treścią (wg Kanta przedmioty estetyczne są przykładami, że można łączyć w jedno warstwy materialną i duchową); łączenie zmysłowej formy i duchowej treści; dzieło „powstaje” dopiero w procesie kontemplacji.
Autoteliczność — dzieło traktuje o innych dziełach i problemach; literatura jest samocelowa, funkcjonuje sama dla siebie.
Integracja języka — literatura wysuwa na plan pierwszy język zorganizowany tak, by zwrócić uwagę czytelnika na struktury językowe. związki między poszczególnymi strukturami na rożnych poziomach języka” - poszczególne klasy elementów wiążą się ze sobą
Fikcyjność — sprawia, że relacja dzieła do rzeczywistości może być przedmiotem interpretacji; utwór to projekcja świata fikcyjnego. „Odniesienie do świata rzeczywistego jest nie tyle częścią dzieła literackiego, co funkcją nadaną mu przez interpretację”; fikcja jest nie tyle historią zmyśloną, co tekstem sugerującym, że jest zmyślony - „pakt autentyczności”
Elementy tekstu wchodzą między sobą w relacje — odbiorca śledzi i interpretuje relacje między formą a znaczeniem, tematem a gramatyką etc.
Jakich funkcji literatury nie ma u Cullera:
→ literackie jest to, co przyczynia się do rozwoju języka, a niekoniecznie ma rozbudowaną funkcję estetyczną
→ funkcja edukacyjna - docere
→ literatura ma poruszać - movere - prawdziwa literatura ma wpływ na nasze życie
→ delectare - literatura ma bawić
→ melos - pierwotnie bardzo ważna dla liryki
→ sposób kontaktowania się z sacrum, jak również siłami demonicznymi
→ literatura jako sacrum samo w sobie (znów autoteliczność)
→ funkcja integrująca społeczność (np. literatura emigracyjna) - pomaga wspólnocie przetrwać, utrzymać narodową tożsamość
→ literatura jako źródło samopoznania, samodoskonalenia
→ katharsis - widz miał na tyle utożsamić się z postacią, żeby przeżyć wybór jak swój własny - antycypacja i w efekcie gotowość na stawienie mu czoła
→ literatura konfrontuje nas z własnym człowieczeństwem, istnieniem
→ mimesis
→ funkcja performatywna - kreowanie rzeczywistości (jej odmianą jest funkcja magiczna)
Autotematyczna literatura — wprowadzone przez współczesną krytykę określenie tej literatury awangardowej, w której dominującą rolę grają refleksje dotyczące celów i sposobów pisania, konwencji artystycznych i metod budowania dzieła. Utwory autotematycznej literatury są wypowiedziami, w których odniesienia poznawcze ulegają ograniczeniu na rzecz treści metaliterackich.
Mimesis — naśladowanie rzeczywistości w sztuce; jedna z podstawowych i swoistych kategorii antycznej estetyki określająca relację między dziełem a światem wobec niego zewnętrznym. Przez mimesis rozumiano początkowo wyrażanie dynamiki uczuć i przeżyć w muzyce i tańcu, następnie wzorowanie działań twórcy na sposobach działania przyrody, wreszcie naśladowanie wyglądów w malarstwie i poezji. Najbardziej rozwiniętą teorię mimesis stworzył Arystoteles, który rozróżniał sztuki uzupełniające przyrodę nowymi formami i sztuki naśladujące to, co przyroda ukształtowała, tzw. sztuki mimetyczne (malarstwo, rzeźba, poezja i częściowo muzyka). W jego koncepcji naśladowanie nie było tożsame z biernym kopiowaniem świata, lecz zawierało moment swobodnego przedstawiania rzeczywistości.
Fikcja literacka — właściwość świata przedstawionego dzieła polegająca na tym, że jest on tworem „wymyślonym” przez autora, nie dającym się weryfikować poprzez zestawienie z rzeczywistością zewnętrzną wobec dzieła, konstrukcją wyobrażeń wyrosłych ze znaczeń słów i zdań tekstu literackiego, mającą własną logikę i autonomiczne uzasadnienia. Fikcyjność znamionuje świat przedstawiony niezależnie od tego, czy ma on charakter realistyczny, czy fantastyczny; nie jest jednak cechą przysługującą mu w sposób równomierny.
Funkcje języka:
• komunikatywna — Język daje przede wszystkim możliwość porozumiewania się. Możemy porozumieć się za pomocą innych środków (gesty, mimika, dym z ogniska itp), ale nad nimi przewagę ma język, ponieważ za jego pomocą można przekazać bardzo złożone informacje. Język daje możliwość przekazywania informacji o myślach, uczuciach, możliwość porozumiewania się na odległość (listy - przekazy pisemne) i niezależnie od czasu, w którym informacja została wysłana (możemy czytać księgi napisane np. w średniowieczu).
• poznawcza — Zarazem język pełni funkcję poznawczą, to znaczy w swojej strukturze magazynuje rezultaty wielowiekowego poznania rzeczywistości - wiedzy. I tak np. Eskimosi w swoim słownictwie wyróżniają kilkadziesiąt słów opisujących śnieg - różne jego postacie, jego odmienność.
• ekspresywna — Funkcja ekspresywna to zdolność języka do powiadamiania odbiorcy o doznanych uczuciach - zdolność do wyrażania uczuć, ocen. Kiedy o kocie powiemy "kiciuś", to wyrażamy w ten sposób swój dodatni stosunek do zwierzęcia. Wyraz "babsztyl", "babsko" informuje o naszej antypatii. Uczucia wyrażamy poprzez odpowiedni dobór słownictwa, intonację. Wyrazem językowej ekspresji są apostrofy, zdania wykrzyknikowe, słowa nacechowane emocjonalnie.
• impresywna (konatywna) — Funkcja impresywna w pewien sposób łączy się z ekspresywną. Jest to zdolność języka do kształtowania, wywoływania za pomocą komunikatu językowego oczekiwanej reakcji odbiorcy. Dzięki tej funkcji nadawca może kształtować postawy i zachowania odbiorcy. Np. gdy mówię do kogoś "Otwórz okno", oczekuję, że ten ktoś okno otworzy. Do tej funkcji należą komendy wojskowe, np.: "Padnij!", "Powstań!", "Rozejść się" itp. Najczęściej, gdy język jest podporządkowany tej funkcji, nadawca używa trybu rozkazującego lub bezokoliczników. Często spotykamy się z typem takiej funkcji w tekstach ustaw, regulaminach, a także w hasłach i sloganach reklamowych ("Cukier krzepi", "Domestos zabija bakterie"). Rodzajem wypowiedzi impresywnej, określanej mianem groźnej, jest wypowiedź, która jest zarazem manipulacyjna. Nadawca nie ujawnia swoich rzeczywistych intencji i traktuje odbiorcę jako nieświadome narzędzie w urzeczywistnianiu swoich planów. Przykładem takiej wypowiedzi są przemówienia oskarżycieli Sokratesa, którzy chcieli wpłynąć na decyzję sędziów i w ten sposób doprowadził do skazania Sokratesa na śmierć. Jej odmianą jest funkcja perswazyjna.
• reprezentatywna — Funkcja reprezentatywna to zdolność języka do zastępowania, czyli symbolizowania zjawisk. Jeżeli powiem "Mam jabłko", przekazuję informację, o przedmiocie znajdującym się niekoniecznie w zasięgu mojej ręki. Wyraz "jabłko" w wystarczający sposób określa przedmiot, który mam na myśli.
• poetycka — Z funkcją poetycką spotykamy się w literaturze pięknej. Przejawia się w różny sposób, w zależności od epoki, pisarza, odbiorców. Funkcja ta nie ogranicza się, wbrew nazwie, tylko do poezji. Jest obecna w prozie poetyckiej, przemówieniach, żartach, kalamburach, mowie potocznej. Tworząc teksty o funkcji poetyckiej nadawca chce zaskoczyć, rozśmieszyć, a przede wszystkim zachwycić.
• prezentacyjna — Funkcja prezentacyjna to zdolność do pośredniego informowania o nadawcy w sposób niezamierzony. Np. osoba niewykształcona, używając form niegramatycznych ("tymi ręcami", "wyszłem") informuje nas o swoim niewykształceniu. Wyrazu "kajet" używają z reguły osoby starsze.
Metajęzyk — język „drugiego stopnia”, w którym można formułować wypowiedzi na temat określonego języka przedmiotowego, np. lingwistyka jest metajęzykiem w stosunku do dowolnego języka naturalnego, a literaturoznawstwo metajęzykiem w stosunku do literatury.
Synchronia i diachronia — dwa zasadnicze wymiary procesu historycznoliterackiego: pierwszy odpowiadający współistnieniu zjawisk w określonym momencie historycznym, drugi następowaniu zjawisk po sobie w przebiegu czasowym. Wszelkie rozważania dotyczące związków strukturalnych czy funkcjonalnych między zjawiskami odnoszą się do porządku synchronii, zaś rozważania dotyczące związków przyczynowo-genetycznych, innowacji, przełomów odnoszą się do porządku diachronii. . Rozróżnienie synchronii i diachronii powstało w lingwistyce (F. de Saussure) i stamtąd zostało przejęte przez inne nauki humanistyczne, m.in. przez literaturoznawstwo, zwłaszcza w jego nurcie strukturalistycznym.
Metafora — wyrażenie, w którego obrębie następuje zamierzona przemiana znaczeń składających się na nie słów. Zmienione znaczenie, zwane metaforycznym, kształtuje się zawsze na fundamencie znaczeń dotychczasowych pod presją szczególnych okoliczności użycia, np. niezwykłego kontekstu słownego. Metafory pojawiają się w różnych rodzajach wypowiedzi: Metafora poetycka powstaje jako rezultat indywidualnej odkrywczości i sztuki językowej; ma zaskakiwać i zachwycać odbiorcę; stanowić dlań zagadkę; tworzyć nowe wyobrażenia. Metafora potoczna (językowa) to powtarzane, utarte w obyczaju językowym zestawieniem słownym; jej znaczenie zostało na tyle przyswojone, że jest rozumiana automatycznie (np. bieg wydarzeń, źródło dochodów, rachunek sumienia).
Metonimia — zastąpienie nazwy jakiegoś zjawiska lub przedmiotu nazwą innego, pozostającego z nim w pewnej obiektywnej zależności, np. żył z żebraniny, zamiast żył z tego, co użebrał.
Paradygmatyczne relacje (asocjacyjne relacje) — związki potencjalne w obrębie systemu językowego między jednostkami należącymi do tej samej klasy morfologicznej (wyrazy: malarz, pisarz, stolarz), semantycznej (wyrazy: pisarz, pisanie, pismo) lub do tego samego paradygmatu gramatycznego (pisarz, pisarza, pisarzem). Jednostki, między którymi zachodzące paradygmatyczne relacje mogą być wzajemnie zastępowane jako wymienialne człony wypowiedzi o analogicznej budowie.
Syntagmatyczne relacje — związki między sąsiadującymi ze sobą w linearnym porządku elementami określonego poziomu języka, współtworzącymi jednostkę wyższego rzędu, np. między fonemami tworzącymi morfem, morfemami tworzącymi wyraz, wyrazami tworzącymi zdanie.
Reklama negatywna oscyluje właśnie wokół tego, co nienaruszalne (tabu). Zamiast w sposób jawny i konwencjonalny zachęcić potencjalnego klienta, obraża go, wywołuje w nim gniew, oburzenie czy niesmak. Jednak dzięki elementom neutralizującym, skłania ostatecznie odbiorcę do refleksji nad przekazem. Reasumując, reklama taka przyciąga naszą uwagę, wywołuje w nas emocje i skłania do pomyślunku, co w założeniu winno przełożyć się na zainteresowanie oferowanym produktem.
Socjotechnika (inżynieria społeczna) — ogół metod, środków i działań praktycznych zmierzających do wywołania pożądanych przemian w postawach lub zachowaniach społecznych, np. oddziaływanie (pozytywne lub negatywne) nauczyciela na uczniów, wpływ reklamy na jednostkowe lub społeczne zachowania konsumpcyjne.
Podstawowe metody socjotechniczne to np. perswazja, manipulacja, intensyfikacja lęku. Klasycznym dziełem dotyczącym zastosowania socjotechniki w sprawowaniu władzy jest dzieło N. Machiavellego Książę. W praktyce oddziaływania socjotechniczne kierowane są zarówno na emocje (strach, współczucie, miłość), jak i na intelekt (prezentacja danych statystycznych, powoływanie się na badania i autorytety naukowe).
Dominanta kompozycyjna — element świata przedstawionego nadrzędny wobec pozostałych i określający charakter całej kompozycji dzieła. Typ dominanty kompozycyjnej jest określony w znacznym stopniu przez jego rodzajową i gatunkową przynależność (w utworze lirycznym jest to podmiot lirycznym, a w epickim - fabuła).
Konkatencja (epiploke, kompozycja łańcuchowa) — sposób rozwijania wypowiedzi polegający na powtarzaniu i dopełnianiu przez następny segment słowa lub zwrotu występującego w segmencie poprzednim:
Złoty pierścień ułowiono.
Przez ten pierścień woda bieży,
Pod tą wodą trawka leży,
Po tej trawie chodzą pawie,
A te pawie panna pasie.
Konkatencja jest szczególnie często spotykana w pieśniach ludowych.
Kompozycja ramowa — kompozycja czyniąca ze świata przedstawionego dzieła układ co najmniej dwustopniowy: na pierwszym stopniu znajduje się określona sytuacja fabularna, w której obrębie opowiadana jest jakaś inna fabuła. Uczestnik pierwszej występuje wtedy jako narrator drugiej. Pierwszy stopień przedstawienia stanowi ramę kompozycyjną opowiadań umieszczonych na drugim stopniu. Chwyt kompozycji ramowej występuje zwłaszcza w cyklach nowelistycznych, np. „Dekameron” Boccaccia. Odmiana kompozycji zamkniętej; anafory i rymy na zewnątrz, które okala tekst i czyni go „pudełkiem”
Kompozycja szkatułkowa — kompozycja organizująca przedstawienie wielostopniowe: hierarchiczny porządek samodzielnych całostek kompozycyjnych, z których każda ulokowana jest w ramach całostki o jeden stopień wyżej, np. „Rękopis znaleziony w Saragossie” J. Potockiego.
Układ rozkwitania — wprowadzona przez Tadeusza Peipera zasada budowania wypowiedzi poetyckiej polegająca na rozwijaniu elementu inicjalnego (słowa, zdania) przez stopniowe dopełnianie go określeniami precyzującymi i wzbogacającymi. Przebieg wypowiedzi miał demonstrować proces „rozkwitu”: powtarzany element wyjściowy za każdym razem konkretyzował się w ujęciach coraz szerzej rozbudowanych i skomplikowanych składniowo i znaczeniowo. Kompozycja tekstu, w której na początku tekstu jest wprowadzana jakaś całość, a później jest ona uszczegóławiana przez pojedyncze obrazy.
Chiazm — odmiana paralelizmu składniowego polegająca na odwróconej symetrii dwóch całostek składniowych, z których druga powtarza w odwrotnej kolejności porządek syntaktycznych składników pierwszej, zwłaszcza według schematu: podmiot-orzeczenie, orzeczenie-podmiot, np. „Grusza szeleści i szumi kłos” J. Słowacki „Do autora Skarg Jeremiego”.
Palindrom (versus recurrentes) — szczególnie skomponowany układ literowy (wyraz, zdanie, wers), dający się czytać w dwojakiej kolejności liter: od lewej do prawej i od prawej do lewej, a jego znaczenie nie ulega przy tym zmianie. Jest to rodzaj igraszki znanej od schyłku antyku i uprawianej potem w wielu językach nowożytnych, której czasem przypisywano sens magiczny lub mistyczny, np. Zakopane i cel wieczoru urocze i w lecie na pokaz” J. Tuwim „Pegaz dębu”.
Ikon — w typologii znaków Charlesa Sandersa Peirce'a podejmowanej na różne sposoby we współczesnej semiologii, przez ikon rozumie się znak, który w odróżnieniu od indeksu i symbolu pozostaje w stosunku podobieństwa do przedmiotu wskazywanego (oznaczonego), np. rysunek konia jest znakiem ikonicznym tego zwierzęcia. Wśród ikonów Peirce rozróżniał obrazy (odwzorowują jakości przedmiotu oznaczonego) i diagramy (odwzorowują relacje między częściami tego przedmiotu).
Symultanizm — technika narracyjna w prozie XX w. polegająca na przedstawianiu zdarzeń wzajem od siebie niezależnych, rozgrywających się w tym samym czasie, ale w odległych miejscach, w taki sposób, by ich jednoczesność narzucała się czytelnikowi. Metoda ta znalazła zastosowanie w licznych powieściach XX-wiecznych, zwłaszcza mających charakter rozległych panoram społecznych oraz w utworach narracyjnych o charakterze literacko-dokumentarnym.
Sumacja — w barokowych wierszach mających charakter konceptu rodzaj pointy zbierającej wszystkie wprowadzone przedtem motywy, teraz na nowo oświetlone i w zaskakujący sposób zreinterpretowane.
Klimaks — retoryczna gradacji zrealizowanej w serii zdań połączonych łańcuchem powtarzających się zwrotów. Zdania te składają się na jednolity, podporządkowany ostatecznej konkluzji wywód o narastającej sile argumentacji; punkt kulminacyjny.
Antyklimaks — zniweczenie efektu retorycznego lub poetyckiego napięcia i patosu przez zaskakujące obniżenie tonu w zakończeniu wypowiedzi, polegające zwykle na wprowadzeniu żywiołu potoczności, pospolitości lub wulgarności; gradacja opadająca.
Gradacja (stopniowanie) — stopniowanie semantyczne polegające na uszeregowaniu składników wypowiedzi w porządku nasilania się (gradacja rosnąca) lub słabnięcia (gradacja opadająca) wskazywanej przez nie cechy znaczeniowej.
Retardacja — chwyt kompozycyjny polegający na celowym odsuwaniu i opóźnianiu zdarzenia czy też rozstrzygnięcia myślowego, które wzbudzać może szczególne zaciekawienie odbiorcy i mobilizować jego oczekiwania. Służy stopniowaniu napięcia, odwlekając następowanie zdarzeń przełomowych dla biegu akcji przez wprowadzanie elementów neutralnych i statycznych.
Anafora — jedna z figur retorycznych; powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi: grup składniowych, zdań, wersów, strof, zazwyczaj ukształtowanych paralelnie.
Epifora — powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi: grup składniowych, zdań, wersów, strof, zazwyczaj ukształtowanych paralelnie.
Symploke — zespolenie anafory i epifory, co prowadzi do dosłownego powtórzenia początków i zakończeń wersów lub zdań, w których podlega zmianie tylko odcinek środkowy.
Hypallage — rozbieżność między zależnościami składniowo-gramatycznymi a związkami logicznymi, spowodowana przeniesieniem określenia odnoszącego się do jednego składnika wypowiedzi na inny składnik tej wypowiedzi, np. gramatycznym powiązaniem epitetu z innym rzeczownikiem niż ten, do którego taki epitet się w naturalny sposób odnosi, np. „I głazy ostre, krwawiące pod nogą” L. Staff „Idziemy” - imiesłów „krwawiące” gramatycznie powiązany ze słowem „głazy” logicznie wiąże się ze słowem „noga”. Odmiana metonimii, np. „las się skończył” - a to my z niego wyszliśmy lub „szedł kulą ziemską opasany - szedł dookoła świata. Własność X zostaje przypisanaY
Tautacyzm (tautofonia) — powtarzanie się jednakowych lub podobnych układów głoskowych w obrębie sąsiadujących wyrazów, uważane w prozie za wykroczenie przeciw eufonii, zacierające wyrazistość mowy i utrudniające artykulację, w poezji zaś mogące być celowym zabiegiem instrumentacyjnym, np. „Wiesz, że rzeczy czystych nie styka się z tym co czerni”.
Aliteracja — powtórzenie jednakowych głosek lub zespołów głoskowych na początku wyrazów sąsiadujących ze sobą w tekście albo zajmujących analogiczne pozycje w wersie lub zdaniu. Aliteracja jako jedna z odmian instrumentacji głoskowej jest sposobem dodatkowego zorganizowania fonicznej warstwy wypowiedzi. Może pełnić funkcje: instrumentacyjną (intensyfikowanie określonych dźwięków języka), semantyczną (uwydatnianie więzi znaczeniowych między upodobnionymi brzmieniowo i w ten sposób wyodrębnionymi słowami), wierszotwórczą.
Kalambur — odmiana gry słów uwydatniająca dwuznaczność jakiegoś słowa lub wyrażenia poprzez igranie jego brzmieniowym podobieństwem do innych słów lub wyrażeń, które są użyte w najbliższym kontekście lub sugerowane przez jego ukształtowanie frazeologiczne lub też zaszyfrowane w tekście dopuszczającym możliwość dwojakiej segmentacji. Kalambur może realizować się też w postaci neologizmu stworzonego przez celową kontaminację dwóch form słownych.
Instrumentacja głoskowa — celowe uformowanie głoskowej warstwy wypowiedzi dla nadania jej szczególnych walorów brzmieniowych i semantycznych. Uformowanie to polega na takim doborze i ugrupowaniu wyrazów w wypowiedzi, że pewne głoski powtarzają się w niej z większą niż przeciętna częstotliwością, w bliskim sąsiedztwie lub określonym porządku, inne zaś występują rzadziej i w rozproszeniu, a w wyjątkowych wypadkach zostają całkowicie wyeliminowane. W wyniku instrumentacji warstwa głoskowa zyskuje pewną autonomię w stosunku do warstwy semantycznej.
Pytanie właściwe — użycie formy pytania w celu wyrażenia wątpliwości i uzyskania odpowiedzi.
Pytanie retoryczne — jedna z najbardziej znanych figur retorycznych; użycie formy pytania nie w celu wyrażenia wątpliwości i uzyskania odpowiedzi, ale dla podkreślenia przekonań mówcy, który pytając angażuje mocniej uwagę słuchaczy i apeluje do ich współudziału, niż gdyby wypowiadał zdanie twierdzące.
Parenteza — paranteza (zdanie parantetyczne) (gr. parénthesis - wstawienie) - jest to środek stylistyczny, zdanie wtrącone w nawias, uzupełniające wypowiedź, niekoniecznie powiązane kontekstowo z całością tekstu.
"I od takiego co, Boże nieskończony,
(w sobie chwalebnie i w sobie szczęśliwie
sam przez się żyjąc) żądasz jakmiarz chciwie (...)"
/Mikołaj Sęp Szarzyński, Sonet II/
Singularność — chwilowość, momentalność, np. wpłynął, usnął
Duratywność — ciągłość, np. płynie, istnieje
Iteratywność — wielokrotność, np. chadza, pija
Hiperbola (przesadnia) — środek stylistyczny polegający na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotów, osób, zjawisk. Może dotyczyć ilości, rozmiaru, stosunku emocjonalnego, przyczyny, znaczenia lub skutku. Stosowany dla wywarcia mocnego wrażenia, spotęgowania ekspresji. Hiperboli używa się również w mowie potocznej, np. gigantyczny zamiast duży, Powtarzałam ci to tysiąc razy!.
Litota — figura retoryczna polegająca na zastąpieniu wyrażenia określającego cechę czegoś wyrażeniem przeciwstawnym zaprzeczonym, np. niemały zamiast wielki»
Ironia — Jest to jeden z sposobów wypowiadania się, który opiera się na użyciu niezgodności, gdzie jest to posunięcie całkowicie zamierzone. Bardzo często opiera się na przeciwieństwie wypowiedzi na dwóch poziomach, tego dosłownego oraz tego ukrytego. W potocznym rozumieniu ironię możemy utożsamić z kpiną, wyśmiewaniem, złośliwością, ale także i pewnym dystansem. Termin ironii możemy odnieść także do sytuacji, czy też zjawisk, które są niezgodne z naszymi oczekiwaniami, a także w przypadku rezultatów, które okazują się przeciwstawne do wcześniejszych zamiarów. W tym przypadku możemy wyróżnić między innymi ironię sytuacyjną, ironię losu, czy też ironię historii. Ironia może przybierać przeróżne formy jednak najczęściej spotykaną z nich jest zastosowanie antyfrazy, czyli przeciwstawienie dwóch poziomów wypowiedzi. Ironia może przyjmować także postać hiperboli, litoty, niezgodności stylistycznej niedopowiedzenia, czy też między innymi pytania retorycznego. Jeśli chodzi o funkcje, ironia posiada ich równie wiele jak form, a niektóre, wybrane z nich to między innymi wzmocnienie danej myśli lub też argumentu, chęć wykpienia poglądów, postaw, postępowań, czy też cech przeciwnika, w tym miejscu spełnia także funkcję satyryczną. Ironia ma na celu także urozmaicenie wywodu, czy wypowiedzi i okazanie zdystansowania zarówno do zjawisk, jak i do osób. Chociaż może to wydawać się dziwne ironia może dodatkowo wpływać na zacieśnianie więzi z daną grupą oraz co jest już bardziej oczywiste zjednanie sobie osób, które nas słuchają.
Aprosdoketon — celowo zaskakujące odbiorcę wprowadzenie słowa lub wyrażenia innego niż zapowiadane przez tok wypowiedzi, tj. układy frazeologiczne, rytmiczne, rymowe, składniowe, logiczne itp. Efekt niespodzianki jest tym większy, że brzmienie słowa użytego (zwykle jego początek) bywa aluzją do brzmienia słowa oczekiwanego. W ten sposób zbudowana jest cała fraszka J. Kochanowskiego Na Barbarę:
Jakoś mi już skaczesz słabo,
Folguj sobie mila Ba... rbaro, proszę cię.
Czart rozskakal tego swata,
Nie dba nic, choć kto ma la... da co przed sobą.
Okazuje swoje sztuki,
Alboć nie wie, że masz w Nu... remberku towar?
Chwyt taki wprowadził Arystofanes, dzisiaj pojawia się on w popularnych tekstach żartobliwych i dwuznacznych
Efemeryczny — (gr. ephémeros `jednodniowy') ulotny, szybko znikający; krótkotrwały.
Strukturalizm koresponduje z poezją Peipera, który buduje strukturę utworu poprzez wymienianie szczegółów oraz wyróżnienie poezji (komunikat zwraca uwagę sam na siebie).
Utwór Peipera „Noga” można pokazać w ujęciu fenomenologicznym, gdyż noga jawi nam się jako fenomen.