Zagadnienie VIII

Problemy kontrkultury:

1. Termin „kontrkultura”:

Termin „kontrkultura” pojawił się i upowszechnił w roku 1969. Zastosowany w publicystyce i naukach społecznych stanowił nazwę zbiorczą wszystkich nurtów myślenia i form działania kwestionujących zastaną kulturę jako całość. Twórcą nazwy „kontrkultura” jest amerykański historyk i teoretyk kultury Theodore Roszak. Wyznaczony przez Roszaka zakres nazwy obejmuje zarówno ruch, który wyraża się w sprzeciwie, w odrzuceniu podstawowych idei i wzorców kultury zastanej, jak i wyrastające z niego próby tworzenia kultury nowej, mającej zastąpić zanegowaną rzeczywistość. Etap rozwoju świadomości przebiega w dwóch stadiach:

w pierwszym następuje spontaniczne, niemal instynktowne zerwanie z technokratycznym ładem świata i świadomością scjentystyczną, w drugim rozpoczynają się desperackie, lecz zarazem żywiołowe i radosne poszukiwania nowych zasad rzeczywistości.

Poszukiwanie nowej podstawy organizacji społecznego świata i jednostkowego życia charakteryzuje wspólne dla całego ruchu przeświadczenie, że naprawa świata nie jest zadaniem społecznym i politycznym, lecz duchowym. Znaczenie kulturowe tego ruchu polega na tym, iż przekracza on plan ideologiczny sięgając głębiej, do sery świadomości jednostkowej, po to, by zmienić podstawowe koncepcje własnego Ja, Drugiego, Przyrody. Zamiast panowania nad przyrodą kontrkultura poszukuje możliwości odzyskania utraconej jedności człowieka i naturalnego świata.

Kontrkultura odrzuca to, co powszechnie uznano za rozumne, na rzecz własnej prawdy odkrywanej drogą pozaracjonalnego poznania, kwestionuje wartość materialnych zdobyczy cywilizacji przemysłowej w imię wartości rozwoju duchowego.

Podsumowanie: kontrkultura to według Roszaka ruch odrzucający podstawowy etos kultury zachodniej w imię wymienionych wyżej wartości, wytwarzający zarazem swoiste formy ekspresji i style życia będące wartości tych realizacją.

2. Zasięg czasowy i terytorialny kontrkultury:

Ruch zaczyna się rozwijać w połowie dekady lat sześćdziesiątych. W roku 1965 w Ameryce stają się widoczni hippisi. Działa także SDS (Students for a Democratic Society). W Holandii Profosi, podobne organizacje w Londynie, we Francji sytuacjoniści. W latach następnych kontrkultura rozwijała się gwałtownie we wszystkich krajach Europy i Ameryki Północnej osiągając apogeum w roku 1968. Rok 1969 rozpoczyna się falą ostrych represji. Rok 1970 kończy właściwie okres kontrkultury. Rozpadają się komuny, grupy artystyczne i inne organizacje ruchu, jego przywódcy odsiadują wyroki. Nie jest to jednak całkowity koniec ruchu odrzucającego podstawowy etos cywilizacji zachodniej. W latach następnych ruch ten odradza się w mniejszej skali i w innych formach, przybierając nazwę „kultury alternatywnej”.

Najważniejsze centra ruchu to: Stany Zjednoczone, Francja, Berlin Zachodni i RFN, Holandia i Dania, Wielka Brytania. Ruch kontrkultury działał też w innych krajach Europy: Włoszech, Hiszpanii, Szwecji, miał też swoje odpowiedniki w środowiskach polskiej młodzieży, głównie akademickiej.

3. Idee i dążenia kontrkultury:

Główne idee kontrkultury:

• powrót do utraconej jedności człowieka, świata przyrody i kosmosu oraz przywrócenie zapomnianej zdolności przeżywania tych trzech wymiarów ludzkiej egzystencji

• upowszechnienie się świadomości „planetarnej” przekraczającej bariery rasowe, narodowe i polityczne

• samorealizacja pojęta jako rozwój całego człowieka, szczególnie jego sfery duchowej i emocjonalnej podporządkowanej wartościom Rozumu i Produktywności.

Kontrkultura była jednak ruchem niejednorodnym i przekształcającym się w toku działania.

Według tego ruchu warunkiem zmiany kulturowej jest „rewolucja” w sferze codziennego życia zwykłych ludzi. Owa codzienność została uznana za centrum, od którego należy rozpocząć przebudowę świata, jeśli ma być ona autentyczna, a nie pozorna.

Kontrkultura kwestionuje również cały system opartych na cywilizacji zachodniej instytucji i form kulturowych: rodzinę i szkołę, literaturę i sztukę, środki masowego przekazu, język, system pojęć, którymi posługują się nauki społeczne i humanistyczne, role społeczne, wzory sukcesu i aspiracji życiowych, a także oficjalne kościoły.

Istniało przekonanie, że aby mogła rozwinąć się autentyczna twórczość, trzeba zniszczyć sztukę. Hasłem stało się upowszechnienie twórczości, czyli przekonanie, że wszyscy ludzie są potencjalnymi twórcami.

Zakwestionowano podział na rządzących i rządzonych. W sferze kultury politycznej ruch budował utopię demokracji bezpośredniej, realizowanej drogą rozproszenia wielkich centrów skupiających władzę w małych, autonomicznych społecznościach.

4. Formy działania ruchu:

Ruch urzeczywistniał swoje idee wyłamując się, przynajmniej w pewnym stopniu, z ram, w jakich przebiegało „normalne” życie młodych ludzi. W okresie rozwoju kontrkultury porzucali oni masowo szkoły i uniwersytety lub tez usiłowali je przekształcić zgodnie z własnym wzorem, organizując bojkoty, strajki okupacyjne i inne akcje. Tworzono więc liczne antyszkoły, antyuniwersytety i inne alternatywne wobec zastanej kultury instytucje.

Zmiana stylu życia realizowała się najpełniej w komunach. Wspólnoty te tworzyły się wokół różnych celów: produkcyjnych, artystycznych, religijnych. Komuna pozwalała realizować to, czego się pragnie najbardziej, co z punktu widzenia własnego rozwoju najważniejsze, i wokół tej sprawy integrować całość życiowych poczynań. Rezygnowano najczęściej z radia i telewizji zastępując je muzykowaniem własnym, uczestnictwem w obrzędach i rytuałach tworzonych w ramach społeczności, niezależnym obiegiem informacji.

Nastąpiło ożywienie praktyk religijnych - najczęściej inspirowanych religiami Wschodu, lecz także tradycją wczesnego, ubogiego chrześcijaństwa. Praktykowano też: kontrolowane używanie narkotyków wyzwalających świadomość, medytacje, rożne rodzaje twórczości artystycznej.

Ruch ten najpełniej wyraził się w muzyce przede wszystkim rockowej i „protest-songach”. Osobami-symbolami stali się: Jimami Hendrix i Mike Jagger, Janis Joplin, Joan Baez, Bob Dylan. Muzyka rockowa stanowiła jedną z najważniejszych form integracji ruchu. Miała wyzwalać, rozluźniać, rozhamowywać, dawać poczucie siły i radości. Kulminacyjnym punktem rozwoju nowej muzyki był słynny festiwal w Woodstock w 1969 roku.

Obok muzyki specyficzną formą ekspresji, jaką wykształcił ruch kontrkultury, był teatr uliczny. Treść przedstawienia stanowiły wynik dyskusji zespołu. Dążono do pełnej autentyczności wypowiedzi, zgodnie z zasadą, iż aktor powiniem odsłonić samego siebieprzed ludźmi, do których się zwraca. Wielkim widowiskiem teatralnym, wielkim happeningiem był „Festiwal Życia” w Chicago w sierpniu 1968 roku. Festiwal ten stał się drugą wielką manifestacją ruchu.

5. Kultura alternatywna i jej znaczenie:

Nazwa „kultura alternatywna” pojawiła się w połowie lat sześćdziesiątych. Obejmowano nią pozytywną - w odróżnieniu od krytycznej - część działań ruchu kontrkultury. Wiodące hasło kultury alternatywnej: „zmiana samego siebie, własnej codzienności i najbliższego otoczenia - początkiem zmiany świata”. Na przełomie lat 1969/1970, gdy szeroki ruch młodzieży zmierzający do przekształcenia całej kultury poniósł klęskę, przetrwały grypy budujące jakieś elementy kultury alternatywnej w małej skali, a wobec niemożności zmiany świata - hasło zmiany samego siebie zyskało zwolenników.

Czym różni się kultura alternatywna od kontrkultury? Ten nowy etap ruchu nie oznaczał zmiany zasadniczych idei i przekonań. Nastąpiło tu jedynie przesunięcie akcentów: od wyrażania sprzeciwu droga zaskakujących przeciwnika manifestacji, do różnorodnych prób znalezienia dla siebie miejsca wewnątrz istniejącej organizacji społecznej.

W ramach tej kultury mieściły się grupy reprezentujące bardzo różne koncepcje życia i wzory działania, np. ruch ekologiczny, ruch wyzwolenia kobiet, ruch alternatywnej technologii, alternatywna medycyna i dietetyka itd.

Kultura alternatywna nie tworzyła wspólnych wizji przyszłego świata. Cechowało ją programowe „niedomknięcie”, antydoktrynerstwo, dążenie do zachowania spontaniczności działania, nie krępowanego z góry założonym celem.

Kultura alternatywna, podobnie jak kontrkultura, jest zjawiskiem ponadnarodowym, występującym niezależnie od ustroju politycznego we wszystkich krajach kręgu cywilizacji zachodniej. Mimo pewnego zmniejszenia się popularności tego ruchu, można powiedzieć, że jest on trwałą częścią kultury współczesnej, jej ważnym dopełnieniem.

Ruch alternatywny nie jest tak silny, by stanowić propozycję alternatywną - jeśli rozumieć to dosłownie - dla wzorów kultury dominującej, jednakże wniósł i wnosi wiele inspirujących idei. Ważny wydaje się uniwersalizm kultury alternatywnej, stwarzający młodym inne możliwości szukania autoidentyfikacji niż w ramach tradycji narodowej czy też wewnątrz klasycznych podziałów politycznych i światopoglądowych.

6. Nowe formy aktywności twórczej:

Najciekawszym nurtem kultury alternatywnej w Polsce były i są działania artystyczne zmierzające do budowania własnego języka, nowych form ekspresji, zdolnych zastąpić tradycyjną sztukę i wyrazić nową świadomość młodych twórców. Działalność ta tworzy rzeczywiście nowe formy, posługując się w jednym „dziele” - zwykle ulotnym - różnymi językami: teatru i poezji, muzyki i plastyki. Najważniejsze przykłady takich grup:

• Teatr „Laboratorium” - w okresie lat 1970-1980 zespół Jerzego Grotowskiego był otwartą wspólnotą realizującą alternatywny styl życia. Grotowski nazwał swoją wersję kultury alternatywnej „kulturą czynną”. Jej budowanie rozpoczyna od powrotu do najbardziej podstawowych doświadczeń po to, by odczytać świat na nowo, sprawdzić lub ustanowić adekwatne relacje między rzeczywistością a opisującymi ją znakami. Kultura czynna jest wspólnym nadawaniem sensu otaczającemu światu. Cała rzeczywistość staje się tworzywem, które można kształtować zgodnie z potrzebami ciała, umysłu i wyobraźni.

• „Pracownia-Klub” - w roku 1977 zawiązała się grupa absolwentów historii sztuki i kulturoznawstwa. Osiedliła się w Olsztynie. Prowadziła eksperymenty zmierzające do zakwestionowania oczywistości nawyków nabytych w procesie akulturacji, pokazania śmieszności, nieautentyczności wielu codziennych zachowań oraz do pobudzenia, odbudowania pierwotnej wrażliwości zmysłowej. Innym kierunkiem działania „Pracowni” były działania pobudzające do rozwoju i do wzbogacenia o nowe wymiary percepcji codziennego otoczenia.

• „Grupa Działania” - zespół młodych artystów z Torunia i Bydgoszczy - prowadzony przez Witolda Chmielewskiego - którzy postanowili porzucić sztukę, wyjść poza tzw. układ artystyczny i stworzyć warunki życia, w jakich realizuje się ideał kultury alternatywnej. Grupa osiedliła się we wsi Lucim. Celem grupy było zastąpienie sztuki żywym folklorem z całym bogactwem jego przejawów, zniesienie podziału na twórców i odbiorców poprzez włączenie wszystkich we wspólne działania w ramach obrzędu i święta.

• Grupa „Gardzienice” - działa od początku 1978 roku we wsi Gardzienice. Poszukuje możliwości odnowienia i realizacji we współczesnych warunkach ideału kultury zintegrowanej, kultury małej społeczności. To grupa twórcza reprezentująca typ poszukiwań kultury alternatywnej w nawiązaniu do polskiej tradycji romantycznej. Zainteresowanie tym, co ludowe, czyste, nieskażone, obdarzone głębokim sensem.

• „Galeria Repassage” - grupa składała się z zawodowych artystów plastyków skupionych wokół „Salonu-Galerii Repassage” prowadzonego przez Elżbietę i Emila Cieślarów. Propagowali program porzucenia sztuki na rzecz spontanicznej kreacji i praktyki życia podporządkowanego jej rytmom. Ekspozycje plastyczne tego zespołu są właściwie akcjami parateatralnymi. To działania ulotne, wymagające współuczestnictwa odbiorców.

• Idee kultury alternatywnej realizowały też niektóre teatry studenckie: „Teatr 8-go Dnia” z Poznania, „Akademia Ruchu” z Warszawy, wrocławski „Kalambur”.

• Lata osiemdziesiąte - najsilniejszy jest ruch skupiony wokół „kapel” grających punk-rock i reggae. Do kultury alternatywnej wyraźnie zbliża się część grup niezależnego ruchu pacyfistycznego Wolność i Pokój. Największą popularność zdobywa Pomarańczowa Alternatywa (Wrocław).

Zagadnienie VII

Tradycja w kulturze:

1. Czynnościowe, przedmiotowe i podmiotowe rozumienie tradycji:

Termin „tradycja” znalazł swoje najwcześniejsze zastosowanie teoretyczne w teologii chrześcijańskiej, gdzie odnosi się zwykle do tych treści objawienia, które docierają do następnych pokoleń nie za pośrednictwem Pisma, lecz dzięki przechowaniu ich w zbiorowej pamięci wiernych.

Wszystkie rozumienia tradycji, niezależnie od zasadniczych niekiedy różnic między nimi, są zgodne w uznaniu jej za fenomen zasadniczo społeczny: inne źródła wiedzy mogą mieć charakter indywidualny, tradycja natomiast pojmowana jest zawsze jako korelat jakiejś trwałej grupy społecznej.

Stosunkowo najbliższe znaczenia teologicznego jest znaczenie, w jakim terminu „tradycja” używa się w historiografii. Jest to dokument przekazany z pokolenia na pokolenie wyłącznie droga ustną lub spisany dopiero po przekazaniu go tą drogą.

2. Tradycja jako transmisja społeczna:

Kiedy mówimy o tradycji w znaczeniach podanych powyżej, w centrum uwagi znajduje się proces komunikacji międzypokoleniowej: nie tyle to, co jest przekazywane, ile to, jak to przekazywanie się odbywa. Z tego punktu widzenia tradycja to tyle, co transmisja społeczna. W wielu przypadkach jako „tradycja” określany jest właśnie ów proces przekazywania i takie jest jedno ze słownikowych znaczeń tego terminu.

W grę wchodzi tu nader rozległy zakres problematyki, obejmujący problemy tj. rola pisma w transmisji społecznej, przekształcenia, jakim ulegają treści przekazywane w drodze od nadawcy do odbiorcy, społeczne ramy, a jakich to przekazywanie się odbywa, jego charakter w środowiskach społecznych różnego typu, możliwe zakłócenia procesu transmisji itd.

3. Tradycja a kultura:

Termin „tradycja” stosowany jest szeroko w naukach humanistycznych już to jako określenie dziedzictwa tj. tego wszystkiego, co w sferze szeroko rozumianej kultury pozostawiły po sobie wcześniejsze pokolenia, już to jako tej części dziedzictwa, która jest przez pokolenie współczesne świadomie przejmowana jako przekaz przeszłości.

Słowo „tradycja” pojawia się niemniej często w języku potocznym, kwalifikującym pewne zjawiska obyczajowe lub pewne wierzenia jako „tradycyjne”, wskazującym w życiu zbiorowym „dobre” i „złe” tradycje itd.

Ogólnie słowo „tradycja” odnosi się do fenomenu trwania kultury lub pewnych jej elementów, do faktu „dziedziczenia” kultury przez kolejne pokolenia.

Pojęcie tradycji jest bardzo ściśle związane z pojęciem kultury: zjawiska, do których ma zastosowanie, to wyłącznie zjawiska kultury, do kultury zaś zalicza się tylko to, co może być przekazywane; charakterystyka jakiejkolwiek kultury wymaga uwzględnienia stopnia jej „tradycjonalności”.

Spory o „tradycyjność” kultury są w niemałym stopniu sporami o jej rodzimość, obrona zaś tradycji jest często obroną przed intruzją wzorów obcych, które odrzuca się jako sprzeczne z tradycją bez względu na to, jak bardzo są, same w sobie, stare.

4. Postawy wobec tradycji: ?

Kiedy mowa o „tradycyjnych” społeczeństwach czy kulturach, niekoniecznie chodzi jednak o ich faktyczną wierność przejętym z przeszłości wzorom: równie dobrze może chodzić wyłącznie o to, że w takich społeczeństwach czy kulturach sam fakt przejęcia czegoś z przeszłości przydaje temu czemuś prawomocności, podczas gdy w społeczeństwach czy kulturach „nowoczesnych” pochodzenie z przeszłości niczego samo przez się nie legitymizuje, a nawet bywa przyczyną niechęci i odrzucenia.

Nie we wszystkich grupach tradycja odgrywa jednakowo dużą rolę: np. w przypadku arystokracji czy szlachty, a także niektórych grup w społeczeństwach nowoczesnych (np. kombatanci) ma ona zgoła zasadnicze znaczenie jako legitymacja aktualnych aspiracji grupy, w wielu natomiast innych przypadkach przywoływana jest ona rzadziej lub zgoła kwestionowana jako podstawa legitymizowania czegokolwiek.

Godne uwagi są również głębokie różnice stosunku do tradycji pomiędzy okresami rewolucji, w których dość często można obserwować negację, jeśli nie tradycji jako takiej, to w każdym razie bardzo licznych jej składników, i okresami postrewolucyjnymi, kiedy to można zwykle obserwować rehabilitację tradycji.

5. Ewolucja poglądów na tradycję:

Już w XIX wieku opozycja tradycji i nowoczesności zaczęła być coraz częściej kwestionowana. Miało to wiele przyczyn:

• „starzenie się” nowego społeczeństwa i nowych sposobów myślenia, które same stawały się coraz bardziej „tradycyjne”, tj. odwołujące się w celu swojego uprawomocnienia nie tylko do zasad rozumu, lecz również do faktu swej trwałości i „normalności”.

• odkrywanie na coraz większą skalę słabości i ograniczeń wymarzonej nowoczesności, która nie tylko nie spełnia nigdzie wszystkich swoich obietnic, ale i ujawnia w wielu dziedzinach swe skutki destrukcyjne.

• narodziny poczucia zagrożenia, jakim poza swą zachodnioeuropejską kolebką modernizacja była dla tożsamości istniejących wspólnot religijnych, narodowych, plemiennych itd.

• odkrycie przez ruchy rewolucyjne pożytków, wynikających z odwoływania się do tradycji, nie zaś tylko do abstrakcyjnych zasad i wzorów obcych. W tradycji tkwi w wielu wypadkach realny potencjał rewolucyjny, toteż możliwe są swego rodzaju „rewolucje przez restaurację”.

Wszystko to sprawiło, że od czasu pojawienia się problemu tradycji w europejskiej myśli społecznej stosunek do niej uległ bardzo głębokim zmianom. Były one dwojakie. Po pierwsze zakwestionowana została sama możliwość całkowitego zerwania z tradycją, okazało się bowiem, że „pokolenie może wydać walkę pokoleniom, które je poprzedziły, ale łatwiej jest te pokolenia zwalczać, aniżeli w niczym ich nie przypominać”. Po drugie stwierdzono, że całkowite odrzucenie tradycji jest nie tylko niemożliwe, ale i w najwyższym stopniu niepożądane z takich czy innych względów.

5

---