3. Dramat, LITERATUROZNAWSTWO, TEORIA LITERATURY - poetyka opisowa, poetyka historyczna, genologia historycznoliteracka, antropologia literatury

Utwór dramatyczny można odbierać w dwojaki sposób:
- jako dzieło literackie
- ewentualnie za pośrednictwem widowiska teatralnego.
Dramat przedstawia działanie, którego podmiotem jest bohater, w związku z tym właśnie fabuła jest dominantem jego kompozycji.
Klasyczna fabuła jest jednowątkowa, oparta na dominującym konflikcie, podporządkowana jednemu celowi.
Akcja w dramacie ma charakter dynamiczny Wyróżnia się w niej pięć faz:
1. ekspozycję, która przedstawia główny konflikt utworu, tworzy wyjściowy układ zdarzeń, z których wynikają dalsze
2. rozwinięcie - najbardziej rozbudowana część przebiegu fabularnego,
3. punkt kulminacyjny - wydarzenie, w którym napięcie przeciwstawnych dążeń osiąga najwyższy stopień wyrazistości
4. perypetie - zdarzenia odmieniające niespodziewanie, lecz zdecydowanie kierunek akcji dramatycznej, wikłające jej dotychczasowy rozwój, stawiające bohatera utworu wobec nowych okoliczności i powodujące przełom w jego kolejach życiowych.
5. rozwiązanie - końcowy etap przebiegu fabularnego, zarysowujący rozstrzygnięcie konfliktu.
Przedstawiony schemat budowy akcji wywodzi się z antycznej teorii i praktyki, a panował przede wszystkim w klasycznej tragedii i komedii, później w dziewiętnastowiecznej dramaturgii realistycznej
Nie stosuje się do tego schematu dramat szekspirowski i wywodzący się z niego dramat romantyczny.
Scharakteryzowana konstrukcja akcji odpowiada przyjętym konwencjom spektaklu teatralnego, gdzie mamy do czynienia z podziałem na akty, odsłony i sceny.
Akt stanowi pewien wycinek akcji, zakończony zazwyczaj ważnym zdarzeniem, mający znaczenie dla jej dalszego biegu.
Scena jest całostka wydzielona ze względu na uczestniczące w niej osoby i zmienia się, gdy ktoś przybywa lub wychodzi.
Struktura językowa dramatu składa się z bezpośrednich wypowiedzi bohaterów. Rozróżnia się tu zatem:
dialogi wraz z wchodzącą w jej obręb tyradą, tj. dłuższym przemówieniem bohatera, upodabniającym często swą budowę do monologu
Istotę dialogu dramatycznego wyznacza to, że jest współelementem działań bohaterów i jednocześnie środkiem ich przekazu W toku ewolucji zaginął nieomal zupełnie dialog, który zawierał przede wszystkim informacje przeznaczone dla odbiorcy (zadaniem tych dialogów było powiadomienie o faktach koniecznych dla zrozumienia toku akcji), ponieważ ewolucja dramatu szła w kierunku traktowania świata przedstawionego jako rzeczywistości zamkniętej i tłumaczącej się w swym własnym obrębie.
monolog w dwu jego postaciach:
monologu właściwego, tzn. wygłaszanego w momencie, kiedy bohater jest sam na scenie
monolog na stronie, opartego na założeniu, że to, co mówi bohater, nie jest słyszane przez innych, znajdujących się na scenie.
Monolog miał ważne znaczenie w dramacie klasycznym. W tragediach wieku XVII i XVIII był zorganizowany według zasad wypowiedzi retorycznej Najczęściej zbliżał się do form przemówienia. W dramacie romantycznym uległ istotnym zmianom, bowiem zbliżył się do romantycznej wypowiedzi lirycznej (np. wystąpienia Kordiana). Redukcja monologu związana jest faktem, że od poł. XIX wieku dramat staje się utworem pisanym prozą
Inna formą wypowiedzi postaci dramatu może być bezpośredni zwrot do publiczności. Czasem ma charakter wprowadzenia (prolog), czasem znajduje się wewnątrz utworu i stanowi zamierzone zakłócenie iluzji scenicznej.
Gatunki
Starożytność przekazała w spadku tylko dwa gatunki literatury dramatycznej: tragedie i komedię
tragedia
Początek tragedii związany jest z kultem Dionizosa, boga narodzin i śmierci, ale także winnej latorośli. Dwa razy w roku odbywały się uroczystości, które początkowo miały charakter orgiastyczny, z czasem, pod wpływem kultu Apollina uległ złagodzeniu. Wiosną, w porze zrównania dnia z nocą odbywały się Wielkie Dionizje (miejskie, o charakterze podniosłego misterium; wówczas chór chłopięcy śpiewał dytramby (wzniosłe hymny sławiące boga), jesienią Małe Dionizje (wiejskie, o charakterze wesołej, ludowej zabawy). Początkowo improwizowano, ale pomiędzy VII a VI w. p.n.e., odziani w skóry koźle pasterze śpiewali już utwory specjalnie na ten cel układane przez poetów. Wówczas to zapewne powstało określenie “tragedia” (“tragos” - kozioł i “oide” - pieśń) i z chóru wydzielił się przewodnik. Tespos z Ikarii w VI w. p.n.e. przeciwstawił chórowi “odpowiadacza” - pierwszego aktora, zaś Ajschylos (525-456 p.n.e.), pierwszy wielki tragediopisarz grecki, - drugiego. Obecność na scenie trzeciego aktora zawdzięczamy Sofoklesowi (ok. 496 - 406 p.n.e.). Twórcą tragedii psychologicznej i prekursorem tragikomedii (ożywiał swoje utwory epizodami komicznymi) był Eurypides (ok. 480 - 407/406 p.n.e.). Za najznakomitszego komediopisarza uważa się Arystofanesa, przedstawiciela tzw. komedii starej - satyry politycznej.
Konkurs dramatyczny stał się ważnym elementem marcowych “Wielkich Dionizjów”, które trwały trzy dni. Każdego jeden poeta prezentował tetralogię (cykl czterech sztuk) złożoną z trzech tragedii i dramatu satyrycznego. Spektakle odbywały się na okrągłym placu - orchestrze (taneczni), w głębi której stał budynek, z którego wychodzili aktorzy. Nazywano go skene (barak) i on dał początek wyrazowi “scena”. Aktorzy występowali w maskach i butach na koturnach.
Tragedia antyczna była poważnym utworem scenicznym, którego motyw przewodni stanowi nieprzezwyciężony konflikt pomiędzy dążeniami wybitnej jednostki a siłami wyższymi (losem, prawami historii, interesem społecznym, prawami natury). Zatem podstawową kategorię estetyczna stanowi tu tragizm połączony z wzniosłością. Bohaterowie wyrastają ponad przeciętność, ale ich losami kieruje przeznaczenie (fatum).
Budowę akcji charakteryzuje zasada trzech jedności: — miejsca, — czasu (czas fabuły nie przekracza 24 godzin), — fabuły (jeden wątek pozbawiony scen epizodycznych, z bohaterami, których pojawienie się przybliża rozwiązanie konfliktu)
Tragizm - kategoria estetyczna polegająca na wprowadzeniu bohatera w sytuację konfliktu tragicznego, z której nie ma dobrego wyjścia. Bohater zmuszony zostaje do wyboru jednej z dwu równorzędnych racji. Każdy wybór, jakiego dokona, kończy się dla niego tragicznie, ponosi klęskę, niekiedy śmierć.
Ironia tragiczna - tzw. “nieszczęśliwe zbłądzenie”, sytuacja, w której bohater nieświadomie popełniał zbrodnię lub czyn niegodny.
Fatum (przeznaczenie, los) - starożytni Grecy byli przekonani, że los każdego człowieka jest z góry określony, a on sam nie ma żadnego wpływu na bieg wypadków. Nad ich biegiem czuwają bowiem Mojry - boginie przeznaczenia. Klato i Lachezis przędły nić ludzkiego życia, Atropos przecina ja, gdy nadchodzi śmierć.
Katharsis (oczyszczenie, nazwa wywiedziona od imienia mitycznego Katharsiosa, który miał to w imieniu Zeusa oczyścić z winy - ukarać i przebaczyć, pierwszego zabójcę, Iksiona) - pojęcie związane z terapeutyczną funkcją dramatu. Oznacza wyzwolenie duszy z win, oczyszczenie ze złych emocji poprzez przeżycie uczucia litości i trwogi. Widz, śledząc akcję tragedii miał doznawać litości, gdy obserwował tragedie niewinnego człowieka i trwogi, kiedy uświadamiał sobie, że i on mógłby zostać doświadczony podobnym losem.
Tragedię klasyczna charakteryzuje odpowiedni typ struktury:
otwiera ją prolog, w którym występują dwie postacie. Ich dialog zapoznawał widzów z tym, co stanowi punkt wyjścia akcji i zarysowywał sylwetki bohaterów
parados czyli wejście chóru i jego pierwsza pieśń. Chór wprowadzał do tragedii pierwiastek liryczny, komentował bieg zdarzeń, czasami pełnił role narratora, niekiedy bywał wprowadzony do akcji
epejsodon i stasimon - odpowiednio: dialogi stanowiące o rozwoju akcji i kolejne wejścia chóru składały się na znaczną część tragedii. Zazwyczaj przeplatało się ze sobą od 3 do 5 tych elementów,
exodus, czyli swoiste podsumowanie, którym chór poprzedzał swe wejście. Ono kończyło tragedię antyczną

Tragedia czasów nowożytnych zrezygnowała z tego typu budowy. Najwięcej innowacji do budowy tragedii wprowadził Szekspir. Zrezygnował z klasycznych jedności, wprowadził epizody, również humorystyczne czy nawet groteskowe.
Tragedia jest gatunkiem charakterystycznym dla dawnych epok. Ostatnim okresem jej wielkiego rozkwitu był wiek XVII we Francji (Corneille, Racine)
komedia
gatunek dramatu opozycyjny wobec tragedii, obejmujący utwory o pogodnej tematyce i najczęściej żywej akcji zamkniętej rozwiązaniem pomyślnym dla bohaterów, operującej chwytami komizmu sytuacyjnego, charakterologicznego i językowego, karykaturalnego wyjaskrawienia i groteski, często mające charakter satyryczny.

Komedia powstała w starożytnej Grecji. Wyrosła z dwojakiego źródła:
attyckiego - obrzędy dionizyjskie, w ramach których śpiewane były swawolne i satyryczne piosenki towarzyszące wesołym pochodom ku czci Dionizosa,
doryckiego - mimy ludowe, improwizowane scenki rodzajowe lub mitologiczne.
W V w. p.n.e. powstała komedia staroattycka mająca charakter satyry politycznej, łącząca elementy baśniowo-fantastyczne, groteskowe i parodystyczne z realistycznymi oraz z aluzyjnymi lub bezpośrednimi atakami na postacie i instytucje współczesnego życia publicznego. Jej kompozycja była epizodyczna a styl dosadnie realistyczny, nie cofający się przed wulgarnością Tu przede wszystkim Arystofanes (m.in. “Chmury”, “Ptaki”, “Żaby”).
IV w. p.n.e. to okres rozwoju komedii średniej - wyeliminowała ona chór i porzuciła tematykę polityczną na rzecz realistyczno-humorystycznych obrazków z codziennego życia oraz trawestacji opowieści mitologicznych.

IV - III w. p.n.e. - komedia nowa - uprawiana m.in. przez Menandra (m.in. “Sąd rozjemczy”), która stworzyła formy komedii psychologicznej i sytuacyjnej, związanej tematycznie z codziennym życiem różnych środowisk społecznych i wprowadziła rozwinięty zestaw typowych postaci komediowych. Pod jej wpływem rozwinęła się komedia rzymska, zwłaszcza fabulla palliata (głównie tłumaczenia i parafrazy komedii nowych). Tu Plaut, Terencjusz. Fabulla togata (rzymska komedia przedstawiająca życie rzemieślników) opierała się w znacznej mierze na motywach rodzimych, przejmując z komedii greckiej szereg schematów kompozycyjnych.
Średniowiecze ukształtowało intermedium i farsę, gatunki ludowe.
W XVI - XVII w. rozwijała się commedia dell'arte.

Początek nowożytnym formom dał renesans.
W toku rozwoju komedii nowożytnej skrystalizowało się szereg odmian tematyczno-kompozycyjnych:
komedia sytuacji, a w jej obrębie komedia intrygi
komedia charakterów
komedia satyryczna, w jej obrębie komedia obyczajowa i komedia polityczna
W XVI - XVII w. ukształtowały się dwa zasadnicze modele komedii, które współzawodniczyły do połowy XIX w.:
komedia romantyczna - powstała na gruncie dramatu angielskiego epoki elżbietańskiej: (Szekspir, m. in. “Sen nocy letniej”, Jak wam się podoba”, “Wieczór Trzech Króli” i dramatu hiszpańskiego, Lope de Vega, Calderon)
Nawiązuje do form komicznego teatru ludowego, kojarząca realizm z baśniowa fantastyką, a farsowość z lirycznością i poetyckością. W XVIII w. rozwijała się m.in. we Włoszech (C.Gozzi “Księżniczka Turandot”), a w następnym stuleciu przez romantyków
komedia łącząca w sobie komizm sytuacyjny, charakterologiczny i obyczajowy, uformowana przez Moliére'a (“Pocieszne wykwintnisie”, “Szkoła żon”, “Świętoszek”, “Miznatrop”). W XVIII w. w Polsce realizował ten model F. Zabłocki (“Fircyk w zalotach”). W XIX w. zaś - A. Fredro (“Zemsta”, “Śluby panieńskie”).
Rozwijający się od XVIII w. dramat mieszczański podważył w znacznym stopniu autonomie gatunkowa komedii, łącząc elementy typowo komediowe z tendencjami właściwymi dramatowi “poważnemu”.
W epoce realizmu i naturalizmu komedia występowała w ścisłym związku z dramatem obyczajowo-psychologicznym, m.in. w twórczości: A. Czechowa, G. Hauptmanna, G. Zapolskiej,
Równolegle rozwijała się komedia bulwarowa o charakterze czysto rozrywkowym.
W XX w. obok kontynuacji tradycyjnych odmian tego gatunku występują formy, w których wybitnemu ograniczeniu ulega rola akcji, charakterów czy tła obyczajowego, na plan pierwszy wysuwają się zaś takie elementy, jak dialektyka postaw światopoglądowych i paradoksalna moralistyka (G.B. Shaw, L. Pirandello), groteskowa hiperbolizacja na usługach ideologii (W. Majakowski, B. Brecht().
Pojawił się też nie znany typ czarnej komedii, rozpowszechniły się: tragikomedia, tragifarsa (F. Dürrenmatt).

Tradycyjne elementy komediowe występują w nowej funkcji w ramach dramatu groteskowego (teatr absurdu)
gatunki dramatu średniowiecznego
misteria
utwór o charakterze religijnym, tematycznie związany z Nowym Testamentem W kulturze średniowiecznej nie było traktowane jako samodzielne dzieło artystyczne, ale przede wszystkim jako element obrzędu Charakterystyczna dla misterium była obecność tzw. intermediów, czyli scen komicznych, przede wszystkim o charakterze groteskowo-satyrycznym, spełniających funkcję przerywników. W literaturze polskiej reprezentatywnym przykładem misterium jest dzieło Mikołaja z Wilkowiecka “Historia o chwalebnym zmartwychwstaniu Pańskim” z XVI w.
moralitety
moralitet jest utworem alegorycznym o treści moralistycznej. Zasadniczymi postaciami były personifikowane pojęcia, np. Dobro i zło, walczące o duszę człowieka Przykładem jest “Komedia o Justynie i Konstancji” Marcina Bieleckiego.
dramat romantyczny
Nazwy tej odmiany sztuki dramatycznej nie należy wiązać z epoką. Twórcy: W. Hugo, J. słowacki, Z. Krasiński, A. Mickiewicz korzystając z doświadczeń Szekspira odrzucili regułę trzech jedności, wprowadzili fabułę o luźnej kompozycji, dającej znaczną swobodę poszczególnym epizodom. Swobodnie też łączyli elementy dramatyczne z poetyckimi i epickimi, monumentalne sceny zbiorowe z kameralnymi fragmentami lirycznymi. Znamienne jest zatem dla tego dramatu współdziałanie w jednym utworze różnorodnych technik dramaturgicznych, zasad gatunkowych i koncepcji stylistycznych.
Synkretyczny charakter dramatu romantycznego umożliwiał przekazywanie w nim złożonych i często skłóconych racji ideologicznych. Typ kompozycji otwartej stanowił wykładnik takiej wizji świata, w której dysonans jest istotniejszy niż harmonia, napięcie góruje nad równowaga, a wieloznaczności zjawisk i sytuacji rodzi nieustanne problemy, uniemożliwiając ich rozstrzygnięcie.
dramat obyczajowo-psychologiczny
ukształtowanie się tego gatunku przygotowywały niektóre formy dramaturgii wieku XVIII, zwłaszcza dramatu mieszczańskiego. Zasadnicza cechą tego dramatu były dążenia realistyczne, dbałość, by rozwój akcji nie naruszał zasady prawdopodobieństwa życiowego. Dążności te miały wpływ na ukształtowanie języka, który począł przypominać język potoczny. Tendencje te związane są z określoną koncepcją teatru, zgodnie z którą odbiorca ma odnosić wrażenie, że oglądana scena wzięta jest prosto z życia. Sprzyjała temu konwencja tzw. “czwartej ściany”. Dramat był tak zbudowany i wystawiany, jakby nie był przeznaczony dla publiczności, ale stanowił pełnoprawną, zamknięta w sobie rzeczywistość.
Dramaturdzy kładli nacisk zarówno na treść obyczajową sztuki, jak i psychologię jednostek uczestniczących w akcji. Niektórzy, np. Ibsen czy Rittner, skupiali się na analizie życia wewnętrznego bohatera osadzonego w konkretnej rzeczywistości społeczno-obyczajowej.
dramat epicki
związany jest z tradycjami ekspresjonizmu. Jego twórcą i animatorem był B. Brecht. Komponował swoje utwory (“np. Matka Courage”, “Kaukaskie koło kredowe”) z szeregu luźno ze sobą powiązanych scen, które jako całość przedstawiać mają pewien proces społeczny. Wyraźnie moralistyczny charakter jego utworów podkreślały bezpośrednie zwroty do publiczności, songi (pieśni komentujące akcję z punktu widzenia określonych poglądów społeczno-politycznych) czy wprost partie dialogowe, których zadaniem było komentowanie przedstawianych wypadków.
dramat poetycki
jest najbardziej zróżnicowanym wewnętrznie zjawiskiem dramaturgii współczesnej. Forma wiersza nie jest w nim warunkiem koniecznym., natomiast cechą wspólną jest traktowanie świata przedstawionego jako metafory i stylizacyjny charakter utworów (częste odwołania np. do tragedii, misterium, moralitetu czy dramatu romantycznego a w zakresie tematyki do motywów biblijnych, mitologicznych czy legendarnych). Cechą istotna dramatu poetyckiego jest to, że porusza aktualna problematykę filozoficzną. Jako dramat poetycki traktuje się zarówno utwory Wyspiańskiego jak i T. S. Eliota np. “Morderstwo w katedrze”).
dramat groteskowy
Dramat groteskowy stał się najbardziej reprezentatywna forma awangardy teatralne 2 poł. XX wieku. Jego początki wiążą się z tendencjami ekspresjonistycznymi (twórczość S. I. Witkiewicza), a przede wszystkim z surrealizmu. Dwaj jego główni prekursorzy to Jarry autor “Ubu-Króla” i Apollinar z “Terezjaszem”.
Tematem utworów zaliczanych do tego gatunku jest absurdalna sytuacja człowieka współczesnego w świecie (Beckett, Różewicz). Owa absurdalność wyraża się m.in. w prowadzeniu dialogu, który pozornie nic nie znaczy, a na który składają się pozornie nie uporządkowane ułamki potocznych rozmów (np. “Łysa śpiewaczka” Ionesco). Nieskładność ta jednak jest zamierzonym efektem artystycznym, wynikającym z przeświadczenia, że porozumienie miedzy ludźmi jest niemożliwe Często utwory maja charakter parodii, np. “Zabawa “Mrożka - parodią “Wesela” Wyspiańskiego, niektóre dramaty Gombrowicza - parodią Szekspira.