Michał Głowiński: Gatunek literacki i problemy poetyki historycznej
Kariera gatunku literackiego jako przedmiotu zainteresowań i narzędzia opisu jest we współczesnej nauce o literaturze faktem dokonanym,
Dla współczesnych badaczy gatunki istnieją, tak jak istniały dla dawnych teoretyków i praktyków klasycyzmu,
Co zdecydowało o tej karierze:
Wzrastające zainteresowanie literaturą jest zespołem wypowiedzi o cechach swoistych, zespołem nie dającym się zredukować do niczego innego, wyposażonym we właściwości, które występują w nim i tylko o nim. Gatunek jest tu więc znakiem literackości, sygnałem, że przedmiot, o jakim się mówi, należy do sfery zjawisk literackich. Sygnałem wyrazistym, skoro istnienia gatunków nie przypisuje się w zasadzie innym typom wypowiedzi,
Systematyczne wyzwalanie się nauki o literaturze z koncepcji idiologicznych. Historykowi literatury, który widzi swe zadanie jest narzędziem ani tak teoretycznie uzasadnionym, ani tak elastycznym, jak mógłby być.
Gatunek – przeświadczenie o jego „naturalności” wyraża się tym, że na ogół mało miejsca i uwagi poświęca się sposobowi jego istnienia, że w zasadzie przyjmuje się podział na lirykę, epikę i dramat jako fakt oczywisty, nie kwestionuje się go nawet wtedy, gdy uzasadnienia różnią się od tradycyjnych, więcej – gdy podział poddaje się mniej lub bardziej znacznym modyfikacją,
Podział ten istnieje, wówczas, gdy się łączy z normatywną świadomością zwolenników klasycyzmu,
Brunetiere przyjmował przecież nie tylko to, że gatunki mają swą istotę i swe granice, swe prawa i swe przywileje, przyjmował także, że gatunki mają swoją historię,
Teza o historyczności gatunku, obowiązująca obecnie niemal powszechnie, nie prowadzi do zakwestionowania silnie utrwalonego przeświadczenia o tym, że gatunek jest dany,
Teza o historyczności nie przebudowuje w sposób zasadniczy samej teorii, modyfikuje ją jedynie,
Gatunek jest kategorią ogólną: nawet jeśli się opisuje wyodrębniony utwór jako reprezentacja gatunku, wprowadza się go w pewną grupę, która nie da się ująć jako zespół jednostkowych faktów, moment powtarzalności jest tu najistotniejszy,
Następstwem przemian w nauce, o literaturze stało się reaktywowanie jednej z najstarszych kategorii w myśleniu o literaturze, ukształtowanym w europejskim kręgu kulturalnym, kategorii, która na dobrą sprawę nigdy całkowicie nie zniknęła, ale która obecnie ujawnia się ze zdwojoną mocą,
Nie przebudowuje jej także teza sformułowana przez Ireneusza Opackiego o krzyżowaniu się gatunków, a to dlatego, że u jej podstaw znajduje się całkiem klasycystyczne przeświadczenie o jednolitości i czystości tych gatunków, które w pewnych sytuacjach wchodzą z sobą w związki i są „zanieczyszczone” w toku dziejów,
Dość powszechna opinia – nie ma ściśle określonego repertuaru gatunków, istnieją zaś pewne ramy struktur gatunkowych, w które można wprowadzić w każdy istniejący sposób wypowiedzi, jeśli odznacza się jakimiś dla siebie tylko charakterystycznymi właściwościami,
Teoria gatunków jest określona w sposób wieloraki przez europejską praktykę literacką – jest określona przez język, jaki jest sformułowana, a dany język otwiera szczególnie możliwości dla określonego teoretyzowania o na temat gatunków,
W polskiej genologii utrwaliło się ścisłe rozróżnienie pomiędzy rodzajem a gatunkiem, co pozwala tworzyć konstrukcję hierarchiczną typu: epika – powieść – powieść fantastyczna.
Możliwości danego języka stają się współczynnikiem teorii,
Franz Boas – gatunki nie są koniecznymi stopniami w rozwoju form literackich, że krystalizują się w określonych okolicznościach i mogą być rozumiane i oceniane wewnątrz tradycji, której część stanowią, nie można ich przeto dzielić według zasad obowiązujących w innych kulturach,
Zapomina się bowiem, że gatunek powstał nie jako „obiektywnie”, „bezinteresownie” narzędzie opisu w poetyce, stawiającej sobie cele naukowe, lecz jako wyraz każdorazowo określonego rozumienia literatury, tego, co w ogóle jest literaturą, a co nią nie jest,
Nauka o literaturze czerpie pojęcia gatunkowe z określonej historycznie praktyki literackiej, jednym z jej zadań jest zrekonstruowanie historycznych znaczeń pojęcia, którym obecnie się posługuje jako z pozoru neutralnym narzędziem opisu,
Samo pojęcie gatunkowe powinno być przedmiotem badania, przedmiotem rekonstrukcji,
Nasze kategorie gatunkowe, które wydają się niemal „darem natury” są w istocie jedną z wielu możliwych historycznie teorii genologicznych,
Brak umotywowania współczesnego aprioryzmu gatunkowego nie wynika jedynie z historycznej zmienności teorii,
Aprioryzm gatunkowy jest obecnie o tyle paradoksalny, że nie uogólnia doświadczeń literatury współczesnej, przeciwnie – w bieżącej praktyce literackiej gatunek jest w pewnych dziedzinach niemal nieistotny,
W teorii gatunków panuje z jednej strony skostnienie, z drugiej – chaos,
Obiektywizm krytyka polega – jak powiedział Roland Barthes – na pełnej świadomości języka, którym on się posługuje,
W poetyce opisowej kategoria gatunku służy analizie budowy danej grupy dzieł literackich; dla krytyka ważne jest jedynie to, czy dane utwory mają tyle istotnych cech wspólnych, że pozwalając o sobie mówić jako o pewnej zorganizowanej całości,
W poetyce opisowej gatunki są czynnikami porządku,
Poetyka historyczna – chodzi o zrekonstruowanie tego, jak dane sposoby organizowania dzieła literackiego funkcjonowały w pewnej sytuacji historycznoliterackiej,
Krytyk nie może izolować ich od funkcjonujących w danej epoce teorii gatunkowych, czyli od ich świadomości literackiej – już same utwory świadczą o świadomości ich twórców, że dany typ wypowiedzi konstruuje się tak, a nie inaczej; nie musi to być jednak świadomość gatunku, czyli utrwalonego sposobu komponowania,
Dla poetyki historycznej świadomość gatunkowa jest tak samo ważnym przedmiotem badania, jak gatunkowa konstrukcja dzieła,
Poetykę historyczną interesuje gatunek bezpośrednio na tle świadomości literackiej epoki, pośrednio – na tle całej jej sytuacji historycznoliterackiej,
Inaczej bowiem gatunek funkcjonuje wtedy, gdy jego reguły są nie pisane, a inaczej wówczas, gdy jest on powiązany z uświadomionym systemem działań,
Dla poetyki historycznej jest to różnica fundamentalna, gdyż mówi o odmiennych sytuacjach gatunku, a właśnie sytuacja gatunku jest tu przedmiotem jej obserwacji,
Gatunki są zawsze normatywne, są zestrojami dyrektyw,
Różnice ujawniają się w typie i stopniu normatywizmu,
W pierwszej z opisywanych sytuacji gatunek jest po prostu nakazem, nakazem w ostatniej instancji określającym dany sposób mówienia (dominuje w świadomości literackiej epoki, jest jej kategorią naczelną), w przypadku drugim zaś jest tylko utrwalonym społecznie sposobem postępowania literackiego (swego rodzaju nie pisany kodeks literatury),
Dla XVII w. klasycysty gatunek był wartościowy jedynie w tej postaci, w jakiej praktykowano go w jego epoce, ale był wartościowany także przez swe mniemane, czy rzeczywiste związki z literaturą antyczną,
Historyczna świadomość gatunku jest nie tylko zdolnością do wyodrębnienia danych zespołów wypowiedzi, wiążę się z dokonywaną w mniejszym bądź większym stopniu absolutyzacją jakiejś postaci gatunku,
Niezwykle ważny jest element, który można określić jako grę konieczności i możliwości – chodzi o to, co w danej epoce wiąże się z gatunkiem w sposób konieczny, a co jest nieuniknioną konsekwencją jego przyjęcia (XIX w. – koniecznością konieczną wyboru powieści była fabularność, XVIII w. – koniecznym następstwem wyboru ody – retoryczna stylistyka),
Każdy gatunek przynosi z sobą pewien zespół możliwości, który ujawnia się nie tylko w poszczególnych utworach, ale i w samej gramatyce utworu,
Dla poetyki historycznej ważne jest, czy gatunek w określonym etapie swego rozwoju działa przede wszystkim jako wyznacznik w sferze konieczności (realizuje się to wówczas, gdy gatunek osiąga wyrazisty stopień krystalizacji, a jego aktualne reguły uznawane są za jedyne wartościowe), czy też element konieczności zredukowany jest do minimum, sam zaś gatunek określa tylko sferę możliwości (realizuje się wtedy, gdy gatunek nie jest absolutyzowany w jednej postaci, dopuszcza więc wielość zróżnicowanych realizacji),
Świadomość gatunkowa kształtuje się zarówno po stronie nadawcy, jak odbiorcy, co nie znaczy, że kształtują się w ten sam sposób,
Kwestia rozpoznawalności gatunku, posiadanej, bądź nieposiadanej przez ową publiczność umiejętności określenia przynależności gatunkowej danej wypowiedzi, takim gatunkiem jest na przykład powieść,
Gatunek literacki utrwalony w danej kulturze jest z pewnością jednostką semantyczną, a w konsekwencji sugeruje czytelnikowi, jakich znaczeń może się spodziewać, gdy wchodzi w kontakt z określonym gatunkowo dziełem literackim,
Gatunek funkcjonujący jako utrwalony intersubiektywnie zespół wskazań, jako „zespół dyrektyw”, jest w swej istocie systemem, czyli zespołem czynników i środków umożliwiających dany sposób literackiego mówienia, tak jak system językowy umożliwia sformułowanie wypowiedzi,
Konkretnego utworu nie można rozpatrywać jako gatunku, konkretny utwór jest tylko realizacją wybranych możliwości danego gatunku,
System językowy ma charakter uniwersalny, tzn. określa wszystkie wypowiedzi sformułowane w danym języku, system gatunkowy zaś ma charakter cząstkowy w dwojakim sensie – po pierwsze gatunek nie musi być systemem określającym wszystkie wypowiedzi, traktowane w danej epoce historycznej jako literackie, po drugie zaś, mimo iż gatunek jest systemem skupiającym wszystkie działające w danym czasie gatunki, składa się właściwie z zespołu podsystemów, tzn. z systemów poszczególnych gatunków,
System gatunkowy jest wypadkową elementów stałych i elementów zmiennych, wynikiem ich ciągłych spięć dialektycznych,
Dialektyka ta ujawnia się w różnych przekrojach; na pierwszym miejscu ujawnia się dialektyka identyfikacji i dyferencjacji,
Identyfikacja to powtarzalność w obrębie systemu na przestrzeni dłuższych wycinków czasu tych elementów, które decydują o ciągłości danego gatunku i pozwalają mu istnieć w obrębie nawarstwiających się zmian,
Jest to zatem sprawa inwariantów gatunkowych: inwarianty te są jedną z zasadniczych przesłanek historyczności gatunku, decydują o jego ciągłości i jednocześnie zakładają obecność zmian, przekształceń, wariacji,
System gatunkowy jest strukturą, która znajduje się pod nieustannym działaniem pewnych koniunktur (przyjęte od francuskich socjologów Georgesa Gurvitcha i Henri Lefebvre’a); w ujęciu Gurvitcha struktura posiadając elementy mniej więcej stałe, jest niepełną, chwiejną równowagą, jest permanentnym procesem, zawartym w ruchu strukturalizacji i destrukturalizacji,
Struktura znajduję się pod nieustannym działaniem koniunktury, czyli zespołu różnorakich dążności, funkcjonujących w obrębie struktury, ale zasadniczo jej nie zmieniających,
Strukturalizacja i destrukturalizacja są ze sobą w toku rozwoju gatunku ściśle powiązane; będącej procesem ciągłym wyraża się ten krąg zjawisk, które badacze nazwali życiem gatunku, czy też pamięcią gatunku, który nieustannie przekształca, zachowuje jednak wspomnienie o swej przeszłości,,
Procesy te nie występują tylko wewnątrz danego gatunku, ale obejmują też stosunki międzygatunkowe,