XVII. Postkolonializm

Różne oblicza

• Jako konkretna postawa metodologiczna - lata 80-te i 90-te XX wieku

• Duży wpływ 4 dzieł krytycznych:

• In Other Worlds (1987) Gayatri Chakravorty Spivak (ur. 1942)

• The Empire Writes Back (1989) Bila Ashcrofta (ur. 1946)

• Nation and Narration Homi K. Bhabhy (ur. 1949)

• Culture and Imperialism (1993) Edwarda W. Saida (ur. 1935)

• Cel: poddać w wątpliwość uniwersalistyczne roszczenia kultury zachodniej, odsłonięcie ich filozoficznych i kulturowych przesłanek

• 
  Badania postkolonialne jako subdyscyplina badań kulturowych; zajmują się analizą wyobrażeń świata konstruowanych z imperialnego (dominującego politycznie i kulturowo) punktu widzenia

• Krytyka: imperia (zwłaszcza Anglia i Francja) narzuciły podległym kulturom wartościujące przedstawienia; ustaliły krzywdzące relacje centrum - peryferia

• Rozszerzenie pojęcia dyskursywnej dominacji: wszelkie relacje między kolonizatorami a kolonizowanymi → wszelkie grupy płciowe i etniczne - zmarginalizowane, pozbawione samodzielności

• Postkolonializm także jako niezgoda na bierność wobec przemocy kulturowej (symbolizują ją nieistniejące już imperia)

• Początki krytyki postkolonialnej - lata 50-te, 60-te, gdy państwa należące do europejskich imperiów zaczęły zdobywać niepodległość (np. Indochiny, Algieria, państwa w Afryce)

• Tekst założycielski: Frantz Fanon (1925 - 1961) Wyklęty lud ziemi (1961) - z przedmową Sartre'a

↓

• Ur. na Martynice, wykształcony we Francji psychiatra

• obserwował proces dochodzenia Algierii do niepodległości, rozpad systemu kolonialnego

• jako marksista i przybysz z kolonii: ścisły związek - walka klas a walka ras

• choć przesłanki kolonializmu oparte na dyskryminacji rasowej, to wyzysk Trzeciego Świata - na walce klas

• brak rewolucji klasowej - pozorne wyzwolenie kolonii spod panowania dawnych kolonizatorów

• Najbardziej wpływowa książka dla postkolonializmu - Orientalizm (1978) E. Saida - innego rodzaju krytyka

• Kształtowanie percepcji przez dyskurs → Orient (Wschód) opisywany przez europejskich badaczy od XVIII wieku to ich wynalazek, a nie obiektywnie istniejąca rzeczywistość

• orientalizm (dyskurs o Oriencie) - ustanawia wartościującą ramę dla faktów - natychmiast nasycanych uprzedzeniami, fantazjami

• 
  wiedza na temat Orientu posłużyła władzy kolonizatorów (za Foucaultem: wiedza ↔ władza)

• dwuznaczny stosunek do Wschodu: 1 - gorszy Inny, podbić, kontrolować; 2 - niezrozumiały Inny, fascynujący, tajemniczy, oswoić za pomocą swojskich przedstawień

• oswoić i podbić - temu miał służyć orientalizm - albo niwelowanie różnic Wschód - Zachód, albo usprawiedliwianie imperialnych roszczeń Zachodu wobec W.

• dyskurs a władza: dyskurs wytwarza obrazy rzeczywistości, dzięki którym władza uzasadnia swoje roszczenia; władza wpływa na kształt dyskursu

• 
  literatura częścią dyskursu orientalistycznego → angielska powieść modernistyczna utwierdza kulturowe stereotypy (Conrad) lub milcząco uzasadnia imperialne panowanie

• 
  Mansfield Park Jane Austen - posiadłość MP w Anglii - spokój, cywilizacja porządku, finansowana za pieniądze z posiadłości na Karaibach i m. in. przez niewolniczą pracę miejscowych ludzi - w powieści przemilczane; bohater - sir Thomas Bertram ustanawia porządek w angielskiej posiadłości i w karaibskiej; niedopowiedziana „figura kolonizacji”

Literatura i opresja

• Literatura stronniczką imperialnej polityki, utrwala fałszywe stereotypy krajów, kultury skolonizowanych

• Burza Szekspira:

• Sz. napisał zafascynowany wieściami z Nowego Świata

• Szczegóły z dzieł podróżników, kolonistów

• Jednocześnie maskowanie wymiaru kulturowo-historycznego (wyspa na Morzu Śródziemnym, odwołania do Wergiliusza, konwencje dramatu elżbietańskiego)

• 
  Usprawiedliwienie podboju, grabieży Ameryki

• Prospero (czarnoksiężnik, książę, czarami podporządkowuje sobie rdzennych mieszkańców) i Kaliban - kolonizator i kolonizowany

• P. - z pomocą wiedzy zdobycie dominacji, K. - przedstawiony jako lubieżny i pijany potwór, nie zasługuje na lepszy los

• Rozmowa P., K., i Miranda (córka P.): K. skarży się, że P. zabrał mu wyspę; oni: zasłużył na to, jest dzikusem, oni przynieśli mu cywilizację, prawdziwą kulturę

• Dla P. K. jest także skutecznym narzędziem panowania nad wyspą

• Kultura w Burzy jest po stronie Prospera, jako symboliczny środek przemocy; panowanie nad skolonizowanymi, odebranie prawa do bycia sobą, narzucenie obcego języka; skolonizowani także jako niewolnicy

• Kolonizatorzy - jako „kulturowi wybawcy” i władcy panujący nad kolonizowanymi

• Lektura postkolonialna - odsłania tę dwuznaczność, także działalność polityczna (wyzwolenie Kalibana - symbolu skolonizowanych spod opresyjnej władzy)

• 1 ze sposobów - interpretacji Sztuki jako środka maskującego polityczną dominację państwa imperialnego

Przeklęty spadek

• Jądro ciemności (1902):

• Jedno z najważniejszych dzieł modernizmu

• 
  Zdaniem krytyki postkol. - przyczyniło się do kreowania polityki imperialnej Anglii

• Sprzeciw - esej nigeryjskiego profesora wykładającego na uniwersytetach amerykańskich - prof. Chinua Achebe

• wybitne dzieło literackie przedstawiające Innych jako nie-ludzi przestaje być dziełem wielkim; rasizm je przekreśla

• za pomocą literackich środków zapisana kolonialna wizja świata → czarni mieszkańcy nie są ludźmi, bo należą do kultury zachodniej

• u podstaw kolonialnego światopoglądu: człowieczeństwo = kultura zachodnia

• u C. Afryka jako metafizyczne pole bitwy, brak rozpoznawalnego człowieczeństwa; wyraz tendencji, by „gorszych” trzymać na dystans utrwalający mit wyższości Europejczyków

• C. jako „dostarczyciel wygodnych mitów”

• 1 - Zupełne niezrozumienie tego, co odmienne od europejskich standardów kultury i zachowania, 2 - wartościowanie skonstruowanych opozycji (my - normalni, oni - obłąkani), 3 - przerażenie z powodu możliwego powinowactwa z tymi „nienormalnymi dzikusami”

• opowieść o podróży rzeką Kongo - w perspektywie postkol. opowieść o przemocy zachodniego dyskursu

• biały człowiek wypiera się wszelkiego pokrewieństwa ze skolonizowanymi, nie dlatego, że tego chce, ale zmusza go do tego stereotyp kulturowy organizujący jego percepcję

• „Wędrowaliśmy po przedhistorycznej planecie” - skolonizowanym odebrana został także historia

• Przeciw wymazaniu (z) historii - postkolonialna rewizja literacka; wydziały uniwersyteckie studiów afrykańskich itp.: otworzyć kanon literacki także dla dzieł spoza kręgu anglojęzycznego → najskuteczniej przywróci to zapomnianą historię

Czy inni potrafią mówić?

• Kolonializm - modernizm - strukturalizm

• Postkolonializm - postmodernizm - postrukturalizm

• W postmodernizmie ważna kategoria inności:

• Wątek epistemologiczny:

• rozum uniwersalny poznaje to, co partykularne tylko poprzez przykrojenie inności do własnych wymogów;

• lokalne zostanie oswojone, zrozumiałe, ale i podporządkowane podmiotowi;

• inność nie ma prawa istnieć, bo stanowi zagrożenie bezpieczeństwa rozumu, rozum dąży do poszerzania przestrzeni zrozumiałości regulowanej prawami narzucanymi przez podmiot;

• kolonializm jako kwintesencja ekspansywności rozumu;

• uczynić zrozumiałym = podbitym;

• E. Said - przedstawienie innych kultury jako zastępowanie inności tożsamością (zbliżenie rozumu i imperializmu)

• Wątek etyczny:

• Jak przedstawiać to, co usunięte z dominujących dyskursów lub ukryte pod ich powierzchnią (przejrzystość dyskursu - kategoria ideologiczna - zamazuje różnice na rzecz spójnej całości)?

• G. Ch. Spivak: przedstawienie owo jako „doświadczenie niemożliwego”, bo etycznie przedstawić świat uciśniony można jedynie ze świadomością nieadekwatności samego przedstawienia

• Spivak i Bhabha: sama natura dyskursu → intelektualista kreuje Innego jak cień własnego Ja; dyskurs postkolonialny często sam powtarza to, przeciw czemu występuje, bo sam jest dyskursem

• Postkolonializm, badania kulturowe: rzeczywistość nie jest odtworzona przez dyskurs, ale skonstruowana wg ideologicznych przesłanek w nim zawartych

Podsumowanie:

• Wpływ ideologiczny i polityczny Zachodu na inne kultury

• Analiza dyskursu kolonialnego tak konstruującego swój przedmiot, by uzasadnić podbój, dominację

• Przesłanki p. dzielone z badaniami kulturowymi (p. jest ich częścią):

1. Dyskurs (reprezentacja) - konstruuje rzeczywistość wg ideologii (zbioru ujednoliconych zbiorowych wyobrażeń)

2. Dyskurs kolonialny - posługuje się stereotypami, kliszami, pozbawia przedmiot wyjątkowości, swoistości, narzuca mu tożsamość; kolonizowany przymuszony jest do przyjęcia jego wizerunku skonstruowanego przez skolonizowanego

3. Dyskurs europejski (zachodni) - obraz kultur nieeuropejskich skonstruowany tak, by uzasadnić ich podbój i wyższość własnej kultury

4. Dyskurs zachodni - cel: supremacja białej większości nad kolorową mniejszością, narzucenie jej wartości kulturowych i kanonu literackiego

• Analiza stereotypowych przedstawień, owe przedstawienia dzięki dominującej grupie - matryca kształtowania się lokalnych tożsamości, rama poznania rzeczywistości skolonizowanej

• Badania kulturowe: społeczna geneza znaczenia → badania postkolonialne: jak tworzą się znaczenia w kulturach podporządkowanych imperialnemu centrum

• Said: krytyka powinna sprzeciwiać się monocentryzmowi i etnocentryzmowi (władza pewnych kulturowych wartości nad innymi)

• W jaki sposób niewielka grupa kanonicznych tekstów fikcjonalnych + metropolitalne instytucje powołana do ich badania → w centrum sceny teoretycznej?

• Badania postkolonialne dotyczą z jednej strony tekstów zakorzenionych w kulturze skażonej imperializmem, ujednolicającej inne kultury, z drugiej tekstów przeciwstawiających się temu procesowi

• Także śledzenie represji wobec mniejszości religijnych i etnicznych w strukturach danej zbiorowości, relacji miedzy centrum narzucającym wartości kulturowe a marginesem wykazującym tendencje naśladowcze

• Możliwa analiza rasistowskich wyobrażeń danej społeczności, ale też pozornie niewinnych zależności kulturowych miedzy Zachodem a państwami chcącymi budować swoją tożsamość na jego wzór

W tym duchu niektórzy badacze zastanawiają się nad możliwością analiz pokolonialnych w odniesieniu do kultury i literatury polskiej [no, no, ciekawostka ]. E. M. Thompson, Said a sprawa polska; odpowiedź: Z. Nader, Kultura i imperializm. Czy Polacy są „postkolonialni”?, Europa. Tygodnik Idei 2005, nr 26.

Imperializm - praktyka, teoria, postawy centrum panującego nad odległymi terytoriami. I. ⇒ kolonializm (zasiedlanie, podbój nowych terytoriów).

Orientalizm - za Saidem: 1. sposób badania określonego regionu geograficznego z uwzględnieniem języka, kultury. 2. sposób myślenia oparty na epistemologicznym i ontologicznym rozróżnieniu Wschód - Zachód. 3. system myślenia unieważniający Wschód jako obszar badań kultury. 4. korporacyjna instytucja, cel: opisywanie, analizowanie, propagowanie kultury Wschodu.

Hegemoniczna historiografia - zespół narracji historycznych (lub historycznoliterackich) prezentujących wydarzenia danego kraju (lub literaturę) z perspektywy kolonizatorów.

Kanon - dominujący model literacki, odrzucający literaturę regionalną i peryferyjną. F-cja: wyznaczanie standardów językowych i kulturowych dla obszarów skolonizowanych.

Literatura wspólnot narodowych (commonwealth literature) - pisana w jęz. ang., w krajach niegdyś będących koloniami. Literatura krajów kolonialnych powinna być omawiana zbiorczo ze względu na wspólny język i kulturę. ≠ lit. postkolonialna, obiekt jej ataku.

Wspólnota wyobrażona (imagined community) - Benedict Anderson (1983): istota tożsamości narodowej we współczesnych społ. Narodowość - nie związana terytorialnie z państwem narodowym, ale narracyjny wytwór wyobrażeń danej zbiorowości (nawet rozproszonej) o przynależności do tej zbiorowości - uważanej za własną. Także do analizy tożsamości narodowej w diasporze.

---