ZAGADNIENIA NA KOLOKWIUM

przestrzeń w dziele literackim, kinetyzacja przestrzeni i jej odmiany, przestrzeń dyskursywna i sensoryczna, panoramiczna i wycinkowa, wieloaspektowa i jednoaspektowa, neutralna i waloryzowana, horyzontalna i wertykalna, ciągła i eliptyczna, zamknięta i otwarta, jednorodna i synkretyczna, wizualność dzieła literackiego, liberatura, ekfraza i jej odmiany, motywy i tematy związane z przestrzenią, czas w dziele literackim, moment, interwał czasowy, rozpiętość i trwanie, okres czynności komunikacyjnych a okres zawartości fabularnej, regresja, retrospekcja, antycypacja, inwersja i elipsa czasowa, symultanizm, asocjacyjność, interferencja pasm czasowych, czas „zamrożony” i konsubstancjalny, singularność, iteratywność, duratywność, czas mityczny, cykliczny, baśniowy, motywy i tematy związane z czasem, zeugma, syllepsis

Przestrzeń w dziele literackim — stały element strukturalny dzieła literackiego wchodzący w obręb świata przedstawionego. Każdy jego składnik (postać, przedmiot, wydarzenie) jest w pewien sposób osadzony w przestrzeni przedstawionej bezpośrednio (gdy staje się przedmiotem opisu) lub pośrednio. Gatunkiem wyspecjalizowanym w przedstawianiu przestrzeni jest poemat opisowy. Przestrzeń pełni funkcje symboliczne, związane z symboliką przestrzenną zawartą w języku. Rolę odgrywają np. przeciwstawienia góra-dół, otwarte-zamknięte.

Ekfraza — gr. ekphrasis — dokładny opis; utwór poetycki stanowiący opis rzeźby, obrazu malarskiego, budowli; tego rodzaju opis będący częścią większego utworu (niekoniecznie w całości opisowego). Rodzaje ekfraz:

• ekfraza informacyjna — prezentacja obrazu poprzez narrację i opis, początkowo obowiązuje w niej zasada wierności wobec obrazu, sumienności w objaśnianiu scen, alegorii, z czasem opisy stają się coraz bardziej swobodne, przekształcają się w wariacje; potem przeradzają się w powieść ożywiającą obraz, np. Upadek ślepców G. Hofmanna;

• ekfraza dyskursywna — przyjmuje formę wypowiedzi osób z obrazu; może to być kazanie, monolog lub dialog; rodzaj prototypu komiksu;

• ekfraza inwokacyjna — forma prośby, ody, modlitwy hipotetycznego widza do namalowanej postaci; początkowo pisana w odniesieniu do obrazów religijnych, sporadycznie również przez pisarzy współczesnych (Kaczmarski, Miłosz);

• ekfraza syntetyczna — przyjmuje formę sentencji, krótkiego komentarza, zawiera zwięźle ujętą główną myśl obrazu, może stanowić rodzaj wypowiedzi odautorskiej; przynależą tutaj medaliony, monografie;

• ekfraza ekstatyczna — forma zapisu doświadczeń percepcyjnych, nacechowana subiektywnie, skupiona na analizie warstwy malarskiej (koloru, przestrzeni, tworzywa).

Czas w dziele literackim — jeden z podstawowych elementów strukturalnych dzieła literackiego, przybierający różne postacie w trzech rodzajach literackich. W liryce mamy do czynienia z teraźniejszością, w dramacie — z czasem bezpośrednio dziejących się scen. W epice obok czasu narracji (tego, w którym się opowiada) występuje czas fabuły, odwołujący się do czasu spoza dzieła literackiego, który może obejmować szeroko rozumianą współczesność (powieść realistyczna), przeszłość (powieść historyczna), przyszłość (science fiction).

Retrospekcja — łac. retrospicere — oglądać się; w powieści — przywoływanie zdarzeń wcześniejszych od danego momentu opowiadanej fabuły, dokonywane w świadomości bohatera lub z jego punktu widzenia. Retrospekcja odegrała dużą rolę w powieści psychologicznej XX w., np. w dziełach M. Prousta, M. Kuncewiczowej; odtwarzanie przez człowieka przeżytych zdarzeń, cofanie się myślą wstecz.

Antycypacja (prolepsis) — gr. prolepsis — przewidywanie; niezgodna z porządkiem czasowym lub logicznym kolejność pojawiania się jakichś elementów w wypowiedzi: element późniejszy lub podporządkowany zostaje wprowadzony wcześniej, antycypuje zatem i zapowiada element, który go logicznie i chronologicznie wyprzedza. W retoryce antycypacja polega na odpieraniu przewidywanych, choć jeszcze nie ujawnionych, argumentów oponenta; w składni — na antycypacyjnym szyku wyrazów; w narracji — na przestawieniu następstwa czasowego lub wprowadzeniu w opis aktualnej sytuacji bohatera informacji o nieznanej mu jeszcze przyszłości, np. Szedł raźno leśną drogą — ku swojej zgubie.

Inwersja czasowa fabuły — opowiadanie wydarzeń w powieści odchodzące od porządku chronologicznego, przyjmujące inny układ czasowy, zależny np. od tego, jak wypadki jawią się w świadomości bohatera. Sposób narracji zastosowany np. w W poszukiwaniu straconego czasu M. Prousta.

Symultanizm — łac. simultaneus — jednoczesny; prezentacja zdarzeń lub ciągów zdarzeniowych, rozgrywających się w tym samym czasie, ale w różnych miejscach w taki sposób, by ich jednoczesność narzucała się czytelnikowi wbrew liniowemu rozwijaniu się tekstu.

Syllepsis — gr. syllepsis — przytrzymanie; konstrukcja składniowa mająca postać zeugmy, w której jeden składnik (np. orzeczenie) wiąże kilka innych (np. podmiotów lub dope,cnień), niejednorodnych i niezharmonizowanych znaczeniowo; usterka lub prowokacja logiczna celowo wprowadzana do poezji w celu uzyskania efektu semantycznego zderzenia słów, np. Łzy i grosz sypiąc na talerz cynowy J.Słowacki „Pogrzeb kapitana Meyznera”

Zeugma — gr. Zeuga —spojenie, most; konstrukcja składniowa, w której jeden człon (np. orzeczenie) sprzęga kilka innych, równoważnych wzajemnie członów lub zdań; składnik wiążący nie jest przy tym powtarzany, lecz podlega elipsie. Zeugma często prowadzi do syllepsis, jeśli sprzęgnięte człony nie są w pełni ujednolicone znaczeniowo lub gramatycznie, np. Gwarą cwaniaka i Gamrata, pijacką bufonadą, cięciem żartu M. Jastrun „Pijaństwo”.

Kinetyzacja przestrzeni — proces mający na celu zbliżenie opisu do opowiadania. Kinetyzację uzyskuje się przez:

• pokazanie przedmiotu w przemianach, ruchu. Czytamy np. o wodzie potoku górskiego, że „wypada oto z jakiejś krawędzi skalnej, rzuca się pomiędzy głazy, okrąża je, pieni się, kipi, zła i niecierpliwa, ciska w powietrze kryształowe blaski i perłowe piany". Przykład pochodzi z Na przełęczy Stanisława Witkiewicza, odnosi się więc bezpośrednio do rzeczywistości pozaliterackiej. Opis potrafi także poddać kinetyzacji przedmiot nieruchomy: „Rynek był pusty i żółty od żaru, wymieciony z kurzu gorącymi wiatrami, jak biblijna pustynia. Cierniste akacje, wyrosłe z pustki żółtego placu, kipiały nad nim jasnym listowiem, bukietami szlachetnie uczłonkowanych filigranów zielonych, jak drzewa na starych gobelinach. Zdawało się, że te drzewa afektują wicher, wzburzając teatralnie swe korony, ażeby w patetycznych przegięciach ukazać wytworność wachlarzy Ustnych o srebrzystym podbrzuszu, jak futra szlachetnych lisic [...] Teraz okna, oślepione blaskiem pustego placu, spały: balkony wyznawały niebu swą pustkę; otwarte sienie pachniały chłodem i winem".

• konstruowanie opisu poprzez opowiadanie o kolejnych aktach poznawczych narratora lub pośrednika narracyjnego bądź też ukazywanie układu przestrzennego w zmienności jego wyglądu spowodowanej przez ruch obserwatora (np. słynny opis trzech wież u Prousta).

• Wreszcie — jak to w poematach Homera pokazał z podziwem Lessing — opis przedmiotu może być zastąpiony opowiadaniem o kolejnych fazach jego powstawania czy wykonywania.

Przestrzeń ukształtowana wertykalnie (pionowo) — przestrzeń podkreślająca kierunki pionowe; posługuje się katabazą (topos oznaczający zejście bohatera do świata umarłych; wejście w głąb czegoś) i anabazą (wchodzenie na górę; wyjście z głębi; motywy erotyczne i tanatyczne — wyrażające zainteresowanie śmiercią i życiem)

Przestrzeń ukształtowana horyzontalnie (poziomo) — przestrzeń podkreślająca kierunki poziome;

Liberatura — gatunek literacki, w którym tekst i materialna forma książki (łac. liber) stanowią nierozerwalną całość. W utworze tego typu znacząca jest nie tylko warstwa słowna, ale również kształt i budowa książki, jej format, liczba stron, układ typograficzny, wielkość i krój pisma, zintegrowany z tekstem rysunek czy fotografia, wreszcie rodzaj papieru lub innego materiału. Czytelnik ma do czynienia z dziełem totalnym, które może przybrać dowolny kształt, co w praktyce oznacza niekiedy radykalne odejście od tradycyjnej budowy książki. Jest to zarazem dzieło w pełni autorskie, kontrolowane przez pisarza na każdym etapie powstawania.

Ideę liberatury jako odrębnego rodzaju literackiego wysunął w 1999 roku Zenon Fajfer, a pierwszym utworem określanym tym mianem był trójksiąg „Oka-leczenie” autorstwa Fajfera i Katarzyny Bazarnik (wydanie prototypowe w nakładzie 9 egzemplarzy, Kraków 2000). Jednak samo zjawisko ma tradycję znacznie starszą niż istnienie terminu, bowiem dzieła o charakterze liberackim tworzyli już tacy pisarze jak Sterne, Blake, Mallarmé, Wyspiański, Cendrars, Joyce, Queneau, B. S. Johnson czy amerykańscy postmoderniści z Federmanem, Gassem i Sukenickiem na czele, wcześniej jednak ta różnorodna twórczość nie była w ten sposób postrzegana.

Powoli ten stan rzeczy się zmienia, do czego wydatnie przyczyniła się działalność pierwszej w świecie Czytelni Liberatury, powstałej w 2002 roku w Krakowie przy Bibliotece Sztuki Małopolskiego Instytutu Kultury, w której zbiorach znajduje się dość pokaźna już kolekcja książek liberackich z różnych krajów i epok. Do popularyzacji liberatury przyczynia się również seria wydawnicza Korporacji Ha!art, w której ukazują się zarówno książki powstające współcześnie, jak i klasyka. Obydwa te projekty zostały zainicjowane przez Katarzynę Bazarnik i Zenona Fajfera, którzy będą gośćmi pierwszego spotkania z cyklu „Wstąp do liberatury”, organizowanego jesienią tego roku w Bibliotece Sztuki MIK.

Moment — chwila, krótki odcinek czasu.

Interwał czasowy — odcinek czasu, odległość w czasie między dwoma momentami.

Odcinek czasu — ”Zawiera” w sobie chwilę między dwiema innymi chwilami

Rozpiętość — Długość bez żadnej chwili między dwiema innymi chwilami

Okres wewnętrznych czynności komunikacyjnych — odcinek czasowy w którym mieszczą się czynności nadawcze zarówno autora (tu — autora wewnętrznego, ujmowanego personalnie, z uwzględnieniem danych o jego osobowości autorskiej, dostarczonych za pośrednictwem imienia i nazwiska wymienionego przed tytułem lub na końcu utworu), jak i narratora, oraz czynności odbiorcy, zarówno projektowanego jak i przedstawionego, jeśli taki się pojawia.

Okres zawartości fabularnej — odcinek czasowy, w którym mieszczą się wszystkie przedstawione w utworze zdarzenia (tj. czynności, wypadki i procesy), a także podokresy odpowiadające poszczególnym segmentom zawartości fabularnej.

Regresja — w psychologii powrót do zachowania charakterystycznego dla wcześniejszego okresu rozwojowego. Powrót ten może również objawiać się na płaszczyźnie emocjonalnej (odczuwanie siebie jako dziecka, przypominanie sobie uczuć podobnych do tych odczuwanych jako dziecko, itp). Podczas regresji człowiek czasem przypomina sobie fakty od dawna zapomniane. Bywa jednak i tak, że fakty zasłyszane (np. treść książek), lub kompletnie zmyślone objawiają mu się jako autentyczne.

Regresja zachodzi głównie pod wpływem stresu, może mieć także miejsce na polecenie hipnotyzera podczas hipnozy (tzw. regresja hipnotyczna), albo autohipnozy (zob też: psychologiczna strzałka czasu).

Asocjacja — kojarzenie, łączenie ze sobą różnych faktów, nawet luźno ze sobą powiązanych; umysłowe łączenie ze sobą myśli, wrażeń, wyobrażeń w taki sposób, że uświadomienie sobie jednego automatycznie przywołuje w pamięci inne; kojarzenie

Interferencja czasowa — interferencja — nakładanie się; interferencja czasowa wydarzeń należących do różnych torów czy pasm narracyjnych pojawia się przy zawartości narracyjnej wielotorowej (a także jednotorowej, ale wielopasmowej); interferencja realizuje się przez użycie szeroko rozbudowanych regresji i retrospekcji i wręcz inwersje dużych segmentów zawartości fabularnej.

Czas retencyjny — przeszłość podporządkowuje sobie teraźniejszość lub przyszłość.

Czas protencyjny — dominuje rola przyszłości.

Czas konsubstancjalny — równoległa obecność wszystkich czasów. Konsubstancjalny — tożsamy pod względem istoty z kimś lub czymś; np. powiązanie w jednej chwili różnych wymiarów czasowych

Czas zamrożony — czas nie posuwa akcji w przód.

W literaturze najczęściej występuje czas konsubstancjalny (tak jest w powieściach: Ferdydurke, Kosmos, Pornografia i Trans-Atlantyk), czasy: protencyjny i retencyjny występują niezbyt często (retencyjny w powieści Opętani), natomiast czas zamrożony jest rzadkością (występuje np. W powieści Jesień patriarchy Gabriela Garci Marqueza). Z czasem konsubstancjalnym wiąże się wprowadzanie w narracji elementów, które wydarzą się później niż zasadniczy czas.

Singularność — pojedynczość, wskazywanie na chwilowość, moment; „frozen time” Leonarda Orra to odmiana singularności.

Iteratywność — powtarzalność faktów, zdarzeń w tekstach

Duratywność — ciągłość, trwanie, nieskończoność procesu

Motywy związane z czasem:

• przemijanie

• śmierć

• choroba

• starzenie się

• dojrzewanie

• podróże w czasie

• wieczność

• apokalipsa

• narodziny

• arkadia, raj, utopia

• pamięć

• trauma

• toposy profetyczne (przekonanie, że niektóre jednostki są powoływane przez bóstwo do głoszenia jego woli i przepowiadania przyszłości (prorokowania). Profetyzm wiąże się również z etosem poety-wieszcza i jego wizjonerstwem w literaturze polskiego romantyzmu) i mesjanistyczne (przekonanie o wyjątkowej roli historycznej jakiegoś narodu, mającego do spełnienia zbawczą misję)

Gatunki, gdzie czas jest dominantą:

• elegia

• dramat

• saga, sylwa, diariusz

• kodeks, kronika

• list

• autobiografia

• dziennik, pamiętnik

Czas mityczny (czas święty, sacrum) — nie jest czasem przemijającym, lecz swego rodzaju trwaniem. Mircea Eliade napisał o nim, że „jest podług swej natury odwracalny; tak naprawdę jest to praczas mityczny, który zostaje ponownie uobecniony”. Kiedy dochodzi do jego uobecnienia? Zwykle podczas różnego rodzaju świąt. Człowiek przy pomocy określonego rytu (obrządek w religii) przejścia wychodzi z czasu fizycznego (świeckiego, profanum) i reaktualizuje w swoim otoczeniu czas sacrum; czas wyznaczany przez porządek natury: następstwo pór roku, święta kościelne, kalendarz prac na wsi, porządek narodzin i śmierci. Upływ czasu mierzony jest ilością dni przed i po świętach. Bohaterowie zawieszeni są jakby w próżni czasowej, nie mają dystansu do czasu historycznego. Dla nich święta są unaocznieniem tego samego wydarzenia, które miało miejsce tysiące lat temu. Ich świat idzie ustalonym porządkiem naturalnym, który jest odwieczny i niezmienny. Właśnie dlatego bohaterowie pogodzeni są ze śmiercią. Taka jest kolej rzeczy.

Czas cykliczny — kategoria kulturowego oglądu czasu opisuje postrzeganie czasu w kulturach tradycyjnych jako odradzalny lub powtarzalnego^:

• Czas cykliczny powtarzalny — Najdalsza przeszłość jest jednocześnie najbliższą przyszłością. Wszystkie wydarzenia powracają, dosłownie lub w zmienionej postaci. Takie ujęcie czasu wyraża grecka, archaiczna koncepcja złotego wieku.

• Czas cykliczny odradzalny — koncepcja upływu czasu, w której czas starzeje się i rytualnie umiera a wraz z nim kończy się w wymiarze symbolicznym porządek świata i ład. Następuje przejściowy okres chaosu i rozprężenia obyczajowego, który kończy się wraz z inauguracją święta Nowego Roku, kiedy następuje recytacja mitu opisującego stworzenie Świata przez bogów i bohaterów. Ład zostaje przywrócony a społeczeństwo regeneruje się. Koncepcja czasu łączona przez Mirceę Eliadego z społeczeństwem archaicznym.

---