ZAGADNIENIA NA KOLOKWIUM
przestrzeń w dziele literackim - przestrzeń jako aspekt zawartości utworu to geometryczno-fizyczne terytorium, jego poszczególne wycinki (miejsce akcji), zawarte w nim przedmioty oraz zjawiska. Wypowiedź dotycząca przestrzeni to opis. Przestrzeń jest nośnikiem jakości formalno-estetycznych (np. piękno, brzydota, harmonia, dysharmonia), jakości emotywno-waloryzacyjnych (groza, groteskowość, radosność, śmieszność) oraz alegorii i symboli; świat przedstawiony zawsze podlega organizacji czasowej i pewnemu uporządkowaniu w zakresie prezentowanej w nim przestrzeni. Uporządkowanie to odgrywa jednak zazwyczaj podrzędną rolę wśród czynników kompozycyjnych dzieła. Wybija się na pierwszy plan wówczas, gdy tematem dzieła są układy przestrzenne, a więc przede wszystkim w poemacie opisowym. W poemacie takim istnieje jeden tylko czas, czas wypowiedzi, nie odgrywa on jednak istotnej roli, sam przedmiot opisu ujmowany jest z zasady pozaczasowo i w sposób krańcowo zobiektywizowany (Sofiówka - Trembecki). Stosunki przestrzenne jako czynnik kompozycyjny zdobyły ważna pozycję w jednym z kierunków awangardowej prozy współczesnej - chodzi w tej prozie o opis tego, w jaki sposób dany wycinek przestrzeni może być postrzegany z tego punktu widzenia, w którym znajduje się bohater lub podmiot mówiący w określonym momencie.
kinetyzacja przestrzeni i jej odmiany - ukazywanie przemian lub ruchu przedmiotów (ożywionych i nieożywionych), obserwacja powstawania, wykonywania przedmiotu etc. Sposoby kinetyzacji opisu: konstruowanie go poprzez opowiadanie o kolejnych aktach poznawczych narratora lub pośrednika narracyjnego bądź tez ukazywanie układu przestrzennego w zmienności jego wyglądu spowodowanej przez ruch obserwatora. Opis przedmiotu może być także zastąpiony opowiadaniem o kolejnych fazach jego powstawania czy wykonywania.
przestrzeń dyskursywna i sensoryczna
przestrzeń panoramiczna i wycinkowa
przestrzeń wieloaspektowa i jednoaspektowa
przestrzeń neutralna i waloryzowana
przestrzeń horyzontalna i wertykalna
przestrzeń ciągła i eliptyczna
przestrzeń zamknięta i otwarta
przestrzeń jednorodna i synkretyczna
wizualność dzieła literackiego - jednym z kontekstów rozumienia słowa „przestrzeń” w odniesieniu do dzieła literackiego, jest rozumienie tegoż dzieła jako przedmiotu materialnego, np. książki, która ma specyficzną budowę; przestrzeń jest to wówczas optyczny wygląd dzieła literackiego; zazwyczaj budowa dzieła literackiego (np. książki) jest bardzo konwencjonalna; zdarza się jednak, że wizualny wymiar dzieła literackiego współkształtuje jego zawartość, np. dwa różne równoczesne segmenty narracyjne na równoległych szpaltach tej samej strony lub ruchome konstrukcje książki (przy których mamy dowolną kolejność odczytu). Wizualność, czyli postrzegalne aspekty dzieła, mogą być bardziej urozmaicane przez specyficzną formę, np. liberatura.
liberatura - nie istnieje bez naturalnego podłoża; słowo usytuowane w przestrzeni. Liberatura to taki rodzaj literatury, w którym tekst i materialna forma książki tworzą organiczną całość, a wszelkie elementy, w tym również niewerbalne, mogą być nośnikami znaczenia. W utworze liberackim znacząca jest więc nie tylko warstwa słowna, ale także fizyczna przestrzeń i konstrukcja książki, jej kształt, format, układ typograficzny. Istotne mogą być wielkość, krój i kolor pisma, ale też niezadrukowana powierzchnia kartki, zintegrowany z tekstem rysunek czy fotografia, wreszcie rodzaj papieru lub innego materiału. Nie bez znaczenia są wszelkie wartości numeryczne: wymiary tomu czy liczba stron, słów, a nawet pojedynczych znaków. Czytelnik ma do czynienia z dziełem totalnym, które może przybrać dowolny wygląd (zgodnie z drugim znaczeniem łacińskiego liber), co w praktyce oznacza niekiedy radykalne odejście od tradycyjnej budowy książki. Jest to zarazem dzieło w pełni autorskie, kontrolowane przez pisarza na każdym etapie powstawania.
Trochę historii liberatury: Istnieją dzieła literackie, których przekaz nie ogranicza się wyłącznie do sfery werbalnej - dzieła, w których autor mówi całą książką: jej kształtem, budową, sposobem zapisu tekstu. Nie było dotąd trafnego określenia na podobny rodzaj pisarstwa. Wynikało to z faktu, że zarówno teoretycy, jak i zwykli czytelnicy na ogół ignorowali materialny aspekt utworu. Książka i pismo miały pełnić jedynie rolę służebną wobec „treści”, umożliwiać możliwie przeźroczysty zapis mowy, natomiast sam krój czcionki czy kształt woluminu znajdowały się poza obszarem lektury i analizy (tak się działo nawet w przypadku utworów jawnie eksponujących swą materialność).
Impulsem do zmiany tego stanu rzeczy stał się opublikowany w 1999 roku w „Dekadzie Literackiej” esej-manifest Zenona Fajfera Liberatura. Aneks do słownika terminów literackich, w którym polski pisarz upomniał się o marginalizowaną przez krytyków cielesną stronę literatury, pokazując artystyczny potencjał i bogactwo znaczeń zawartych w typografii i budowie książki. Postulując wyodrębnienie osobnego rodzaju literackiego, nazwanego przez niego liberaturą (od łacińskiego liber - `książka', `wolny'), Fajfer wskazał na konieczność zrewidowania podstawowych pojęć literaturoznawstwa, takich jak „tworzywo”, „forma”, „dzieło literackie” czy „książka”. Myśl tę rozwinęła następnie Katarzyna Bazarnik, która, wychodząc od analizy twórczości Jamesa Joyce'a, wykazała, że podobieństwo formy i treści, czyli tak zwana ikoniczność, stanowi swoistą cechę gatunkową liberatury, tym samym wpisując tę koncepcję w szerszy kontekst coraz prężniej rozwijających się na Zachodzie badań nad ikonicznością dzieła literackiego.
ekfraza i jej odmiany - ekwiwalent innego dzieła; skrzyżowanie słowa i obrazu; utwór poetycki naśladujący dzieło malarskie, rzeźbę lub budowlę; opis/uobecnienie/skierowanie na naśladowanie wzorca/kategoria mimesis/istnieje malarski wzorzec/malowanie słowem/prezentacja przedmiotu= dążenie do uobecnienia przedmiotu/EKFRAZY W ESEJACH; ekfraza ma źródło w starożytności i za jej twórcę uważa się Filostrata Starszego (autor Eikones). Termin ekfraza funkcjonuje na prawach „wspólnego worka” (umbrella term) - stanowiąc uniwersalne określenie stosowane na pograniczu literatury i sztuk plastycznych - skupia rozmaite podejścia badawcze. Status ekfrazy: rodzaj retorycznej figury myśli ORAZ typ ćwiczenia wstępnego w greckich i rzymskich szkołach pięknej wymowy ORAZ samodzielny gatunek o charakterze lirycznym lub epickim. Ekfraza z punktu widzenia teoretycznego zyskuje rys filozoficzny; w ujęciu historycznoliterackim nabiera kształty gatunku o rodowodzie związanym z Homerem i starożytnymi epigramami. Ekfraza - używana w bardzo szerokim zakresie; różne podejścia do ekfrazy nawet w literaturoznawstwie. Historyczne ujęcie: H. Wolfflin - Ten, kto przyzwyczaił się patrzeć na świat jako historyk, zna to uczucie dogłębnego szczęścia, którego doświadczamy, gdy pod badawczym spojrzeniem sprawy nabierają kształt jasny i precyzyjny, zgodny ze swą genezą i ewolucją, a przedmioty tracą pozór zjawisk przypadkowych i stają się zrozumiałe, jako wyrastające z konieczności. Dzieje poetyckiej ekfrazy uzmysławiają nam, że nie jest to forma, której celem jest werbalizacja obrazu, a wyraz uniwersalnej emocji związanej z patrzeniem na obrazy.
motywy i tematy związane z przestrzenią - praktycznie wszelkie(!?) - podróż, miejsca znaczące i miejsca codzienne...
Układy przestrzenne rzadko stanowią składnik tematycznie górujący; tak dzieje się właściwie tylko w poemacie opisowym. Częściej można zaobserwować występowanie określonego terytorium jako naczelnej, choć nie jedynej więzi kompozycyjnej (np. w Ziemi obiecanej Reymonta). W niektórych utworach narracyjnych, np. w Panu Tadeuszu, można mówić o współrzędności układów przestrzennych wobec zawartości fabularnej i postaci. Przeważnie jednak układy te zajmują w stosunku do innych pozycję hierarchicznie niższą i są wobec nich sfunkcjonalizowane. Stanowią więc przede wszystkim podłoże i obudowę zdarzeń składających się na zawartość fabularną, a czasem także ich uwarunkowanie sprzyjające lub przeszkodę. W szczególności - przy udziale tworów przestrzennych ukazane być musi przemieszczanie się postaci w przestrzeni (np. podróż). Obecność tworów przestrzennych pozwala czytelnikowi nie tylko lepiej zrozumieć, ale i wyraźniej skonkretyzować zdarzenia. Dla postaci stanowią one teren ich bycia, obiekty ich działania i poznania, jako otoczenie przedmiotowe - służą ich pośredniej charakterystyce, pełnią także wobec nich funkcje impresywne, tj. oddziaływają na ich stany wewnętrzne. Korelacje między rodzajami zdarzeniowości lub typami postaci a odpowiednimi tworami przestrzennymi są często w literaturze skonwencjonalizowane (np. wyznania miłosne w scenerii krajobrazowej, pojawianie się duchów w starym zamku, skąpiec ukazany w swoim wnętrzu mieszkalnym). (Markiewicz)
czas w dziele literackim - to czas fikcyjny, a nie fizykalny, jest stworzony sztucznie; czas może w utworze występować na trzech płaszczyznach: czasu wypowiedzi (czas, w którym mówi fikcyjny podmiot wypowiadający się), czas świata przedstawionego (fikcyjnego czasu, w którym przebiegają wydarzenia) oraz czasu historycznego, który w dziele istnieje poprzez dwie poprzednie płaszczyzny czasowe. Dla zjawisk kompozycji decydujące znaczenie ma czas zdarzeń Może się on kształtować w toku sukcesywnym, gdy zdarzenia następują chronologicznie, bądź w toku inwersyjnym, kiedy są relacjonowane niezależnie od swojego miejsca w łańcuchu czasowym. Na kształtowanie czasu zdarzeń duży wpływ ma jego stosunek do czasu wypowiedzi, wobec którego jest zawsze czasem przeszłym. W pewnych sytuacjach czas świata przedstawionego kształtowany jest tak, jakby był samodzielny i w pełni zobiektywizowany, w innych - jest uzależniony wyraźnie od czasu wypowiedzi, który wysuwa się na pierwszy plan, np. wówczas, gdy narrator przerywa rekonstruowanie przeszłości, by mówić o tym, co dzieje się aktualnie. Czas w postaci samodzielnej zazwyczaj nie bywa dominantą kompozycyjną. Bywa nią bądź w powiązaniu z podmiotem mówiącym, bądź tez w powiązaniu z organizacją zdarzeń świata przedstawionego, najczęściej w formie łańcucha przyczynowo-skutkowego. W pierwszym wypadku wysuwa się na główne miejsce czas wypowiedzi, w drugim - czas świata przedstawionego. Mogą istnieć przypadki, w których kształtowanie czasu niejako ponad podmiotem mówiącym i ponad światem przedstawionym jest głównym czynnikiem kompozycji - gdy czas jest tematem refleksji zawartych w dziele, np. powieści rodzinne lub powieści awangardowe, których tematem jest przeżywanie czasu przez bohatera, subiektywny sposób jego kształtowania.
moment, interwał czasowy
rozpiętość i trwanie
OKRES CZYNNOŚCI KOMUNIKACYJNYCH = Okres wewnętrznych czynności komunikacyjnych to odcinek czasowy w którym mieszczą się czynności nadawcze zarówno autora (tu - autora wewnętrznego, ujmowanego personalnie, z uwzględnieniem danych o jego osobowości autorskiej, dostarczonych za pośrednictwem imienia i nazwiska wymienionego przed tytułem lub na końcu utworu), jak i narratora, oraz czynności odbiorcy, zarówno projektowanego jak i przedstawionego, jeśli taki się pojawia.
OKRES ZAWARTOŚCI FABULARNEJ = Okres zawartości fabularnej to odcinek czasowy, w którym mieszczą się wszystkie przedstawione w utworze zdarzenia (tj. czynności, wypadki i procesy), a także podokresy odpowiadające poszczególnym segmentom zawartości fabularnej.
Regresja - powrót do stanu przeszłego; w psychologii powrót do zachowania charakterystycznego dla wcześniejszego okresu rozwojowego. Powrót ten może również objawiać się na płaszczyźnie emocjonalnej (odczuwanie siebie jako dziecka, przypominanie sobie uczuć podobnych do tych odczuwanych jako dziecko, itp.).
retrospekcja - (łac. retrospicere - oglądać się) przywoływanie wydarzeń z przeszłości, zakłócające tok narracji i chronologiczny układ fabuły. Retrospekcja bywa dokonywana w mowie pozornie zależnej, monologu wewnętrznym lub w wypowiedzi przytoczonej w mowie niezależnej. Przypominane zdarzenia mają najczęściej postać rozbudowanych epizodów.
Antycypacja - (łac. anticipatia - uprzedzenie) wprowadzenie do wypowiedzi sygnału zapowiadającego element mający się pojawić później. W powieści przykładem antycypacji może być inwersja czasowa, polegająca na rozpoczęciu narracji od przedstawienia wydarzenia, którego przyczyny i prowadzące do niego wypadki będą ujawniane w miarę rozwoju.
inwersja i elipsa czasowa
Inwersja - (łac. inversio - odwrócenie, zamiana) przestawienie naturalnego szyku wyrazów w zdaniu. Zabieg ten powoduje naruszenie linii intonacyjnej w zdaniu, zwiększa oczekiwanie, napięcie, podkreśla doniosłość i niezwykłość wypowiedzi. Może także wprowadzać nie jasność, zacierać rzeczywistość budowy składniowej utworu.
Elipsa - (gr. elleipsis - brak, opuszczenie) zdanie lub wyrażenie pozbawione istotnej części składniowej, najczęściej orzeczenia, występuje w postaci równoważnika zdania, figura poetycka wnosząca element tajemniczości, zmuszająca czytelnika do wypełnienia powstałej luki.
symultanizm - konsekwentne uwydatnianie ścisłej równoczesności zdarzeń dziejących się niezależnie od siebie w różnych miejscach; (łac. simultaneus - jednoczesny) przedstawienie w dziele literackim wydarzeń, dziejących się równocześnie w tym samym czasie, choć w różnych miejscach.
Asocjacyjność - zasada kojarzenia, kojarzenie, łączenie ze sobą różnych faktów, nawet luźno ze sobą powiązanych: Ależ ty masz asocjacje: żeby połączyć tak odległe wydarzenia! Opis oparty na luźnych asocjacjach.
interferencja pasm czasowych - jakieś zdarzenie opowiadane wielokrotnie
czas „zamrożony” i konsubstancjalny:
konsubstancjalny = równoległa obecność wszystkich czasów;
zamrożony = czas nie posuwa akcji w przód.
Singularność: umowne jądro czarnej dziury, miejsce bez miejsc i czas bez czasu, gdzie pod naciskiem ciążenia materia osiąga nieskończoną gęstość i załamują się prawa fizyki. W pewnej odległości od niego rozciąga się sferyczny horyzont zdarzeń - obszar, z którego nie może się wydostać żaden obiekt, nawet światło, nawet informacja. Przekroczenie horyzontu zdarzeń, jak i spadek w jądro czarnej dziury trwa dla spadającego skończony czas, dla obserwatora spoza horyzontu zdarzeń zwalnia on coraz bardziej w miarę zbliżania się do horyzontu zdarzeń, nie przekraczając go w skończonym czasie. (To jest jakiś tekst z internetu, niepotwierdzony żadnym akademickim...)
iteratywność = częstotliwość
duratywność = długość trwania
Czas mityczny / cykliczny / baśniowy, czasem czas sakralny - jest to szczególny aspekt czasu, odnoszący się do wydarzeń np. na początku świata lub w odległej przeszłości (historia przodków, demiurgów). Taki czas mityczny wprawdzie wydarzył się tylko raz, ale zostaje odtwarzany w trakcie religijnych rytuałów, np. co roczne obchodzenie świąt z okazji narodzin Jezusa z Nazaretu w tradycji chrześcijańskiej, w kulturach tradycyjnych odtwarzanie czasu mitycznego jest konieczne dla zachowania równowagi kosmosu, np. dawni Słowianie prawdopodobnie topili Marzannę każdej zimy, aby powtórzyć mityczne wydarzenia (osadzone w czasie mitycznym) i pobudzić przyrodę do życia. Jest to właśnie aspekt cykliczności czasu mitycznego. Jest to czas uniwersalny, odnoszący się też do pewnej przestrzeni sakralnej, mitycznej lub baśniowej (połączenie czasu i przestrzeni = czasoprzestrzeń). Markiewicz określa taki czas jako metonimię, bo właściwie określenie czas mityczny nie odnosi się do samego czasu, lecz właśnie do czasoprzestrzeni i ogromnych zasobów mitologiczno-religijnych.
motywy i tematy związane z czasem - przemijanie, dorastanie, starzenie się, śmierć, dzieciństwo, etapy życia, upływ czasu, zmienność lub niezmienność pewnych rzeczy/wartości itd.; śmiertelność, ale też nieśmiertelność; tematyka powiązana z czasem jest w gruncie rzeczy oparta o takie opozycje binarne.
zeugma - np. zapuścili brodę i wąsy (zapuścili zostaje pominięte elipsą) - figura składniowa polegająca na tym, że jeden element A, który może wchodzić w związki frazeologiczne przynajmniej z dwoma innymi elementami, pojawia się pomiędzy nimi, przystaje do B i C, w związku z czym przy C może zostać opuszczony; wystarczy, jeśli pojawi się tylko raz; przy czym przy zeugmie sfery B i C muszą się ze sobą wiązać. Służy ekonomii języka (żeby nie mówić, że zapuścili wąsy i zapuścili brodę).
syllepsis - np. zapuścił motor i brodę - schemat jak przy zeugmie; jest to również figura składniowa łącząca 2 elementy, jednak przy syllepsie te sfery znaczeniowe są albo sprzeczne, albo nieprzystające do siebie, różne, oddalone; konieczność wystąpienia homonimii frazeologicznej; zapuszczanie jest homonimem; wprowadza brak logiki, kalambur, gra słów; najczęściej to zwrócenie uwagi na to, że coś, co ze sobą się nie łączy, może się łączyć. Wzbudza komizm, zaskoczenie, wprowadza oryginalność. To ulubiona figura Wisławy Szymborskiej (np. Wymaga). Jasnorzewska-Pawlikowska I klonom ręce opadły i mnie. Bazuje na elipsie i na zeugmie, ale warstwa sprzeczności między B i C nie jest dosłowna, trzeba ją analizować głębiej, co oznacza, że jest to trop (szukamy ukrytego znaczenia, tak samo jak przy alegorii itd.).