1. Podmiotowość w stosunkach międzynarodowych i prawie międzynarodowym.

Pojęcie podmiotowości w prawie międzynarodowym

• pojęcie podmiotowości – podmiot prawa musi legitymować się zdolnością prawną, czyli zdolnością do posiadania praw i obowiązków oraz zdolnością do czynności prawnych – możliwość bezpośredniego zaciągania praw i obowiązków, co jest związane ze zdolnością do występowanie w stosunkach międzynarodowych;

• podmiotami PM są tylko państwa, które posiadają międzynarodową zdolność do czynności prawnych, czyli: utrzymania stosunków dyplomatycznych i konsularnych, uczestniczenia w organizacjach międzynarodowych, zawierania umów, ponoszenia odpowiedzialności międzynarodowej, posiadania własnego obywatelstwa itp.

• podmiotowość a suwerenność – podmiotami PM są obecnie nie tylko suwerenne państwa ale także niesuwerenni uczestnicy stosunków międzynarodowych: organizacje międzynarodowe i Stolica Apostolska; podmiotowość ich jest rezultatem nadania lub uznania, nie mają charakteru pierwotnego jak suwerenne podmioty PM

• podmiotowość pierwotna i wtórna:

• Konwencja wiedeńska potwierdza istnienie podmiotów PM innych niż państwa w art. 3 „Fakt, że niniejszej konwencji nie stosuje się ani do porozumień międzynarodowych, zawartych między państwami a innymi podmiotami prawa międzynarodowego lub między takimi innymi podmiotami prawa międzynarodowego, ani do porozumień międzynarodowych zawieranych w formie innej niż pisemna, nie wpływa na: a) moc prawną takich porozumień; b) zastosowanie d nich którejkolwiek z norm sformułowanych w niniejszej konwencji, którym podlegałyby one na podstawie prawa międzynarodowego niezależnie od tej konwencji; c) zastosowanie konwencji do wzajemnych stosunków między państwami, opartych na porozumieniach międzynarodowych, których stronami są również inne podmioty prawa międzynarodowego”

• nie wszyscy uczestnicy stosunków międzynarodowy (np. międzynarodowe korporacje, kościoły, osoby fizyczne) są podmiotami PM, gdyż nie posiadają oni zdolności do czynności prawnych w stos. m., czyli PM nie reguluje ich stosunków z innymi krajami, umowy zawierane przez nich nie są umowami międzynarodowymi, nie podlegają prawu traktatów itp.

• podmiotowość a zdolność prawna – sama zdolność prawna (posiadanie praw i obowiązków bezpośrednio wynikających z PM, np. obowiązek nie popełniania przestępstw i zbrodni międzynarodowych przez osoby fizyczne) nie wystarcza do nabycia podmiotowości; osoba fizyczna nie jest zdolna do czynności prawnych w stosunkach międzynarodowych co oznacza, że nie jest podmiotem PM

  • PM zna sytuacje, gdy państwo pozbawione możliwości występowania w płaszczyźnie zewnętrznej zachowywało swą podmiotowość, ja w wypadku III Rzeszy po II wojnie światowej, jednakże sytuacja taka ma wyjątkowy i przejściowy charakter uzasadniony w tym przykładzie odpowiedzialnością za agresję

Inne podmioty prawa międzynarodowego

1. Podmiotowość narodu

• podmiotowość narodu – prawo narodów do samostanowienia tylko ogólnikowo wymienione w Karcie NZ; deklaracja ONZ z 14 grudnia 1960 r. w sprawie przyznania niepodległości krajom i narodom kolonialnym „Wszystkie narody mają prawo do samostanowienia; na mocy tego prawa określają wg własnej woli swój status polityczny i swobodnie rozwijają swe życie gospodarcze, społeczne i kulturalne”

• uściślenie zasady (deklaracja z 1970 r.), aby uniemożliwić powoływanie się na nią w celu naruszania integracji terytorialnej i politycznej państw niepodległych (ruchy separatystyczne) „Nic, co zostało powiedziane […] nie będzie rozumiane jako upoważnienie lub zachęta do podjęcia jakiegokolwiek działania, które prowadziłoby do rozbicia lub naruszenia, całkowicie lub częściowo, integracji terytorialnej lub jedności politycznej suwerennych i niepodległych państw, które postępują zgodnie z zasadą równouprawnienia i samostanowienia narodów […] i które posiadają tym samym rząd reprezentujący całą ludność należącą do danego terytorium, bez względu na rasę, wyznanie lub kolor”

• wyrażenie woli narodu (wybór własnego statusu wewnętrznego i zewnętrznego) może dokonać się w drodze pokojowej lub w drodze walki narodowowyzwoleńczej; naród swobodnie wyraża swoja wolę wytworzenia własnej państwowości lub przyłączenia się do istniejącego podmiotu

• naród, który w trakcie walki narodowowyzwoleńczej tworzy zręby swej państwowości, wykształca organy cywilne lub wojskowe zdolne do reprezentowania w stos. międzynarodowych, staje się podmiotem PM (państwo in statu nascendi)

1. Podmiotowość organizacji międzynarodowych

• po II wojnie światowej organizacja międzynarodowe są z reguły uznawane za podmiot prawa międzyn.

• podmiotowość organizacji międzynarodowych – zdolność działania w płaszczyźnie międzynarodowej, do nabywania praw i zaciągania obowiązków międzynarodowych: zawieranie umów międzynarodowych z państwami i innymi organizacjami, korzystanie z biernego prawa legacji, ponoszenie odpowiedzialności i sprawowanie opieki nad funkcjonariuszami, korzystanie z przywilejów i immunitetów, działalność jest określona przez PM (na przykładzie ONZ)

• organizacja ma w stosunku do państwa charakter pochodny, korzysta z podmiotowości w zakresie ustalonym przez tworzące organizację państwa w umowie konstytucyjnej, jest powoływana i rozwiązywana w zależności od woli państw członkowskich; podmiotem PM jest tylko ta organizacja, która ma niezbędną sumę kompetencji międzynarodowych

1. Podmiotowość Stolicy Apostolskiej

• podmiotowość Stolicy Apostolskiej - głowa Kościoła katolickiego (zgodnie z prawem kanonicznym) – papież wraz z podległym mu zespołem urzędów kurialnych; zdolność papieża do występowania w stos. międzynarodowych była uznawana już w średniowieczu

  • traktat laterański – 11 luty 1929 r. podpisanie traktatu laterańskiego między Stolicą Apostolską a Włochami (utworzenie państwa-miasta Watykanu); traktat ten wyposażył Stolice Apostolską w atrybuty państwowości umożliwiając występowanie także jako Państwo-Miasto Watykan (dwoistość podmiotu); jednakże to Stolica Apostolska częściej występuje w stosunkach międzynarodowych, podpisuje konkordaty, korzysta z prawa biernej i czynnej legacji

1. Podmiotowość osób fizycznych i prawnych

• podmiotowość osób fizycznych i prawnych - istnienie norm PM bezpośrednio skierowanych do osób fizycznych, dających im określone prawa i nakładających na nie obowiązki i odpowiedzialność – normy adresowane do jednostek – zakaz piractwa, pojęcie zbrodni międzynarodowych (zbrodnie wojenne, przeciwko pokojowi i przeciwko ludzkości, ludobójstwo, apartheid) pociągają za sobą odpowiedzialność karną osób fizycznych (wynikająca z naruszenia norm PM)

• zdolność działań w płaszczyźnie międzynarodowej istnienie norm adresowanych do osób fizycznych oraz posiadanie praw i obowiązków niezależnie od ich sporadyczności nie wystarcza do uzyskania podmiotowości, gdyż nie zostały one uzyskane czy zaciągnięte poprzez własne działania ale poprzez wolę państwa i za jego zgodą (np. prawa człowieka czy mniejszości narodowych)

• prawo petycji możliwość składania petycji jest uwzględniona w niektórych umowach o ochronie praw człowieka (Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej oraz protokół dodatkowy do MPPOiP)

• sytuacja prawna osób fizycznych i prawnych jest regulowana przez prawo wewnętrzne

1. Pojęcie dyplomacji i realizacja ius missionis we wspólczesnych stosunkach międzynarodowych.

Na pojęcie dyplomacji składają się trzy elementy. W pierwszym znaczeniu- dyplomacja występuje, jako oficjalna działalność organów państwowych o kompetencjach w sferze stosunków międzynarodowych, głównie przedstawicieli dyplomatycznych. W drugim-jako opierający się na założeniach naukowych zespół metod i środków oraz sztuka osiągnięcia celów polityki zagranicznej, państwa prowadzenia i utrzymywania stosunków między państwami. W trzecim znaczeniu termin dyplomacja określa się dysponujący odpowiednimi kwalifikacjami zespół ludzi (służba dyplomatyczno-konsularna) oraz aparat organizacyjny (ministerstwo spraw zagranicznych, stale i ad hoc misje dyplomatyczne). Choć te elementy trzy występują osobno, to dopiero razem wzięte wyjaśniają najważniejsze aspekty terminu dyplomacja.

1. Źródła prawa dyplomatycznego

Współcześnie źródłami prawa dyplomatycznego są:

• Wielostronne umowy międzynarodowe, głównie Konwencja Wiedeńska z 1961 r. (podstawowe źródło współczesnego prawa dyplomatycznego- akt prawnomiędzynarodowy o znaczeniu powszechnym)

• Umowy wielostronne i dwustronne regulujące status prawny oraz przywileje i immunitety organizacji międzynarodowych i ich funkcjonariuszy oraz przedstawicieli państw i delegacji.

• Umowy dwustronne

• Akty prawa wewnętrznego

• Zwyczaj międzynarodowy

• Praktyka sądowa i dyplomatyczna

• Doktryna prawa dyplomatycznego

Od międzynarodowego prawa zwyczajowego należy odróżnić międzynarodowe zwyczaje, niemające charakteru normy prawa zwyczajowego. Zalicza się do nich m.in. zasady kurtuazji międzynarodowej, obowiązującej w sensie prawnym.

Prawo dyplomatyczne jest, obok prawa konsularnego, morskiego, wojennego, najstarszym i najbardziej uniwersalnym dziełem jednak kodyfikacja jego norm dokonywała się właściwie dopiero od pierwszej połowy XIX w. Pierwszej oficjalnej, częściowej kodyfikacji prawa dyplomatycznego dokonano na Kongresie Wiedeńskim, który dnia:19.03.1815 r. przyjął regulamin w sprawie rang szefów misji dyplomatycznych. Uporządkował on przede wszystkim zasady pierwszeństwa (precedencji) oraz kwestie związane z tytułowaniem szefów misji dyplomatycznych, określając ściśle nazwy klas i rangi przedstawicieli dyplomatycznych. Regulamin przyczynił się do demokratyzacji prawa dyplomatycznego, a szczególnie uznania zasady suwerennej równości państw 21.10.1818 r., Protokół Kongresu Akwizgrańskiego stanowił uzupełnienie.

• 1928 r. VI Konferencja Unii panamerykańskiej w Hawanie – została przyjęta Konwencja o agentach dyplomatycznych. Oprócz postanowień o klasach i rangach regulowała ona także zagadnienia prawa legacji, przywilejów i immunitetów, jak również w pewnej mierze status misji specjalnych, a więc dyplomacji ad hoc. Konwencja Hawańska ma charakter ściśle regionalny, ratyfikowało ją tylko 15 państw (nie ratyfikowały m.in. Stany Zjednoczone).

• W ramach Ligi Narodów komitet ekspertów ds. kodyfikacji prawa międzynarodowego włączył w 1925 r. do planu prac kodyfikacyjnych dwa zagadnienia z dziedziny prawa dyplomatycznego: klasy oraz przywileje i immunitety przedstawicieli dyplomatycznych. Jednak problematyka ta nie pojawiła się na Konferencji Kodyfikacyjnej w 1930 r. (ponieważ większość krajów wypowiedziała się przeciw zmianom w istniejącej praktyce prawa dyplomatycznego).

• W ramach ONZ konwencja z 13.02.1946 r. o przywilejach i immunitetach ONZ oraz konwencja z 21.11.1947 r. o przywilejach i immunitetach organizacji wyspecjalizowanych.

• Wiedeń 1961 r. –Konwencja Wiedeńska o stosunkach dyplomatycznych (53 artykuły-wielostronny akt międzynarodowy). Konferencja w Wiedniu opracowała także dwa protokoły fakultatywne: w sprawie nabycia obywatelstwa oraz w sprawie obowiązkowego załatwiania sporów wynikłych na tle stosowania postanowień konwencji. Konwencja weszła w życie 24.IV.1964 r. W przeważającej mierze skodyfikowała ona istniejące już i ukształtowane w ciągu stuleci normy międzynarodowego prawa zwyczajowego, dotyczące jednak tylko „klasycznej” dyplomacji realizowanej za pośrednictwem stałych misji dyplomatycznych (ambasad, poselstw). Jednakowoż nie ograniczyła się tylko do kodyfikacji istniejących norm zwyczajowych, lecz wyrażała i potwierdzała. W wielu wypadkach także nowe tendencje i nową praktykę w prawie dyplomatycznym, co znalazło m.in. wyraz w przyjęciu słusznego założenia, że przywileje i immunitety przysługują państwu, a nie poszczególnym osobom i że zakres ich powinien się opierać na zasadzie funkcjonalnej. Tendencje te znalazły również potwierdzenie w określeniu najważniejszych funkcji dyplomatycznych, w tym przyznaniu misjom dyplomatycznym możliwości wykonywania funkcji konsularnych. Uwzględniały także postęp w rozwoju techniki, w rozwoju stosunków społecznych itp. Przyjęcie konwencji przyczyniło się w odczuwalny sposób do ujednolicenia praktyki dyplomatycznej i stosowania norm prawa dyplomatycznego także przez liczne nowe państwa, które niedawno pojawiły się na arenie międzynarodowej. Duże znaczenie miało uregulowanie przez Konwencję dziedzin, w których praktyka była niejednolita, a nierzadko sprzeczna, szczególnie w zakresie: przywilejów i immunitetów, głównie immunitetu od jurysdykcji cywilnej, określenia statusu personelu administracyjnego i technicznego, statusu obywateli państwa przyjmującego lub trzeciego, zatrudnionych w charakterze członków misji dyplomatycznej państwa wysyłającego itp. Dzięki tej konwencji m.in. wiele kwestii, zwłaszcza z dziedziny zwolnień od kontroli i opłat celnych, podatkowych i innych, opierających się do tego czasu na niepewnych podstawach kurtuazji międzynarodowej i zasadzie wzajemności, zostało przekształconych w jednoznacznie wiążące normy prawno-międzynarodowe.

1. Podstawowe informacje dotyczące stosunków konsularnych.

Stosunki konsularne są to urzędowe stosunki między państwami ustanawiane w celu realizacji funkcji konsularnych. Utrzymywane są za pośrednictwem specjalnych organów państwowych zwanych urzędami konsularnymi lub przedstawicielstw dyplomatycznych, a ściślej zatrudnionych w nich urzędników wchodzących w skład służby dyplomatyczno-konsularnej państwa wysyłającego. Stosunki konsularne mogą być utrzymywane także za pośrednictwem konsulów honorowych w państwach, które uznają te instytucję oraz przedstawicielstw handlowych lub innych instytucji upoważnionych do pełnienia funkcji konsularnych. Potrzebna jest wzajemna zgoda dla stosunków konsularnych. Z reguły zgoda na ustanowienie stosunków dyplomatycznych implikuje także zgodę na stosunki konsularne. Natomiast zerwanie lub zawieszenie stosunków dyplomatycznych nie powoduje zerwania lub zawieszenia stosunków konsularnych. Stosunki konsularne regulowane są zarówno przez normy konwencyjne jak i zwyczajowe oraz wewnątrzpaństwowe. Największą rolę w regulacji odgrywają jednak, w odróżnieniu od stosunków dyplomatycznych, umowy dwustronne, zwane konwencjami konsularnymi. „ Nawiązywanie stosunków konsularnych między państwami następuje za ich wzajemną zgodą” (art.2)-państwo nie ma obowiązku prawnomiędzynarodowego ani wysyłania własnych, ani przyjmowania obcych konsulów. Konwencja Hawańska z 1928 roku dopuszcza ustanowienie konsulów za „ wyraźną lub milczącą zgodą państwa przyjmującego”. Formalne nawiązanie stosunków konsularnych nie jest równoznaczne z istnieniem obowiązku ustanowienia urzędów konsularnych. Jednak współcześnie systematyczna odmowa nawiązania normalnych stosunków konsularnych nie byłaby zgodna z zasadami współczesnego prawa międzynarodowego (istnieje obowiązek współpracy międzynarodowej). Bez istnienia stosunków dyplomatycznych i konsularnych niemożliwe jest sprawowanie opieki państwa wysyłającego nad jego obywatelami w państwie przyjmującym oraz niemożliwy jest obecnie rozwój normalnych stosunków między państwami i narodami, w tym czuwanie nad realizacją praw człowieka. We współczesnym prawie międzynarodowym podmiotami prawa konsulatu są suwerenne państwa.

1. Normy regulujące stosunki konsularne

• stosunki konsularne określane są przez zespół norm prawnych umownych i zwyczajowych składających się na międzynarodowe prawo konsularne oraz przez normy prawa wewnętrznego (wielka rola dwustronnych norm umownych)

• konwencje dwustronne - pierwsze zawarte były już w XII i XIII w.

• konwencje wielostronne - obecnie istnieją trzy konwencje wielostronne: dwie regulują stosunki konsularne państw amerykańskich – konwencja o funkcjach konsularnych z Caracas z 1911 r. i konwencja hawańska o funkcjonariuszach konsularnych z 1928 r. Powszechną umowa jest Konwencja wiedeńska o stosunkach konsularnych podpisana 24 kwietnia 1963 r. (weszła w życie w 1967 r.)

• zwyczaj międzynarodowy – konwencje dwustronne zawierające identyczne rozwiązania, mogą być traktowane jako dowód istnienia powszechnej praktyki przyjętej przez prawo

• ustawodawstwo wewnętrzne – w granicach dozwolonych PM; każde państwo samo określa pragmatykę służbowa urzędów konsularnych, określa ich prawa, obowiązki, rangi itp.

1. Funkcje konsularne

• K. Libera właściwość rzeczowa konsula obejmuje: kompetencje o charakterze ogólnym, opiekę nad obywatelami państwa wysyłającego, kompetencje w sferze obrotu gospodarczego, żeglugi morskiej i powietrznej oraz kompetencje o charakterze prawnym i administracyjnym

• art. 5 Konwencji wiedeńskiej:

  1. ochrona interesów państwa wysyłającego i jego obywateli,

  2. popieranie rozwoju stosunków handlowych, gospodarczych, kulturalnych i naukowych między państwem wysyłającym i przyjmującym,

  3. zapoznawanie się wszelkimi legalnymi sposobami z warunkami i rozwojem życia handlowego, gospodarczego, kulturalnego i naukowego oraz składanie sprawozdań swemu rządowi,

  4. wystawianie paszportów i wiz,

  5. udzielanie pomocy własnym obywatelom,

  6. pełnienie czynności notariusza i urzędnika stanu cywilnego pod warunkiem zgodności z przepisami miejscowymi,

  7. ochrona interesów spadkowych własnych obywateli, ochrona interesów nieletnich osób i osób pozbawionych pełnej zdolności do czynności prawnych,

  8. reprezentowanie współobywateli przed sądem oraz innymi władzami państwa przyjmującego,

  9. wykonywanie nadzoru i kontroli nad statkami i samolotami,

  10. udzielanie pomocy statkom i samolotom

• w punkcie m konwencja stwierdza, że konsulowie mogą wykonywać wszelkie czynności, jakie zostały im powierzone przez państwo wysyłające, a które nie są zakazane przez ustawodawstwo państwa przyjmującego, nie spotykają się z jego sprzeciwem lub są przewidziane w umowach międzynarodowych obowiązujących państwo wysyłające i przyjmujące

1. Klasy szefów placówek konsularnych. Korpus konsularny

• klasy szefów: konsul generalny, konsul, wicekonsul, agent konsularny

• od konsulów, wicekonsulów i agentów konsularnych, będących szefami placówek konsularnych i działających na podstawie listów komisyjnych, należy odróżnić funkcjonariuszy konsularnych mających zgodnie z wewnętrzną pragmatyką rangę konsula, wicekonsula czy agenta konsularnego, którzy działają w składzie placówki jako pomocnicy szefa

• w polskiej służbie wyróżnia się stopień służbowy konsul generalny – minister pełnomocny, odpowiadający w służbie dyplomatycznej radcy – ministrowi pełnomocnemu

• korpus konsularny – szefowie placówek konsularnych w danym mieście państwa przyjmującego (węższe znaczenie); wszyscy funkcjonariusze konsularni (szersze znaczenie); na czele stoi najstarszy klasą szef placówki, zwykle konsul generalny, który najwcześniej otrzymał exequatur; znaczenie podobne do korpusu dyplomatycznego

1. Konsulowie zawodowi i honorowi

• konsul zawodowy – urzędnik państwa wysyłającego, mianowany spośród jego obywateli (publiczny charakter do państwa wysyłającego), otrzymuje stałe wynagrodzenie i nie może oddawać się innemu zajęciu zarobkowemu

• konsul honorowy – powoływany na podstawie umowy przez państwo wysyłające spośród mieszkańców (obywateli) państwa przyjmującego (prywatnoprawny stosunek do państwa wysyłającego), nie otrzymuje stałego uposażenia, prawo rekompensaty poniesionych wydatków

• przywileje i immunitety konsula honorowego – zwolniony od wszelkich podatków i opłat od sum otrzymywanych od państwa wysyłającego z tytułu wykonywanej funkcji; może być aresztowany i uwięziony; nietykalność dokumentów i archiwów konsula honorowego

1. Organa wewnętrzne i zewnętrzne państw w stosunkach międzynarodowych

Organy wewnętrzne

• PM nie określa, na jakich zasadach na być oparty proces podejmowania przez państwo decyzji w stosunkach międzynarodowych

• przedmiotem prawnomiędzynarodowego uregulowania jest natomiast sfera reprezentacji państwa (kto i na jakich zasadach może wyrażać wolę państwa w stosunkach zewnętrznych); art. 7 pkt. 2 Konwencji wiedeńskiej o prawie tratatów z 1969 r.: „ze względu na ich funkcje i bez potrzeby przedkładania pełnomocnictw, następujące osoby uważa się za reprezentujące swoje państwo:

  • głowy państw, szefów rządów i ministrów spraw zagranicznych – dla dokonania wszelkich czynności związanych z zawarciem traktatu

  • szefów misji dyplomatycznych dla przyjęcia tekstu traktatu między państwem wysyłającym a państwem przyjmującym

  • przedstawicieli skredytowanych przez państwa bądź na konferencji międzynarodowej, bądź przy org. m. lub przy jednym z jej organów – dla przyjęcia tekstu traktatu na tej konferencji, w tej organizacji lub w tym organie.”

• innym zagadnieniem, którym zajmuje się PM w związku z reprezentacja są przywileje i immunitety, jakie przysługują osobom występującym w charakterze organów państwowych poza granicami jego terytorium

• organy państwowe występujące w stosunkach międzynarodowych dzieli się na:

1. Głowa państwa

• konstytucyjna pozycja głowy państwa; wg norm prawa zwyczajowego jego pozycja określana jest jako tzw. ius repraesentationis omnimodae, czyli nieograniczonego, pełnego prawa reprezentowania państwa w stosunkach międzynarodowych zewnętrznych oraz zespołu przywilejów i immunitetów („immunitet suwerena”)

• uprawnienia głowy państwa – reprezentowanie państwa i wyrażanie jego woli na zewnątrz; wysyłanie i przyjmowanie przedstawicieli dyplomatycznych; zawieranie umów międzynarodowych bez pełnomocnictw; ogłaszanie stanu wojny i pokoju; podpisywanie dokumentów (listy uwierzytelniające i odwołujące, pełnomocnictw do zawarcia umowy, dokumentów ratyfikacyjnych itp.)

• w Polsce art. 133 i 126 Konstytucji z 1997 roku

• przywileje i immunitety głowy państwa – przysługują urzędowi a nie osobie; na terytorium obcym nie podlega on jurysdykcji karnej, administracyjnej i jurysdykcji miejscowej cywilnej; bezwzględna nietykalność osoby głowy państwa; ochrona przed zniesławieniem (PM zakazuje uprawiania tzw. propagandy dyfamacyjnej wymierzonej przeciw szefom państw); przywilej nietykalności rozciąga się na rezydencję, pojazdy, środki lokomocji i korespondencję

• odpowiedzialność głowy państwa – zasada odpowiedzialności szefów państw za zbrodnie i przestępstwa międzynarodowe

1. Parlament

• udział w kształtowaniu i kontroli polityki zagranicznej jest istotnym czynnikiem w stanowieniu polityki zagranicznej i określaniu jej kierunków [oczywiście jego rola jest różna i zależy od ustroju społeczno-ekonomicznego i systemu rządów, jak napisał autor .. SP] – parlamenty są najwyższymi organami władzy państwowej, podejmuje uchwały określające podstawowe kierunki działalności państwa oraz sprawuje kontrolę nad działalnością innych organów władzy i administracji państwowej

• ogłaszanie stanu wojny – sejm decyduje o stanie wojny (tylko w przypadku napaści zbrojnej na terytorium RP lub gdy wynika to z zawartych umów) i pokoju

• udział parlamentu w realizacji polityki zagranicznej – wzajemne kontakty między parlamentami, wymiana wizyt, prowadzenie oficjalnych rokowań; komisje spraw zagranicznych przesłuchują kandydatów na ambasadorów

• Unia Międzyparlamentarna od 1889 r. służy popieraniu kontaktów osobistych między członkami wszystkich parlamentów, zorganizowanych w grupy narodowe

1. Rząd i szef rządu (premier)

• kompetencje rządu – organ faktycznie określający kształt stosunków zewnętrznych; zawiera umowy wymagające ratyfikacji oraz zatwierdzenia i wypowiada inne umowy międzynarodowe; znaczenie w sferze reprezentacji i wyrażania na zewnątrz woli państwa; umowy międzyrządowe

• zatwierdzanie umów międzynarodowych – umowy takie nie zawierają klauzuli ratyfikacyjnej lecz wymagają zatwierdzenia przez rząd (pominięcie parlamentu); procedura zatwierdzania określana jest przepisami wewnętrznymi

• uprawnienia szefa rządu – prawo zawierania umów międzynarodowych, prowadzenia rokowań oraz oświadczenia woli państwa bez pełnomocnictw; jego oświadczenia wiążą państwo; przyjmowanie obcych przedstawicieli dyplomatycznych, wystawianie pełnomocnictw zazwyczaj z kontrasygnatą MSZ przedstawicielom państwa w organach i organizacjach międzynarodowych oraz delegatom na konferencje międzynarodowe

• spotkanie na szczycie – spotkanie szefów państw i rządów oraz przywódców największych partii dla załatwienia najważniejszych problemów; szef rządu przebywający za granicą korzysta z przywilejów i immunitetów dyplomatycznych jest on traktowany jak głowa państwa (występujące różnice nie tyle dotyczą jego sytuacji prawnej, co raczej protokolarnej)

1. Minister i ministerstwo spraw zagranicznych

• kompetencje ministra spraw zagranicznych: reprezentuje państwo, może prowadzić rokowania dwu- i wielostronne oraz podpisywać umowy bez pełnomocnictw; jego oświadczenie pisemne i ustne są wiążące dla państwa

  • utrzymywanie stałego kontaktu z obcymi przedstawicielami dyplomatycznymi, bierze udział w składaniu listów uwierzytelniających, uczestniczy w przyjmowaniu delegacji państwowych i rządowych, powoływanie własnych i przyjmowanie obcych charges d’affaires, kontrasygnuje listy uwierzytelniające dyplomatom itd.

  • może wystawiać listy komisyjne własnym i udzielać exequatur obcym konsulom

  • udziela zezwolenia na opublikowanie umów w kwestiach prawnomiędzynarodowych dotyczących m.in. obowiązywania umów, immunitetów i przywilejów obcych przedstawicieli, wzajemności, uznawania bądź nieuznawania praw i tytułów państw obcych

• minister spraw zagranicznych korzysta z takich samych przywilejów jak przedstawiciele dyplomatyczni

• ministerstwo spraw zagranicznych – prowadzi całość polityki zagranicznej państwa, utrzymuje kontakt z obcymi placówkami dyplomatycznymi i konsularnymi, kieruje pracą własnych placówek

  • spoczywa na nim obowiązek ochrony interesów własnego państwa i jego obywateli; również koordynacja działalności zagranicznej innych centralnych urzędów

• struktura MSZ trzy rodzaje departamentów:

  • terytorialne (prowadzą i koordynują bieżącą politykę zagraniczną wobec określonych grup krajów)

  • funkcjonalne (wydzielone zagadnienia: sprawy konsularne, prawne, traktatowe, kulturalne itp.)

  • administracyjne (charakter pomocniczy – gabinet ministra, kadry, łączność itp.)

• minister właściwy do spraw zagranicznych kieruje działalnością MSZ przy pomocy sekretarza stanu, podsekretarzy stanu oraz gabinetu politycznego ministra w czasie nieobecności ministra jego obowiązki pełni sekretarz stanu, który w tym czasie używa tytułu: kierownik MSZ

1. Minister właściwy do spraw gospodarki

• obrót towarami i usługami z zagranicą regulowany jest w przepisach prawa i umowach międzynarodowych

• uprawnienia ministra właściwego ds. gospodarki – koordynacja działań w zakresie współpracy gospodarczej z zagranicą, kontrola obrotu z zagranicą towarami i technologiami w związku z porozumieniami i zobowiązaniami międzynarodowymi; podejmowanie i rozwijanie działań na rzecz dostępu do rynków zagranicznych polskich towarów, usług i kapitału, promocja polskiej gospodarki za granicą, współpraca z właściwymi organizacjami, tworzenie i utrzymywanie placówek ekonomiczno-handlowych za granicą

§ 2. Organy zewnętrzne

1. Stałe przedstawicielstwa dyplomatyczne

• główny instrument realizacji stosunków dwustronnych

• stałe misje dyplomatyczne są urzędami jednoosobowymi, akredytowanymi przy głowie państwa pobytu, maja charakter przedstawicielski, korzystają przywilejów i immunitetów dyplomatycznych, stale przebywają w państwie pobytu

• sposoby ustanowienia i zakończenia misji dyplomatycznej, funkcje, przywileje i obowiązki są regulowane prze prawo dyplomatyczne (Konwencja Wiedeńska z 1961 r.)

1. Misje specjalne

• obok stałych przedstawicielstw dyplomatycznych państwa wysyłają doraźne delegacje w celu załatwienia określonych spraw – misje specjalne, zwane też misjami ad hoc

• cele misji specjalnych – polityczne (prowadzenie rokowań i załatwianie spraw spornych, negocjowanie i podpisywanie deklaracji i umów), ceremonialne (udział w koronacjach, pogrzebach, uroczystościach związanych z objęciem stanowiska prezydenta itp.) i techniczne (rozwiązanie lub uzgodnienie problemów specjalistycznych); osobną grupę stanowią misje specjalne wysyłane na konferencje międzynarodowe

• gdy między państwami nie ma stałych stosunków dyplomatycznych, misje specjalne stanowią jedyną formą bezpośrednich kontaktów między tymi państwami

  • niekiedy (tzw. ambasadorzy „wędrujący”, ambasador-at-large) jedna osoba jest wysyłana w celu przedstawienia stanowiska lub zbadania opinii innych rządów do kilku krajów

• wysłanie misji specjalnej występuje w wyniku uzgodnienia między zainteresowanymi państwami; wcześniejsze określenie celu misji

1. Przedstawicielstwa handlowe

• monopol handlu zagranicznego – stan, w którym regulowanie i prowadzenie międzynarodowej wymiany handlowej wykonywane jest przez państwo lub z jego upoważnienia

• zadania przedstawicielstw handlowych – reprezentacja interesów państwa w dziedzinie handlu zagranicznego, działanie na rzecz rozwoju stosunków gospodarczych, badania sytuacji ekonomicznej kraju, w którym się znajdują, odnotowanie ruch cen i zmian kursów, uczestniczą w przygotowywaniu umów ekonomicznych, ocenia i pomoc w działalności przedsiębiorstw handlu zagranicznego

• polskie przedstawicielstwa – wydziały ekonomiczno-handlowe będące integralna częścią ambasad, sekcje i wydziały handlowe przy konsulatach (dawniej biura radców handlowych)

1. Przedstawicielstwa przy organizacjach międzynarodowych

• stałe przedstawicielstwa państw członkowskich przy org. m. wynikają ze wzrostu znaczenia i dynamicznego rozwoju organizacji międzynarodowych; rozwój stałych przedstawicielstw nastąpił po drugiej wojnie światowej; istnieją nie tylko przy ONZ ale także przy wielu organizacjach wyspecjalizowanych (UNESCO w Paryżu, FAO w Rzymie itp.) oraz innych organizacjach tj. Unia Europejska, NATO itd.

• cele stałych przedstawicielstw – utrzymanie stałego kontaktu z sekretarzem organizacji, zapewnia szybkie dostarczenie dokumentacji i informacji, pozwala utrzymywać stosunki i uzgadniać stanowisko z innymi członkami organizacji także w okresach między posiedzeniami i sesjami organów

• Konwencja o reprezentacji państw w ich stosunkach z organizacjami międzynarodowymi - 14 marca 1975 r. uchwalenie Konwencji; reguluje ona status prawny stałych przedstawicielstw i stałych obserwatorów państw nie będących członkami, sytuacje prawna delegatów do organów i na konferencje międzynarodowe

• zadania przedstawicielstw – (art. 6 powyższej Konwencji) reprezentacja państwa, utrzymanie więzi między państwem a organizacją, prowadzenie negocjacji, zaznajamianie się z działalnością organizacji, zapewnienie udziału państwa w działalności organizacji, ochrona interesów państwa, popieranie realizacji celów organizacji

  • konwencja przewiduje przyznanie przez państwo, w którym znajduje się siedziba organizacji regionalnych, ułatwień przedstawicielstwom umożliwiającym im wykonywanie swych funkcji (zakres przywilejów i immunitetów w znacznym stopniu wzorowany na odpowiednich postanowieniach Konwencji wiedeńskiej z 1961 różnicą np. to, iż precedencja między szefami stałych przedstawicielstw, nieróżniących się między sobą rangami, określana jest wg porządku alfabetycznego nazw ich krajów używanych w organizacji

1. Urzędy konsularne

• charakter przedstawicielski urzędów konsularnych jest ograniczony w porównaniu do przedstawicielstw dyplomatycznych

• zadania konsulatów – ochrona skonkretyzowanych interesów obywateli i państwa we wszystkich dziedzinach, które wymagają od konsula jego działania, opieki i ochrony oraz popieranie przyjaznych stosunków między państwem wysyłającym a przyjmującym

• w praktyce uwidoczniła się tendencja do zrównywania konsulów (pod względem przywilejów i immunitetów) z dyplomatami konwencje konsularne

1. Misje wojskowe

• przypadki działania jednostek wojskowych, żołnierzy i oficerów w charakterze organu zewnętrznego państwa (wszelkie zorganizowane siły zbrojne, jednostki powietrzne, lądowe lub morskie przebywające poza granicami swego kraju)

  • okręty wojenne poza swoimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorialnym korzystają z pełnego immunitetu, są wyłączone spod jurysdykcji miejscowej; działają jednocześnie jako organy społeczności międzynarodowej zwalczanie niewolnictwa czy piractwa

• rodzaje misji wojskowych – misje doraźne (dla załatwienia określonej sprawy), stałe misje wojskowe w wyniku umów międzynarodowych i przebywające stale na terytorium innego państwa (te z kolei dzielą się na mające uprawnienia do reprezentacji państwa oraz misje wysyłane na podstawie umów o pomocy i współpracy wojskowej)

1. Definicja i rodzaje sporów międzynarodowych.

1. Definicja sporu i konfliktu międzynarodowego

• wg MTS z 1950 spór oznacza „sytuację, w której punkty widzenia dwóch stron są wyraźnie przeciwstawne”

• wyrok STSM z 1924 identyfikacja sporu z „brakiem zgody w przedmiocie kwestii prawnej lub stanu faktycznego, z przeciwieństwem prawnych stanowisk lub interesów między stronami”

• Karta NZ wymienia w art.1 wśród celów ONZ „łagodzenie lub załatwianie pokojowymi sposobami sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju”

• pakt Ligi Narodów w art.11 wymienił obok sporów także „wszelką okoliczność, która może wpłynąć na stosunki międzynarodowe, grożąc zamąceniem pokoju lub dobrego porozumienia miedzy państwami, od którego utrzymanie pokoju zależy”

• napięcie w stosunkach między państwami określa się jako stan, w którym występuje antagonizm bez jasno zdefiniowanego przedmiotu nieporozumień lub też pojęcie przedmiotu, istotne dla każdej racjonalnej dyskusji

  • kryzys międzynarodowy powstaje dopiero wówczas, gdy próby pogodzenia sprzecznych interesów doprowadziły do impasu i gdy rokowania zostaną zablokowane przez przeciwstawność niemożliwą do usunięcia

• konfliktami nazywa się spory, które przybrały ostrzejszą formę i w których grozi użycie sił zbrojnych albo też siły takie zostały już użyte (konflikty zbrojne)

1. Rodzaje sporów międzynarodowych

• podział w Karcie NZ:

  • zagrażające i nie zagrażające pokojowi i bezpieczeństwu międzynarodowemu

• podział sporów międzynarodowych na prawne i polityczne:

  • polityczne mają miejsce wówczas, gdy brak jest reguł prawnych, które mogłyby być zastosowane do rozstrzygnięcia sporu; strony powołują się na inne niż prawne argumenty

  • prawne jeżeli strony opierają swoje pretensje na argumentacji natury prawnej, na obowiązującym przepisie prawnym

• organy polityczne przy załatwianiu sporów powinny uwzględniać aspekt prawny zagadnienia

  • sądy międzynarodowe bardzo często opierają swe decyzje nie tylko na przesłankach prawnych, ale również politycznych

• spory nadające się do rozstrzygnięcia rozjemczego lub sądowego dotyczą (już art. 13 Paktu LN):

  • interpretacji traktatu

  • jakiegokolwiek zagadnienia prawa międzynarodowego

  • zaistnienia faktu który, gdyby został stwierdzony, stanowiłby naruszenie zobowiązania międzynarodowego

  • charakteru lub rozmiarów odszkodowania należnego z tytułu naruszenia zobowiązania międzynarodowego

1. Problematyka związana z umiędzynarodowieniem konfliktu.

2. Dyplomatyczne metody rozstrzygania sporów w teorii i praktyce.

3. Rozstrzyganie sporów międzynarodowych w systemie ONZ.

Załatwianie sporów w świetle Karty Narodów Zjednoczonych

• Karta NZ w art. 1 wśród celów dla których powołano do życia ONZ, wymienia: „załatwianie i rozstrzyganie

sporów lub sytuacji mogących prowadzić do naruszenia pokoju w drodze pokojowej według zasad sprawiedliwości i prawa międzynarodowego”

Prawo międzynarodowe publiczne 79• zgodnie z art. 33 ust. 1 strony uczestniczące w sporze: „będą przede wszystkim dążyć do jego załatwienia w

drodze rokowań, badań, mediacji, koncyliacji, rozjemstwa, rozstrzygnięcia sadowego, odwołania do organów

lub układów regionalnych albo w drodze innych środków pokojowych według własnego wyboru”

• Rada Bezpieczeństwa:

• ma prawo zbadać spór lub sytuację w celu ustalenia czy trwanie sporu lub sytuacji może zagrażać międzynarodowemu pokojowi i bezpieczeństwu (art. 34)

• wydaje odpowiednie decyzje i może dla zapewnienia wykonania tych decyzji stosować sankcje bez użycia sił zbrojnych (art. 41) i ewentualnie sankcje z użyciem sił zbrojnych (art. 42)

• zgodnie z postanowieniami art. 27 Karty NZ, decyzje Rady Bezpieczeństwa w sprawach innych niż proceduralne, powinny być podejmowane większością dziewięciu głosów w stosunku do ogólnej liczby piętnastu członków Rady

• art. 11 ust. 2 Karty NZ upoważnia Zgromadzenie Ogólne do omawiania spraw dotyczących utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa i do wydawania w tych sprawach zaleceń

• Karta wyłącza dwie kategorie sporów spod kompetencji ONZ  art. 2 ust. 7 zawiera ogólna zasadę: „żadne postanowienie niniejszej karty nie upoważnia narodów zjednoczonych do ingerencji w sprawy, które z istoty swej należą do kompetencji wewnętrznej któregokolwiek państwa”

• zgodnie z art. 2 ust. 6 Karty NZ, „organizacja zapewni, by państwa które nie są jej członkami, postępowały zgodnie z niniejszymi zasadami w stopniu koniecznym dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa”

• art. 31 przewiduje, że państwo nieczłonkowskie na równi z państwami członkowskimi nie będącymi członkami Rady Bezpieczeństwa, może brać udział, bez prawa głosowania, w omawianiu każdej sprawy przedstawionej Radzie Bezpieczeństwa, jeżeli Rada uzna, że sprawa dotyczy szczególnie interesów tego państwa

• w uzgodnionym sformułowaniu zasady pokojowego załatwiania sporów, zawartej w deklaracji zasad prawa międzynarodowego, uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne w dniu 24 października 1970 r., stwierdzono, że państwa mają obowiązek załatwiać swoje spory międzynarodowe środkami pokojowymi w taki sposób, aby nie dopuścić do zagrożenia międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa oraz sprawiedliwości przy czym stosować będą środki wymienione w art. 33 Karty

Załatwianie sporów w świetle praktyki ONZ

• Karta NZ kładzie główny nacisk na działalność zmierzającą do utrzymania pokoju, zachęcając do załatwiania sporów poza ONZ

• ONZ spełnia funkcje centralnego kanału, poprzez który przechodzi ogromna większość sporów międzynarodowych o większym znaczeniu politycznym; spory nie przekazane do ONZ to przeważnie spory, w których jedna ze stron lub obie strony nie są reprezentowane w ONZ

• najczęściej spory dostają się na forum ONZ wskutek wniesienia ich przez strony sporu lub inne państwo. Wiele sporów wniósł na forum zgromadzenia ogólnego komitet do spraw dekolonizacji, domagając się podjęcia środków w celu przyspieszenia tego procesu.

1. Arbitraż międzynarodowy a spory miezynardowe.

• arbitraż międzynarodowy czyli rozjemstwo polega na załatwianiu sporu pomiędzy państwami za pomocą orzeczenia wydanego przez jednego lub więcej arbitrów wybranych przez strony

o I konwencja haska w art. 37 podaje, że arbitraż „ma za przedmiot rozstrzyganie sporów między pań-stwami przez sędziów z własnego wyboru i na zasadzie prawa”

• cechą charakterystyczną arbitrażu jest bezpośredni wpływ stron na wybór składu sądzącego, a także moż-ność ustalenia przez strony podstaw prawnych orzekania i zasad proceduralnych (procedura może mieć cha-rakter poufny)

• arbitraż może mieć charakter:

o fakultatywny, jeżeli na oddanie sporu pod arbitraż wymagana jest zgoda obu stron

o obowiązkowy (obligatoryjny) – jeżeli strony w uprzednio zawartej umowie zgodziły się ,że na żądanie jednej z nich spór oddany będzie pod arbitraż

o fakultatywny niezorganizowany – strony wybierają arbitrów dla poszczególnych sporów i arbitraż

o fakultatywny zorganizowany – gdy istnieje stały sad rozjemczy, któremu strony przekazują wynikłe między nimi spory

• arbitraż różni się od koncyliacji tym, że arbitrzy rozstrzygają spór, stosując przepisy obowiązującego prawa, natomiast organ koncyliacyjny może oprzeć swe wnioski na zasadach słuszności; ponadto orzeczenie sądu rozjemczego jest wiążące dla stron

• dwa systemy wyznaczania składu osobowego sądów rozjemczych:

o tradycyjny system „europejski”  przekazanie sporu do rozstrzygnięcia szefowi wybranego trzecie-go państwa

o system „amerykański”  polega na oddaniu sporu do rozstrzygnięcia komisji mieszanej (joint com-mission); komisja jest pięcio- lub trzyosobowa, w jej skład wchodzą po jednej lub dwie osoby delego-wane przez państwa uczestniczące w sporze oraz superarbiter powołany za zgodą obu stron

• system mieszany  w skład sądu rozjemczego wchodzą: po jednym przedstawicielu stron uczestniczących w sporze i trzech arbitrów wybranych spośród państw trzecich

• w przypadku sądu rozjemczego nie ma odwołania

1. Rola opinii doradczych i wyroków Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości w rozstrzyganiu sporów międzynarodowych ( wybrane przykłady )

2. Europejski Trybunał Praw Człowieka i jego rola w rozstrzyganiu sporów międzynarodowych.

3. Klasyfikacja sporów międzynarodowych w UE

4. Dyplomatyczne metody rozstrzygania sporów w Unii Europejskiej.

5. Jurysdykcja TSUE a spory pomiędzy państwami członkowskimi UE.