Teoria - Liryka

W starożytnej Grecji poezja występowała jeszcze z akompaniamentem muzycznym i zależnie od charakteru akompaniamentu dzieliła się na melikę (towarzyszenie fletu) i lirykę (towarzyszenie lutni). Jeszcze w średniowieczu liryka to przez wszystkim teksty pieśniowe, często poeta był jednocześnie kompozytorem i muzykiem-wykonawcą (twórczość trubadurów, truwerów, itp.). Moment uzyskania niezależności od muzyki był w rozwoju liryki przełomowy Klasyczne teorie gatunkowe liryki zwracają już uwagę na język tekstu. W ujęciu romantycznym lirykę wyróżniało to, że miała być mową uczuć, a zatem zwrócono uwagę przede wszystkim na ekspresywność języka. Od momentu pojawienia się symbolistów (zwłaszcza Mallarmé go) kryterium wyróżniania liryki była jej poetycka forma wypowiedzi, a zatem wierszowana forma. Wiek XX na plan pierwszy wysunął odrębność językową poezji, głównie w warstwie semantycznej. Utwór poetycki (liryczny) stał się niejako domeną innego znaczenia w stosunku do konwencji obowiązujących w języku potocznym.
Podmiot liryczny
Osią utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny - “ja” liryczne. Jest on podmiotem wypowiadającym i spośród mu podobnych wyróżnia się zaangażowaniem w formowaną wypowiedź.

Swoja centralną rolę Mozę on odgrywać w różny sposób. Jeżeli bezpośrednio przedstawia swój świat wewnętrzny, najczęściej w formie monologu, wówczas mamy do czynienia z liryką bezpośrednią. Natomiast jeżeli ujawnia się poprzez konstrukcję świata przedstawionego, zbudowanego z elementów istniejących poza świadomością “ja” lirycznego lub poprzez bezosobową refleksję, wówczas jest to liryka pośrednia.
Najczęstszą i stosunkowo najpełniej wyodrębniającą z różnych odmian liryki pośredniej jest liryka opisowa. Opis może stanowić punkt wyjścia czy pretekst do konstrukcji wyznania, które jest związane z opisywanym zjawiskiem (tak dzieje się w klasycznym sonecie), albo już w samym opisie mogą tkwić pierwiastki określające stosunek emocjonalny do odtwarzanej rzeczywistości.
Podmiot może również bezpośrednio zwracać się do jakiegoś określonego adresata, wówczas mamy do czynienia z liryką inwokacyjną.
Podmiot liryczny może występować w utworze lirycznym w dwojakiej postaci: indywidualnego wypowiadającego lub podmiotu zbiorowego.
Ważnym elementem w kształtowaniu wzorca lirycznego jest to, co nazwano normą intymności. Każda epoka dopuszcza w utworze inny typ przeżyć i ich nasilenie Norma intymności jest więc zjawiskiem społecznym i choć liryka nie zawsze respektuje normy aprobowane w danym okresie, to jednak poprzez konstrukcje wzorca lirycznego poeta ustosunkowuje się do panujących zasad, by wykorzystać to, co w percepcji poezji jest najistotniejsze: asymilacja wyrażonych w liryce treści tak, by traktować je jako własne.
W tej sytuacji ważne jest jak w odbiorze czytelniczym traktuje się występujące w wierszu “ja” liryczne, czy jako odpowiednik autora, czy też jako kogoś, kto wyraża intymne treści aktualnego odbiorcy. Na tym m. in. Polega siła oddziaływania liryki niektórych okresach historycznych.

Poeta może więc:
tworzyć podmiot jako własne porte-parole
wręcz przeciwnie, tak konstruować tekst, by nie nasuwał wątpliwości, iż nie jest bezpośrednim odpowiednikiem poety. Romantyczne pojmowanie poezji, stawiające znak równości pomiędzy “ja” lirycznym i “ja” twórcy, spowodowało rozróżnienie tego typu liryki na:
lirykę maski, gdy wyrażone w wierszu treści można przypisać autorowi ale wypowiada je podmiot będący konkretna postacią (w tej roli u Byrona i Słowackiego występowali bohaterowie orientalni),
lirykę roli, gdy podmiot w ogóle nie daje się zidentyfikować z twórcą.

Rola sytuacji w utworze lirycznym
Podmiot liryczny stanowi niejako motywację dla pozostałych elementów, które pojawiają się w utworze, sam jednak jako wypowiadający wymaga także motywacji. Ową motywację tworzy sytuacja. Jest ona istotnym czynnikiem konstrukcyjnym i może występować w rozmaitych postaciach:
- liryki wyznania - nie występuje tu dystans pomiędzy podmiotem a wyznaniem. Najczęstszą formą stylistyczną tego typu utworów jest monolog liryczny
- liryki narracyjnej - podmiot opowiada, ale prezentowany przezeń świat jest nieustannie waloryzowany emocjonalnie, zsubiektywizowany Nie należy do epickiego czasu przeszłego, ale zostaje przywołany do teraźniejszości. W takim przypadku mówi się o monologu lirycznym zorientowanym narracyjnie
- liryki sytuacyjnej - jeżeli utwór oparty jest na sytuacji o charakterze dramatycznym. Wiersze mają wówczas budowę jakby małej sceny, występują elementy fabuły.
Ze względu na typ przeżyć prezentowanych w liryce wyróżniamy:
liryka miłosna -
liryka filozoficzna
liryka religijna
liryka polityczna i patriotyczna

Organizacja wypowiedzi
Jedną z podstawowych metod budowania wypowiedzi lirycznej jest jej rytmizacja. Powstaje ona wówczas, gdy powtarzają się w niej z uchwytną regularnością podobne lub jednakowe zespoły elementów brzmieniowych. Zespołami takimi mogą być np. układy wyrazowe o określonej stałej ilości sylab, o określonej ilości i następstwie sylab akcentowanych i nie akcentowanych, o określonej ilości głównych akcentów.
Podstawową jednostką rytmiczna w wierszu polskim jest wers, zazwyczaj wyodrębniony graficznie jako oddzielna linijka tekstu. Końcowy odcinek wersu, w którym skupiają się sygnały delimitacyjne, nazywa się klauzulą wersową. Zależnie od tego, jakie elementy językowe zostają w wersie ustabilizowane i jakie są reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów, wyróżnia się systemy wersyfikacyjne.

Systemy wiersza polskiego
- Wiersz średniowieczny
Poezja średniowieczna w Polsce jest dość uboga i stosunkowo mało różnorodna, bo w przeważającej części ograniczona do twórczości religijnej. Głównie przeznaczona była do wykonywania z muzyką, stąd jej charakter meliczny. W związku z tym w jej realizacji fonicznej na plan pierwszy wybija się melodia, a rytmizacja języka nie stała się czynnikiem samodzielnym, decydującym o brzmieniowym kształcie utworu. Jednostka wersowa odpowiadała pewnemu odcinkowi melodycznemu i nie musiała legitymować się czysto językową ekwiwalencją wobec pozostałych wersów.
Związek tekstu z melodią sprawiła, że jedną z najbardziej charakterystycznych cech średniowiecznego wierszowania jest zgodność działów wersowych ze składniowo-intonacyjnymi Wers stanowił jednolitą całość składniową: pełne zdanie lub jego określoną część (grupę podmiotu lub orzeczenia). W wersach dłuższych granica składniowa wyznaczała również przedział wewnętrzny.
Zasady rymowania nie były w pełni ustalone, obok końcowych pojawiały się wewnętrzne, a porządek układu jednych i drugich, stopień ich brzmieniowego upodobnienia oraz rozmiar rymujących się cząstek podlegały zmianom nawet w obrębie jednego utworu. Na ogół rym podkreślał składniową zasadę członkowania wersowego.
W poezji średniowiecznej zdanie zamykało się najczęściej w dwuwierszu, czyli dystychu, wobec czego najpowszechniejszą postacią rymu był rym parzysty.
W wierszu średniowiecznym sylabiczny rozmiar wersów nie jest ustalony, a granice między tekstem wierszowanym a prozaicznym dość płynne.
Językowe reguły rytmicznej ekwiwalencji wersów poczynają się dopiero wyrabiać. Proces ten uwidacznia się w przechodzeniu od wiersza asylabicznego, nie liczącego się z rachunkiem sylab w wersie do sylabizmu względnego, który wprowadza zdecydowaną przewagę określonego rozmiaru zgłoskowego wersów.
Tendencje takie widoczne są w utworach Biernata z Lublina i Mikołaja Reja. Twórczość ich, rozpowszechniana za pomocą druku, przeznaczona do czytania i wygłaszania, uniezależnia się od towarzystwa muzyki, stając się samodzielną sztuką słowa.
- Wiersz sylabiczny
Nową erę w rozwoju polskiej poezji, także w dziedzinie budowy wiersza, otwiera twórczość Kochanowskiego. W utworach jego stabilizuje się po raz pierwszy w dziejach polskiej poezji regularny system wersyfikacyjny zwany sylabizmem.
W odróżnieniu od wiersza średniowiecznego i wczesnorenesansowego odznacza się on:
ustaleniem norm pełnej rytmicznej ekwiwalencji wersów w płaszczyźnie językowej,
zerwaniem z rygorami zgodności podziałów wersowych i zdaniowych.
Regularny porządek rytmiczny w sylabowcu wynika ze stabilizacji następujących elementów:
jednakowej liczby sylab w wersie,
stałego wewnątrzwersowego działu międzywyrazowego po jednakowej liczbie sylab, czyli tzw. średniówki w wersach dłuższych niż ośmiozgłoskowe,
stały akcent na przedostatniej sylabie wersu (stała klauzula paroksytoniczna)
jako tendencja: akcent paroksytoniczny przed średniówką ,
regularne rozłożenie rymów tzw. żeńskich, choć oprócz bardzo powszechnego sylabowca rymowanego pojawił się również wiersz nie rymowany, tzw. biały
Polski sylabowiec charakteryzuje się dużą rozpiętością Wiersze o najkrótszym formacie miały po trzy zgłoski w wersie, o najdłuższym - po siedemnaście.
W dziejach polskiej wersyfikacji regularnej sylabowiec, jakkolwiek od XIX w. ograniczony przez inne sposoby wierszowania pozostał systemem najbardziej uniwersalnym, ponieważ jego przyjęcie nie przesądzało o charakterze wypowiedzi i pozwalało na przedstawienie różnych postaw: epickiej, lirycznej i dramatycznej.

Wiersz sylabotoniczny
W okresie romantyzmu rozwijają się nowe sposoby wierszowania, które w pewnych dziedzinach stają się nie tylko równorzędne sylabizmowi, ale nawet go wypierają, np. wiersz nieregularny w dramacie romantycznym, wiersz sylabotoniczny w stylizowanej pieśniowo lub ludowo odmianie liryki.
Rozwój wierszowania charakteryzują dwie przeciwstawne tendencje:
zmierzanie ku maksymalnemu podporządkowaniu wiersza znaczeniowej zawartości wypowiedzi, uwydatniającej jej dramatyczną zmienność sprawia, że pojawia się wiersz nieregularny,
nastawienie na wyrazistą rytmizację mowy inspiruje rozwój wiersza sylabotonicznego.
System sylabotoniczny wprowadził zasadę stałego miejsca sylab akcentowanych
Dążność do wyrazistszego zrytmizowania wiersza przez ustalenie jego budowy akcentowej pojawia się już w końcu wieku XVIII. Literackimi bodźcami inspirującymi pojawienie się sylabotonizmu jest z jednej strony wykorzystanie doświadczeń pieśni ludowej (np. Karpiński, Kniaźnin, Czeczot, Zalewski), a z drugiej usiłowania przeszczepienia na teren polski zasad miarowego wiersza antycznego oraz zestrojenia układów językowych z muzycznymi.
W efekcie pojawił się system wersyfikacyjny, który określa się nie na podstawie sylabiczno-akcentowej budowy wersu, ale na podstawie dających się w nim wyodrębnić mniejszych cząsteczek rytmicznych zwanych stopami.
Najczęściej wyróżnia się następujące stopy:
- trochej: sylaba akcentowana i nie akcentowana
- jamb: sylaba nie akcentowana, sylaba akcentowana
- daktyl: sylaba akcentowana i dwie nie akcentowane
- amfibriach: sylaba nie akcentowana, akcentowana i nie akcentowana
- anapest: dwie sylaby nie akcentowane i jedna akcentowana
- dytrochej: dwie sylaby nie akcentowane, akcentowana i nie akcentowana

W schemacie kreski ukośne oznaczają akcenty, zaś kreski pionowe zaznaczą granice zestrojów akcentowych, tj. najmniejszych obdarzonych znaczeniem cząstek, na jakie mówiąc dzielimy każda wypowiedź.
W przytoczonym wersie akcenty padają na sylaby parzyste, co sprawia, że można wyróżnić cztery stopy jambiczne.
W pełni regularny wiersz sylabotoniczny ze względu na bardzo wyraziste i angażujące szereg elementów językowych zrytmizowanie jest wyraźnie nacechowany stylistycznie. Pojawia się najczęściej w krótkich utworach lirycznych, mało udramatyzowanych, utrzymanych w jednym nastroju, przede wszystkim w tekstach stylizowanych pieśniowo czy ludowo (Pol, Lenartowicz, Konopnicka, poeci młodopolscy).

Spokrewniony z wierszem sylabotonicznym jest tzw. polski heksametr - odpowiednik antycznego heksametru. Najklarowniejszą jego postać stworzył Adam Mickiewicz w “Powieści Wajdeloty” z “Konrada Wallenroda”.
Rozpiętość wersu mieści się w granicach od trzynastu do siedemnastu sylab, pierwsza sylaba każdego wersu jest akcentowana a także stały jest akcentowy układ ostatnich pięciu sylab w wersie.

Wiersz toniczny
Dążenie do rozluźnienia rygorów sylabotonizmu legło u podstaw pojawienia się wiersza tonicznego. Jego cecha naczelną jest nadanie samodzielnej roli rytmicznej określonym ilościowo układom zestrojów akcentowych.
Za manifest polskiego tonizmu uznano wydana w 1916 r. “Księgę ubogich” Jana Kasprowicza, chociaż już wcześniej, jeszcze w romantyzmie, można było spotkać utwory o podobnej strukturze wersyfikacyjnej.
Najpopularniejszą i najbardziej klarowną postacią wiersza tonicznego jest trózestrojowiec, np.
“Umiłowanie ty moje!
Kształty nieomal dziecięce!
Skroń dotąd nie pomarszczona,
Białe, wąziutkie ręce!” (J. Kasprowicz)
Wiersz toniczny, podobnie jak sylabotoniczny, nie ma zastosowania uniwersalnego, we wszystkich rodzajach utworów poetyckich. Jest bowiem dość monotonny.

Wiersze nieregularne i wolne
Poprzednie sposoby wierszowania prezentowały pewne jednolite systemy rytmicznej budowy wypowiedzi, natomiast wiersz nieregularny lub wolny przeciwstawia się generalnie wszelkiej wersyfikacji regularnej.
Wiersz nieregularny odwołuje się do sposobów rytmizacji wykształconych w ramach poprzednich systemów. Natomiast wiersz wolny odwołań takich nie wykazuje.
Najstarszą tradycję ma nieregularny wiersz sylabiczny, który po raz pierwszy pojawił się w polskiej literaturze w 1699 r pod piórem Krzysztofa Niemirycza, który przełożył z Lafontaine' a “Bajki Ezopowe”.
Później występuje w: — pełnych uniesienia dramatycznych monologach (m.in. w “Wielkiej improwizacji”, “Widzeniu ks. Piotra”, monologu Kordiana na szczycie Mont Blanc); — w scenach szaleństwa bohaterów i objawiania się sił nadprzyrodzonych (np. w “Kordianie”: “Prologu”, w scenie przed sypialnią cara i w szpitalu wariatów, w “Balladynie”). Utrwalił się również w bajkach Krasickiego, Trembeckiego i Mickiewicza.

Strofy
Utwory wierszowane występować mogą w dwojakim uporządkowaniu:
- stychicznym - pisane wierszem ciągłym, stroficznym
Strofa to powtarzający się w utworze zespół wersów ułożony w stałym porządku rymowym, rytmicznym i graficznym. Można wyróżnić strofy o stałym wzorcu metrycznym (strofa izometryczna):
dystych - strofa dwuwersowa łączona rymem parzystym, najczęściej 13-, 11-, 8-zgłoskowa. W poezji polskiej pojawia się w XVI w. pod wpływem poezji psalmicznej, antycznej poezji elegijnej oraz poezji ludowej. Bardzo często stosowana w poezji Młodej Polski, szczególnie w balladzie, np. przez B. Leśmiana.
tercyna - trójwersowa strofa rymowana aba bcb cdc ded .... Pospolita zwrotka w poezji włoskiej, spopularyzowana przez “Boską komedię” Dantego. W poezji polskiej pojawiła się u J. Kochanowskiego. Szczególnie często wykorzystywana w poezji Młodej Polski i w utworach zbliżonych do epiki, np. J. Kasprowicz “Chrystus”
strofa saficka - rodzaj strofy 4-wersowej (tetrastych), nazwanej od imienia greckiej poetki Safony, której przypisuje się autorstwo “Hymnu do Afrodyty”, będącego najstarszym świadectwem użycia tej formy. Odpowiednikiem tej strofy w j. polskim jest czterowiersz złożony z trzech wersów 11-zgłoskowych (5+6) oraz końcowego 5-zgłoskowca, który jest zazwyczaj rytmiczną i znaczeniową pointą strofy.
sekstyna - sześciowersowa strofa o układzie rymów ababcc. Strofa izometryczna składa się z wersów 11-zgłoskowych i nosi nazwę sekstyny właściwej. Sekstyna o takim kształcie występowała w średniowiecznej poezji francuskiej i włoskiej. Na gruncie polskim zaadaptowana została przez J. Kochanowskiego. W epoce oświecenia stanowiła jedną z najpopularniejszych form stroficznych, w romantyzmie uprawiana była przez J. Słowackiego (np. “Podróż na Wschód”). Jako strofa używana w wierszach lirycznych o charakterze uroczystym, refleksyjnym i tematyce filozoficznej, religijnej i patriotycznej przetrwała w polskiej poezji aż do dwudziestolecia międzywojennego. W balladach, dumach, poematach narracyjnych pojawia się sekstyna 8-zfłoskowa,k z tendencją do rytmizacji sylabicznej.
oktawa - strofa ośmiowersowa, 11-zgłoskowa powiązana rymem o układzie abababcc. W tym kształcie pojawiła się w ludowej poezji włoskiej, a w renesansie rozpowszechniła w poezji europejskiej oraz w wierszowanych utworach epickich. W Polsce pojawiła się w XVII w. wprowadzona przez P. Kochanowskiego w przekładzie “Jerozolimy wyzwolonej” T. Tassa i stosowana była powszechnie w poematach narracyjnych baroku i oświecenia (np. poematy heroikomiczne I. Krasickiego). Najwybitniejsze realizacje oktawy wyszły spod pióra J. Słowackiego przede wszystkim w “Beniowskim”, ale stosowana była również przez C. K. Norwida i M. Konopnicką (“Pan Balcer w Brazylii”).
rytm - występująca w tekście, zauważalna i konsekwentna powtarzalność możliwych do wyodrębnienia jednostek.
Instrumentacja głoskowa -
celowe uformowanie głoskowej warstwy wypowiedzi, zmierzające do nadania jej szczególnych walorów brzmieniowych; najczęściej — powtarzanie z większą niż przeciętną częstotliwością, — w bliskim sąsiedztwie, — określonym porządku pewnych głosek lub eliminowanie ich. Np. w “Balladach i romansach” W. Broniewskiego.
rym - powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach wyrazów zajmujących określoną pozycję w obrębie wersu (wiersz) lub zdania (proza).

Gatunki liryczne
Podział na gatunki w obrębie liryki ma szczególny charakter, daleki od pełności, nawet w tych epokach, w których przywiązywano do niego szczególną wagę Mimo to jednak gatunki, przeważnie powstałe w poezji antycznej, ustaliły się w tradycji i są podejmowane w różnych okresach rozwoju literatury.
elegia
należała pierwotnie do meliki, był to utwór wierszowany, wykonywany przy wtórze fletu, najczęściej o charakterze melancholijnym. Później zanikł wyróżnik sposobu wykonania i związanej z nim formy wersyfikacyjnej (elegie pierwotnie pisano tzw. dystychem elegijnym). W literaturze rzymskiej elegia była przede wszystkim utworem o treści miłosnej, nieraz (np. u Owidiusza) wyposażonym w rozbudowane epizody narracyjne. W Polsce w XVI w. uprawiano ja przede wszystkim w języku łacińskim (Kochanowski, Janicki). Generalnie pisano rozmaite typy elegii: miłosną (Kochanowski), autobiograficzną (Janicki), patriotyczną (Karpiński). W poezji dwudziestowiecznej termin “elegia” począł określać utwory mające charakter spokojnych medytacji (np. elegie Iwaszkiewicza).
hymn
Źródłem europejskiej tradycji gatunku były antyczne hymny greckie przypisywane Pindarowi, Simonidesowi z Keos, legendarnemu poecie Orfeuszowi oraz Safonie, której hymn do afrodyty przyczynił się do spopularyzowania strofy safickiej. W średniowieczu należał do podstawowych gatunków kościelnej poezji chrześcijańskiej. (Bernard z Claivaux, św. Tomasz z Akwinu). W renesansie zrodził się hymn w j. narodowych. Miał on zarówno charakter pieśni kultowej jak i był okazją do wyrażenia osobistych uczuć religijnych (J. Kochanowski Hymn do Boga). Od czasów romantyzmu rozszerzył swe granice tematyczne obejmując utwory rozpatrujące w ogóle kwestie egzystencjonalne. (J. Słowacki, A. Mickiewicz) W 2 poł XIX w. uprawiany był chętnie przez symbolistów i ekspresjonistów (J. Kasprowicz). W XX w. występuje sporadycznie stając się niejednokrotnie przedmiotem stylizacji.
oda
gatunek liryczny wywodzący się z greckiej liryki chóralnej; utwór najczęściej stroficzny o charakterze pochwalno-panegirycznym lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitna postać, wydarzenie, uroczystość lub wzniosłą ideę. W starożytnej Grecji szybko stał się pieśnią sławiącą bohaterów i w takiej formie m.in. uprawiał ją Pindar, którego ody na cześć triumfatorów igrzysk uznawane są za wzór gatunku (— stały porządek motywów tematycznych: 1. pochwała ojczyzny zwycięzcy i igrzysk, 2. stosowny mit, 3. pochwała boga, 4. morał; — stały trójdzielny układ stroficzny). Liczne ody ukształtowały się w liryce eolskiej (m.in. Safona, Anakreont), do nich to nawiązywali poeci rzymscy: Owidiusz, a zwłaszcza Horacy w Carmina. Gatunek ten chętnie uprawiany był przez poetów humanistów: Ronsard, J. Kochanowski, M.K. Sarbiewski. Szczególne miejsce zajęła oda w poetyce klasycyzmu jako zasadnicza forma wypowiedzi liryczno-retorycznej utrzymanej w “wysokim stylu” przemówienia skierowanego do określonych adresatów (liryka inwokacyjna). Styl tych utworów cechował patos i skłonność do hiperbolizacji (wielka rola motywów mitologicznych): I. Krasicki, A. Naruszewicz, S. Trembecki. K. Koźmian. W romantyzmie o. stała się rozbudowanym utworem poetyckim pozbawionym rygorów kompozycyjnych, rozbudowanym i służącym wyrażaniu patetycznego manifestu światopoglądowego (A. Mickiewicz, J. Słowacki). W poezji późniejszej gatunek ten uprawiano jako formę doskonale służącą wyrażaniu przeżyć i jako gatunek pozwalający jednoznacznie nawiązać do tradycji klasycznej.
pieśń
Już w starożytności, w twórczości rzymskiego poety Horacego, nazwa “oda” oznaczała inny nieco typ liryki, określany także jako “carmen” - pieśń. Zatem ody Horacego to tyle co pieśni. Tak właśnie je traktuje polski kontynuator tej formy, Kochanowski.
Pieśń jest tradycyjną formą liryczną, która już od swych początków pozbawiona jest wyznaczników gatunkowych. Można więc powiedzieć, że w dawnych epokach mianem pieśni nazywano wiersze nie mające określonej budowy gatunkowej.
tren
Wywodzi się z literatury starożytnej. Jego swoistość gatunkową wyznacza typ wyrażonych przeżyć i temat: jest to bowiem utwór poświęcony osobie zmarłej, opłakujący ja. Arcydzieło tego gatunku stworzył Kochanowski .
gatunki liryczne związane z literaturą staropolska
W literaturze antycznej spokrewnione z trenem jest epitafium- utwór żałobny, nagrobny.
W literaturze staropolskiej chętnie kontynuowano gatunek blisko spokrewniony z pieśnią epitalamium - pieśń weselną.
Dość często spotykanym gatunkiem lirycznym w literaturze wieku XVI-XVIII jest anakreontyk- liryk o charakterze lekkim, stworzony przez poetę greckiego Anakreonta. Jest to wiersz biesiadny, żartobliwy, pisany na pochwałę życia wina, miłości. Jego rozwój pozostawał w ścisłym związku z rozwojem kultury obyczajowej przede wszystkim kręgów dworskich.
Również w kręgach dworskich uprawiana była fraszka - krótki utwór o charakterze żartobliwym i epigramat - lapidarny i bardzo zwarty utwór poetycki oparty na jakimś koncepcie, niekiedy paradoksalnym. Te dwa gatunki występują również we współczesnej poezji, jednakże najczęściej są tu związane z treściami satyrycznym.
Do lżejszego kalibru poetyckiego należał także madrygał, krótki wiersz miłosny, ukształtowany w poezji włoskiej. W Polsce był uprawiany w okresie baroku i wiązał się przede wszystkim z kulturą dworską.
sonet
wywodzący się ze średniowiecza gatunek liryczny; utwór o ściśle określonej wersyfikacji: 2 strofy czterowersowe o rymach abba abba i 2 trzywersowych o rymach cdc dcd lub cde cde.
Kompozycja jego jest zwykle dwudzielna: 2 pierwsze strofy opisują jakieś zjawisko, np. krajobraz lub opowiadają o jakimś wydarzeniu, 2 kolejne bezpośrednio wyrażają emocje lub refleksje podmiotu lirycznego. Gatunek stwarzający liczne ograniczenia i utrudnienia techniczne, tradycyjnie uważany za sprawdzian i popis umiejętności poetyckich autora. Pierwszymi polskimi poetami, którzy uprawiali sonet, byli Kochanowski i Sęp Szarzyński Ogromne znaczenie zdobył ten gatunek liryczny w romantyzmie, nagminnie zaś był uprawiany przez poetów Młodej polski. W literaturze współczesnej obserwuje się renesans sonetu.
poemat prozą
Gatunkiem stosunkowo nowym jest poemat prozą. Nie należy go mylić z tzw. prozą poetycką, choć ma z nią wiele wspólnych cech, np. silnie zrytmizowany tok. Poemat prozą jest zazwyczaj krótkim utworem lirycznym o zwartej kompozycji. Powstanie tego gatunku jest wynikiem przezwyciężenia rygorów formy wierszowej i zastąpienie ich rygorami obrazu poetyckiego i treści refleksyjnej. Pierwszym, który tworzył w tym gatunku był Aloysius Bertrand, od niego formę tę przejął Baudelaire, potem Rimbaud. W Polsce pierwszym wybitnym cyklem poematów prozą jest cykl “O bohaterskim koniu i walącym się domie” Kasprowicza. W najnowszej liryce polskiej, np. w twórczości Przybosia i Bienkowskiego, poemat ten zajmuje bardzo znaczne miejsce.
synkretyczne gatunki liryczne
sielanka
Gatunek ukształtowany w starożytności, inaczej zwany idylla, ekologa, skotopaską bądź bukolika. Twórcami jej byli Teokryt w Grecji i Wergiliusz w Rzymie. Istotnym wyróżnikiem sielanki jest temat, jest to bowiem zawsze utwór przedstawiający życie na wsi w sposób aprobatywny. Idylla z reguły jest utworem wierszowanym, ale jej formy są rozmaite. Istnieją sielanki mające kształt monologu lirycznego (np. niektóre utwory Karpińskiego). Przeważają jednak sielanki o strukturze złożonej, niekiedy wyzyskują elementy epickie (np. “Sielanki nowe ruskie” Zimorowica), oparte na dialogu (“Żeńcy” Szymonowica, “Laura i Filon” Karpińskiego). Wypowiadający jest w tych utworach bliższy podmiotowi lirycznemu niż narratorowi lub bohaterowi w dramacie.
Sielanka jako gatunek literacki występuje przede wszystkim w dawniejszych okresach rozwoju literatury, jej żywotność kończy się na początku XIX w. Ostatnim poważnym poeta, który ją uprawiał, był Brodziński. Prądem literackim, który szczególnie faworyzował sielankę, był sentymentalizm.
ballada
Gatunek ten jest zjawiskiem bardziej skomplikowanym niż sielanka Jej pierwociny znajdujemy w twórczości poetów prowansalskich. Odgrywała również istotna rolę w średniowiecznej literaturze angielskie i francuskiej, a arcydziełem w tym zakresie jest “Wielki Testament” Villona.
Ballady występowały również w anonimowej literaturze ludowej.
Tworzono je rozmaicie, niekiedy zbliżały się do opowieści o silnym podkładzie epickim (np. angielskie), inne maiły charakter przeważnie liryczny (np. francuskie). Forma ich była zróżnicowana, konstrukcję szczególnie kunsztowną odznaczały się ballady starofrancuskie. Wyróżniały się one ustabilizowaną i nieraz bardzo wymyślną budową stroficzną i rytmiczną. Ważnym elementem kompozycji takiej ballady było tzw. przesłanie, w którym poeta zwracał się do określonej osoby (księcia, ukochanej kobiety, itp.) i które pierwotnie pełniło rolę dedykacji.
Wielkie zainteresowanie ballada średniowieczną, ludową i artystyczna, rozbudzone zostało w Anglii w 2 poł. XVIII w., m.in. przez publikacje starych zabytków tego gatunku. Wpłynęło ono na kształt ballady romantycznej, która stała się jednym z częściej występujących gatunków w owej epoce.
W balladach romantycznych współistnieją elementy liryki, epiki i dramatu, jednak zwykle pozycje dominującą zdobywają czynniki liryczne Dużą rolę odgrywa tu także temat. Ballady te są zazwyczaj oparte na motywach fantastycznych, zazwyczaj pochodzenia ludowego. Najczęściej mają budowę fabularną, ujmowaną lapidarnie Występujące pierwiastki dramatyczne wyrażają się w dialogach bohaterów
W Polsce pierwsze ballady zaczęły pojawiać się na przełomie XVIII i XIX wieku, poprzedzone tzw., dumami. Szczytowy zaś ich okres przypada na pierwsze lata romantyzmu (debiut Mickiewicza). W poezji późniejszej ballada zajmuje poczesne miejsce, a najwybitniejsze utwory tego gatunku wychodzą spod pióra Leśmiana. Ballada dość szybko stała się formą poezji satyrycznej i parodystycznej i w tej postaci występuje w literaturze współczesnej (np. utwory Tuwima).

---