M. Bogucka, Cegielnia gdańska w XVI wieku, Studia z Dziejów Rzemiosła i Przemysłu, t. 1, s. 125-140
XVI w - intensyfikacja ruchu budowlanego w Gdańsku. Renesans gdański - połączenie wpływów włoskich i niderlandzkich. Budowniczowie z Holandii.
2. połowa XVI w - odbudowa wieży ratuszowej, przebudowa Dworu Artusa, Bramy Zielonej i Mostu Zielonego, fortyfikacji miejskich. 1455 - wilkierz zakazujący budowy domów drewnianych na terenie miasta i nakaz zastępowania istniejących ceglanymi.
XIV w - wzmianki o istnieniu cegielni i pieca do wypalania wapna na Prawym Mieście. Koniec XIV w - wapniarnia na Starym Mieście, w początkach XV w powstała cegielnia i piec wapienny na Nowym Mieście. Cegielnia staromiejska stała się wytwórnią dominującą.
Urządzenia produkcyjne:
piec do wypalania cegieł (mieścił na raz 35 000 sztuk)
piec do wypalania wapna (pojemność ok. 80 łasztów, 10-13 porcji rocznie)
Zasoby gliny z okolic miasta, wapień - z głębi kraju i z Pomorza. Inne zabudowania: szopy, budynki na sprzęt i zapasy. Przedsiębiorstwo posiadało też konie, wozy i pole. Właścicielem była od 1440 r. rada Starego Miasta. Pracą kierował cegielmistrz wynajęty przez Radę. Otrzymywał on stałą pensję w wysokości 50 grzywien rocznie, plus 2 grzywny od każdego tysiąca cegieł i 16 grzywien od każdego pieca wapna. Oprócz tego - robotnicy najemni zatrudniani na dniówki (3-6 groszy dziennie) i personel pomocniczy (pisarz, gospodyni, woźnice, tragarze, drwale, cieśle itp.).
Cykl produkcyjny cegielni składał się z 2 faz:
zimą przygotowywano zapasy surowca (bagrowanie). Glinę wydobywano ręcznie i wozami transportowano do cegielni. Układano ją w małe pagórki, warunki atmosferyczne powodowały jej kruszenie.
wiosną wykonywano następujące czynności:
rozdrabnianie gliny (ręczne lub za pomocą stęporów poruszanych kieratem)
zsypywanie gliny do dołów i zalewanie wodą
wyrabianie „ciasta” glinianego (ubijacze deptali surowiec nogami w płytkich skrzyniach, usuwano przy tym zanieczyszczenia)
szlamowanie (dodawanie piasku w celu schudzenia gliny), po czym glinę pozostawiano w spokoju na jakiś czas
gotowe „ciasto” strycharz nakładał do form na drewnianym stole strycharskim posypanym piaskiem. Czynność tę wykonywano ręcznie, usuwając nadmiar gliny strychulcem. Powstawała wówczas cegła surówka i szła do suszenia
suszenie odbywało się na placach pod dachem (najpierw na płask, potem na kant), trwało kilka - kilkanaście dni
ostatni etap to wypał w piecu (35 000 cegieł, przy wyliczeniu, że na 1m3 przypadało ok. 300, zajmowało ok. 116m3). Piec zbudowany był z cegieł, opalany drewnem, w XVI wieku napełniano go 16-20 razy w ciągu roku
Rozmiary produkcji w XVI wieku
rok |
Liczba cegieł |
Liczba dachówek |
1547 |
480 000 |
|
1561 |
470 000 |
99 000 |
1567 |
502 000 |
91 000 |
Wyliczono, że na 1 m bieżący muru o grubości 1 m potrzeba 2500 cegieł
Produkcja cegielni gdańskiej przekraczała niemal dwukrotnie produkcję cegielni krakowskiej w tym czasie. Jednak zapotrzebowanie było tak ogromne, że zakład gdański nie był w stanie go zaspokoić. Prawo pierwokupu cegieł i wapna miało miasto dla swoich inwestycji oraz bogate rody patrycjuszowskie (po zaniżonych cenach).
Organizacja pracy w cegielni gdańskiej (wolny najem, specjalizacja) - zbliżona nie do średniowiecznego warsztatu, lecz do wczesnokapitalistycznej manufaktury.
© ita