Zestaw nr 9 (pytanie 2)
Elementy ideologii różnowierczej w utworach Mikołaja Reja
Udział Reja w życiu religijnym jego czasów zaczyna się od wystąpienia pisarza na sejmie w 1558, w sprawie armat rzymskich.
Z ideami reformacji Rej zetknął się w latach 30 na dworze Mikołaja Sieniawskiego i po1540 r. w Krakowie w otoczeniu Andrzeja Trzecińskiego i Bernarda Wojewódla, a więc w kręgu humanistyczno reformacyjnym, ludzi zainteresowanych nowinkami religijnymi, ale unikających jawnego działania pod bokiem nie chętnego innowierstwu starego króla. W latach 40 powstał Rejowy przekład „Psałterza Dawidowego, który snadź jest Prawy fundament wszystkiego pisma krześcijańskiego”, a także zostaje wydany dialogowy katechizm, który był przeróbką luterańskiego katechizmu Urbana Rhegiusa. Jednak mimo niewątpliwych sympatii dla wczesnego ruchu reformacyjnego, Rej jeszcze się po jego stronie wyraźnie nie deklarował.
Natomiast rychło po śmierci katolickiego monarchy Zygmunta I z którym Rej był związany, pisarz poznał katolicyzm i przeszedł na luteranizm, by w kilkanaście lat później, po1562r. znaleźć się ostatecznie w obozie kalwinistów polskich. Na działalności polityka i pisarza zmiany te odbiły się w sposób bardzo znamienny. Poglądy Reja pokrywały się z poglądami jego klasy i przyjaciół politycznych.
W sprawie reformacji Rej służył nie tyle żywym słowem, choć występował jako obrońca jej zwolenników, gdy groziła im odpowiedzialność sądowa, ile piórem, ogłaszając dzieła teologiczne jak zbiór kazań, czy objaśnienia do ksiąg biblijnych.
WPŁYW ZMIANY RELIGII NA TWÓRCZOŚĆ REJA:
„Krótka rozprawa” wyszła w 1543r. gdy pisarz był jeszcze katolikiem. Wcześniej jednak Rej tworzył pieśni religijne, poetyckie próby przekładu psalmów, a przede wszystkim dialogi. Istotna częścią tego utworu zajmuje krytyka duchowieństwa. Wójt a przede wszystkim Pan drwi z obyczajów odpustowych, hałaśliwej liturgii, atakują interesowność księdza chodzącego po kolędzie, czy wybierającego co10 i co lepszy snopek z pola. Późniejszy szermierz reformacji starał się dodać wywarzoną proporcjonalnie krytykę niedostatków państwa. W „Krótkiej rozprawie” nie ma jeszcze znamion Rejowego innowierstwa, w tym względzie jest to raczej utwór antyklerykalny niż antykatolicki. Przejawia się w nim postawa walki o lepszy czy o tańszy kościół. Z tej walki jednak najczęściej droga prowadziła do reformacyjnych zborów.
„Żywot Józefa” Bohaterem utworu jest Józef-patriarcha, postać ze starego testamentu, z Księgi Rodzaju. Dla Reja przygody Józefa niewinnie cierpiącego, sprzedanego przez braci, uwięzionego w Egipcie, a wreszcie wyniesionego do wysokich godności były przykładem wytrwałej i nagrodzonej cnoty.” Żywot Józefa” nie uczestniczy jeszcze w sporze wyznaniowym, nie ma w nim explicite ( jasno, wyraźnie) wyrażonych myśli sympatyka nowej wiary.
„Kupiec” ukazał się w 1549 w Królewcu. Pierwowzorem był utwór bawarskiego luteranina Thomasa Naogeorga, który wsławił się dramatami skierowanymi przeciwko katolicyzmowi. Rej przejął z pierwowzoru wszystkie postaci, całą fabułę i układ dialogów. Jednak w swojej adaptacji dzieła jest mniej czuły na subtelności doktrynalnego sporu. W utworze tym pojawia się Chrystus, Książe, Biskup, Gardyjan i Kupiec ( czyli po prostu ktokolwiek). Pojawia się także motyw Sądu Ostatecznego, który jest znamiennym dla tych czasów. Sąd Ostateczny jest tu odwzorowaniem sądowego procesy polskiego wieku16. Najbardziej interesującą postacią jest Czart, który z początku czyha na dusze a potem staje się ich oskarżycielem. Przedziwną sytuacją jest to, że ów Czart jest luteraninem, czytającym ewangelie. Zaskakujące jest zakończenie utworu tzn. na Sądzie pośmiertnym zostają potępieni katoliccy protestanci , a wierzący Kupiec zostaje zbawiony. ”Kupiec” jest długim traktatem teologicznym, dysputą religijną, której narzędziem stają się wypowiedzi „person”.
-antykatolickie stanowisko Reja nie jest jednak doktrynalne jasne
-z czasem Mikołaj Rej stał się coraz bardziej aktywnym działaczem Kalwińskim ale o przesunięciu jego sympatii od luteranizmu do kalwinizmu zdecydowały nie tyle subtelności teologiczne, ile socjologicznie rozumiane względy grupowej, klasowej solidarności szlachty, dla której republikański ustrój gminy kalwińskiej był bliższy i bardziej zrozumiany.
4.”Postylla” ukazała się w 1557 roku , a wiec w okresie krystalizacji form organizacyjnych polskich zborów innowierczych. Nazwa pochodzi ze skróconego, łacińskiego: Post illa verba- po owych słowach, czyli po słowach przeczytanej Ewangelii. Nawiązywanie do Pisma Świętego nie było nowością ani własnością 16wiecznej reformacji, wszakże jej własnością było przekonanie o pierwszeństwie obowiązku nauczania przed obowiązkiem składania ofiary. Można powiedzieć, że dzieło Reja było wręcz gotowym tekstem do użytku kaznodziei zborowego. Manifestacje wyznaniowe nie są w Postylli zbyt gwałtowne i zbyt skrajne. Rej ośmiesza w utworze uczynki rozumiane jako świadczenia na rzecz Kościoła. Niechętnie odnosi się do zwyczajów średniowiecznego kaznodziejstwa. Autor oburza się na świąteczne i kościelne ceremonie, podobnie jak to czynił w „Krótkiej rozprawie”. Oburza się na obrządki ludowe, zabobony i czary, miedzy innymi na sobótkę Świętojańską. Znamiennym szczegółem jest, że w świadomości pisarza kalwińskiego obyczaje ludowe były zrośnięte z katolicyzmem. W krytyce Kościoła pisarz przejawia pewną łagodność. Pisze o Maryi Pannie bez szczególnego kultu ale i bez protestanckich fobii.
5.”Źwierzyniec” wyszedł w 1562r. a więc w czasie kiedy Rej był kalwinem, stąd wiele jego epigramatów zawartych w „Źwierzyńcu”. To utwory mocno osadzone w duchu reformacji i protestantyzmu, atakujące duchowieństwo katolickie, od papieża począwszy, a na zwykłych zakonnikach skończywszy. Autor oskarża kler o różne nadużycia i przewinienia, oddając przy tym charakter sporów religijnych renesansu.
PRZYKŁADY EPIGRAMATÓW:
„Mnich”- w tym utworze ukazany zostaje demonstracyjnie obnoszący się ze swoją wiara mnich, który uważa, ze noszenie habitu wyróżnia go i wynosi ponad zwykłych ludzi. Tymczasem ów zakonnik był zabobonny, głupi i prymitywny. Autor ubolewa że ciemnota zakonników nikomu nie przeszkadza, a prości ludzie uważając mnichów za zbędnych ich utrzymuje.
„Pleban pieska na cmentarzu pochował” przez tą anegdotkę o plebanie i biskupie Rej wyraźnie krytykuje duchowieństwo katolickie, które jest pazerne, chciwe, bierze łapówki i lekceważy podstawowe zasady wiary.
„Baba, co w pasyją płakała” stanowi to nawiązanie do częstego wysuwanego przez protestantów postulatu odprawiania nabożeństw w zrozumiałych dla wszystkich wiernych językach narodowych. Rej sugeruje, że prości ludzie nie rozumieją łacińskiej liturgii, więc ich uczestnictwo we mszy świętej było bezmyślne.
Te krótkie epigramaty nazywane są „Figielkami”
Data napisania „Zwierzyńca” to czas szczególnej aktywności Reja- zwolennika i krzewiciela kalwinizmu. Właśnie po 1560 r. zamyka kościoły katolickie w swych posiadłościach a na ich miejsce zakłada zbory wyznania kalwińskiego. Równocześnie pisze swe najbardziej zdecydowane i zaangażowane w polemikę wyznaniową dzieło a mianowicie „Apocalypsis”. Jest ona jakby dalszym ciągiem i rozwinięciem „Postylli”. W kwestiach dogmatycznych pisarz poszedł za genewskim polemistą Henrykiem Bullingeiem. Autor objaśniwszy, że apokaliptyczne bestie to Rzym pogański i Rzym papieski, wybuchnął Rej pasją i zjadliwością atakując ceremonie kościelne, kult świętych, odpusty, życie zakonne.
Tematy te znane są z poprzedniej twórczości- różnica tylko w niespotykanym przedtem ostrym tonie.
Tak więc po przyglądnięciu się twórczości Reja zauważyć można, jak wyglądała jego droga od katolicyzmu poprzez luteranizm, aż do kalwinizmu. Prawie w każdym z jego utworów można znaleźć elementy ideologii różnowierczej, gdyż przekonania religijne miały wpływ na jego osobowość, a tym samym na działalność pisarza i jego dzieła.