Zestaw nr 9 (pytanie 1)
Najdawniejsze zabytki języka polskiego (przegląd tematów, gatunków, tekstów)
Słowa, zdania, wreszcie utwory pisane po polsku w średniowieczu to zabytki języka polskiego. Pozwalają zrekonstruować w pewnej mierze język średniowiecznych polaków, a także śledzić rozwój polszczyzny. Należy odróżniać zabytki języka od zabytków (arcydzieł) literatury polskiej- te bowiem badamy nie tylko ze względu na język, ale i treść, kompozycje, przesłanie.
ZABYTKI JĘZYKA:
IX wiek- Geograf Bawarski- spisana około roku 845 w Ratyzbonie dla Ludwika Niemca księga zawierająca informacje o plemionach słowiańskich żyjących na zachód od Łaby i na północ od Dunaju. Wymienia nie tylko plemiona z nazwy wraz z umiejscowieniem ich zamieszkania, ale także zawiera spis ich grodów i okręgów.
X wiek- Dagome iudex- najstarszy zachowany dokument dotyczący państwa polskiego, sporządzony prawdopodobnie w kancelarii Mieszka I (możliwe jest również, że powstał w Kwedlinburgu lub w Rzymie) około 991 lub 992 roku. W dokumencie tym, spisanym po łacinie, Mieszko informuje papieża o granicach swojego państwa i oddaje je pod papieską opiekę. Oryginalny dokument nie zachował się do naszych czasów.
XII wiek- Kronika Thietmara- Thietmar z Merseburga (imię to odpowiada współczesnemu Ditmar; ur. 25 lipca 975 r. prawdopodobnie w Walbeck - zm. 1 grudnia 1018 r. w Merseburgu). Biskup merseburski, kronikarz. Od 1012 roku pisał swoje dzieło - kronikę (tzw. kodeks drezdeński), której nadał tytuł Dzieje saskie (Gesta Saxonum). Podczas bombardowania Drezna w 1945 roku uległa bardzo poważnemu zniszczeniu. Do odczytania możliwe są jedynie pojedyncze karty, nadal przechowywane w Dreźnie. Dzięki wydaniu w 1905 roku w postaci faksymile przetrwał do naszych czasów cały tekst. Obejmuje lata 908-1018. Poza dziejami Merseburga i państwa niemieckiego, Thietmar zawarł w niej również wiele informacji dotyczących historii Europy, także ziem polskich. Zrelacjonował m.in. Zjazd gnieźnieński i wojny cesarza Henryka II z księciem Bolesławem I Chrobrym.
XII wiek- Bulla Gnieźnieńska (410 wyrazów polskich)
XIII wiek- Księga Henrykowska (pierwsze polskie zdanie)
XIII wiek- Bogurodzica (cały tekst)
XIV wiek- kazania Świętokrzyskie, Psałterz floriański, modlitwy, zbiory kazań po polsku
XV wiek- kazania Gnieźnieńskie, psałterz puławski, Biblia Królowej Zofii
XV wiek- utwory: O zachowaniu się przy stole, legenda o św. Aleksym, Lament świętokrzyski
Pismo zawitało do polski wraz z łaciną, co nastąpiło z chwilą wejścia naszego państwa w zasięg wpływów kultury zachodniej. Zapis w języku polskim nie był sprawą łatwą, gdyż można było korzystać wyłącznie z alfabetu łacińskiego lub greckiego, w których nie było liter do oznaczania niektórych głosek polskich. Ówczesna pisownia miała charakter właściwie indywidualny, uporządkowali ją dopiero krakowscy drukarze w XI wieku.
Na wzór starożytny pisano bez odstępów oraz bez przecinków i kropek. Przyimki i krótkie wyrazy często łączono z następnymi słowami.
Za najważniejszy zabytek uważa się zgodnie „złotą Bullę języka polskiego” wystawioną w Pizie 7 lipca 1136r. przez papieża Innocentego II, a podpisany przez 11 kardynałów, akt protekcyjny ogłaszający przejęcie przez stolicę apostolską (na prośbę arcybiskupa gnieźnieńskiego Jakuba) opieki nad wszystkimi dobrami należącymi do arcybiskupstwa.
Zawiera aż 410 słów polskich, dokumentujących ówczesne nazewnictwo miejscowe i osobowe. Językoznawcy dokonali klasyfikacji słów polskich.
NAZWY MIEJSCOWE podzielono na:
topograficzne- mające za podstawę cechy znamienne terenu np. Łęczyca („łąka”), Dolsko („dół”)
dzierżawcze- utworzone od imion bądź przezwisk właścicieli np. Hermanowo (od Herman)
patronimiczne- oznaczające potomków założyciela lub właściciela wsi albo też jego służałych np. Jarocicy ( od Jarota- Jarosława), Biskupicy (tj. ludzie biskupa)
nazwy osad służebnych, wskazujących wykonywane tam zajęcia np. Rudnicy (Ruda), Żyrdnicy (od żerdź)
NAZWY OSOBOWE:
imiona dwuczłonowe, zawierające przeważnie element życzenia rodziców pod adresem dziecka np. Bogumił, Dobromysł
skrócenia i zdrobnienia imion dwuczłonowych tworzone za pomocą przyrostków np. Bliz, Dobroń, Milej, Dobek, Sławosz
imiona lub przezwiska utworzone od cech fizycznych lub psychicznych charakterystycznych dla poszczególnych osób np. Broda, Brzucha, Pępik
imiona zapożyczone z zasobu chrześcijańskiego popularyzowane przez kościół np. Piotr, Szyman, Krzyżan.
Pierwsze utrwalone na piśmie wypowiedzenie ciągłe w języku polskim odnaleziono w Księdze Henrykowskiej(ok.1270) - kronice klasztoru cystersów w Henrykowie, na Dolnym Śląsku. W łaciński tekst autor wplótł oprócz polskich nazw osobowych i miejscowych wypowiedź tamtejszego chłopa (karta 24 księgi- fragment dotyczący początków wsi zwącej się Brukaliby ofiarowanej niegdyś przez śląskiego księcia Bolesława Wysokiego, pewnemu służącemu mu Czechowi imieniem Bogwał). Mówi on do żony: „Daj, ać ja pobruszę, a ty poczywaj”
Spośród zachowanych zabytków polskiej prozy średniowiecznej najcenniejsze ze względu na dzieje języka są:
Kazania świętokrzyskie (XIII/XIV wiek)- odnalezione we fragmentach na pociętych paskach pergaminowych, użytych do oprawy grubych tomów. Uratowane w tak niezwykły sposób fragmenty kaznodziejskiego polskiego zbioru zawierają: 1) urywek kazania na dzień Św. Michała, tj. 29.09; 2) całość kazania na dzień SW. Katarzyny, tj. 25.11; 3) początek kazania na dzień Św. Mikołaja tj. 6.12;4) urywek kazania na dzień Bożego Narodzenia; 5) urywek kazania na Święto Trzech Króli; 6) urywek kazania na dzień Oczyszczenie Najświętszej Marii Panny tj. 2.02.
Najpiękniejszym z tych rękopisów, bogato zdobionym inicjałami, miniaturami i ornamentami, bo przeznaczonym dla królowej Jadwigi jest Psałterz Floriański z przełomu XIV/XV wieku. Ma on 3 wersje językowe: łacińską, polską i niemiecką, a opiera się na dawniejszych tłumaczeniach z XIII wieku.
Po każdym wersecie łacińskim następuje jego polski a następnie niemiecki odpowiednik.
*pierwszym wydawcą polskiej części był S. Borkowski- Wiedeń 1834.
*drugie wydanie poprawniejsze- W. Nehring- Poznań 1883.
*całość zabytku- R. Ganszyniec, W. Taszycki, S. Kubica- Lwów 1939.
Kazania Gnieźnieńskie- 103 kazania łacińskie, 10 polskich. Przechowywane w bibliotece Kapitualnej w Gnieźnie. Polska część zabytku obejmuje 5 kazań krótkich i 5 długich:
Nr 1,2,7,8 na Boże Narodzenie
Nr 3 o Janie Chrzcicielu
Nr 9,10 o św. Janie Ewangeliście.
Kazania te są tworem samodzielnym, wzorowanym przy ich układaniu na łacińskich kazaniach, legendach i innych tekstach. Stąd latynizmy w składni. Wydane dwukrotnie. Wydanie drugie zaopatrzone wyczerpującym komentarzem- W. Nehringa.
Przykładowe kazania: na Boże Narodzenie, o św. Bartłomieju.
Psałterz Puławski- pochodzi z drugiej poł. XV wieku. Język odznacza się szeregiem uproszczeń fonetycznych i morfologicznych. Jedną z osobliwości jest rozróżnianie samogłosek nosowych i wprowadzenie znaku „ę”. Ostatni wydany w 1916 roku w Warszawie, w opracowaniu S. Słońskiego.