Zestaw 10 (pytanie 1)
Przekłady biblii i psałterza.
Biblia-oznacza zbiór ksiąg religijnych judaizmu i chrześcijaństwa, czyli Pismo Święte Starego i Nowego testamentu. Stary testament: Księga Rodzaju, Wyjścia, Kapłańska, Liczb, Powtórzonego Prawa (5-ksiąg), Księgi Proroków, Księgi historyczne i mądrościowe. Nowy testament: Ewangelie wg.: Mateusza, Marka ,Łukasza i Jana, Dzieje Apostolskie, Apokalipsa Św. Jana.
W dobie zagrożenia wpływami herezji, które uznawały prawo obcowania chrześcijan z Pismem Świętym w języku narodowym( bano się że Biblie w języku narodowym będzie mógł przeczytać każdy i każdy będzie ją inaczej interpretował) konserwatywne skrzydło wyższego kleru w polskim Kościele nie było przychylne przekładom Biblii.
Przekłady Biblii:
Najdawniejszym przekładem (III-II w.p.n.e) Starego testamentu jest „Septuaquinta”( czyli tzw. tłumaczenie siedemdziesięciu) przekład na język grecki sporządzony w Aleksandrii przez Żydów.
Dokonany przez Św. Hieronima ( ok. 340-419) przekład całej Biblii nazwany później przez Erazma z Rotterdamu i J. La Fevre'a de'Etoples- Wulgatą . Wulgatę, wielokrotnie w czasie późniejszym rewidowaną i oczyszczaną z narosłych przy pierwotnym tekście pomyłek kopistów, sobór Trydencki uznał za tekst autentyczny i urzędowy, obowiązujący w Kościele katolickim. Ostateczna poprawiana jego wersja ukazała się w 1592r. pod nazwa Wulgaty Sykstyńsko-klementyńskiej.
Biblia Królowej Zofii (szaroszpatacka) tłumaczenia dokonano posługując się wzorem staroczeskim-XVw.
Z obozu katolików wyszła w 1561r. „Biblia, tj. Księgi Starego i Nowego Zakonu na język polski…” znana pod nazwą Biblii Jana Leopolity.
Rok 1563 przyniósł kalwińską tzw. Biblię pińczowską lub brzeską ( albo radziwiłłowską-od nazwiska nakładcy M. Radziwiłła Czarnego): „Biblia Święta, tj. Księgi Starego i Nowego Zakonu właśnie z żydowskiego, greckiego i łacińskiego nowo na polski język z pilnością wyłożone” jest to dzieło uznane za wspaniałe osiągnięcie literackiej polszczyzny.
W roku 1572 wyszedł kolejny przekład różnowierczy (arańsko-socyniański), tzw. Biblia nieświeska. Tłumaczem wyposażonym w wysoki kunszt filologiczny był Szymon Budny.
Biblia Jakuba Wujka ( Nowy testament 1593r., całość wydana pośmiertnie w 1599r. przekład katolicki.)
Biblia gdańska (luterańska, przekład przy współpracy Kalwinów i Braci czeskich w 1932r.)
Tysiąclecia w 1965r. tłumaczonej z języków oryginalnych.
Jedyny znany nam dziś częściowo całkowity przekład Starego testamentu powstał w środowisku dworu królewskiego, wykonany na zlecenie Zofii, 4 żony Władysława Jagiełły. Przekładu miało dokonać paru tłumaczy, a wśród nich kapelan królowej Ksiądz Andrzej z Jaszowic. Przepisywaczy było kilku; ostatni Piotr z Radoszyc , ukończył swą prace 6.V.1455r. w Nowym Mieście Korczynie- co odnotował w nieistniejącej już dziś zapisce, umieszczonej po tekście Księgi Hioba zamykającej pierwszą część dzieła.
Przypuszcza się , że obie części zawędrowały na Śląsk, gdzie druga uległa zniszczeniu. Ocalało z niej zaledwie 6 kart, wykorzystanych do oprawy drukowanych książek z XVI i początku XVII wieku.
Część pierwsza w XVI w. była własnością rodziny Krotoskich. W 1562r. została oprawiona, a po 1566r. Jan Łasicki streścił na wyklejce wierzchniej okładziny istniejącą jeszcze ówcześnie zapiskę Piotra z Radoszyc. Na początku XVII w. Kodeks znajdował się w rękach Turnowskich, słynnych braci czeskich. W 1624r. należał już do zbioru biblioteki Leszczyńskich w Baranowie. W XVIII w. odnotowano jego obecność w bibliotece w Saros- Patak na Węgrzech, stąd nazwa szaroszpatacka. Pierwsza cześć tzw. Biblii Królowej Zofii liczyła początkowo470 kartek. Przechodząc z rak do rąk uległa zniszczeniu. Największej dewastacji dokonano w Saros- Patak. Kiedy kodeks trafił w ręce L. Bernackiego znajdowało się w nim już tylko 185 kart. Łączenie Biblii szaroszpatackiej z imieniem królowej Zofii nie do końca zdaje się być słusznym, bo być może była to Biblia królowej Jadwigi, ponad to przekład jest niesamodzielny, bardzo wiele tu czechizmów i zależności w zakresie słownictwa, form, frazeologii, składni.
Wersja polska jest mechanicznym spolszczeniem tekstu czeskiego. Pod względem literackim jest niewiele warta, ale ma duże znaczenie jako zabytek językowy.
W terminologii literackiej okresu staropolskiego nazwa psalm służyła określeniu- oprócz pieśni Starego testamentu- utworów prozą lub wierszem stanowiących przekłady lub parafrazy Psalmów dawidowych, bądź układanych samodzielnie na podstawie wzorów biblijnych, zmodyfikowanych poetycko przez „ Psałterz” Kochanowskiego. Psalm biblijny był utworem przeznaczonym do śpiewu przy akompaniamencie instrumentu strunowego, przede wszystkim harfy, używanej powszechnie przez hebrajczyków. Psałterz obejmuje 150 utworów. Ze względu na autorstwo wyróżnia się 3 grupy psalmów: 1) zbiór dawidowy (psalmy 2-40) 2) „ elohistyczny”, w którym imię Jahwe zastąpiono przez Elogium ( psalmy 41-82) 3)Pozostałe psalmy (83-150).
Zapotrzebowanie na polską wersję biblijnej księgi psalmów rosło wraz z upowszechnieniem się w życiu religijnym śpiewów i modlitw w języku narodowym. Zainteresowanie przekładami psałterza wykazywały przede wszystkim środowiska o średnim środku wykształcenia. W wieku XIII prawdopodobnie przetłumaczono „psałterz” dla błogosławionej Kingi. Pierwotna wersja tego przekładu nie dochowała się. Pozostały natomiast teksty, które uważano za późniejsze jego redakcje: Tzw. Psałterz floriański z XIV wieku oraz tzw. Psałterz puławski z II połowy XV w. lub początku XVI. Uwieńczeniem owej średniowiecznej tradycji przekładowej stał się pierwszy drukowany w Polsce w języku narodowym „Psałterz albo kościelne śpiewanie…”.
Nazwa Psałterza puławskiego pochodzi od miejsca przechowywania rękopisu, który po parokrotnej zmianie właścicieli- trafił do zbiorów rodziny Czartoryskich w Puławach. Polski tekst Psałterza zapisano w pergaminowej księdze oprawnej w skórę, liczącej 312 kart. Wersety psalmów, układane w jedną kolumnę, umieszczono nad czerwonymi liniami pomocniczymi; czerwonym inkaustem pisani też poprzedzające kolejne pieśni „argumenty” ( wstępy objaśniające treść która ma nastąpić). Kodeks został ponadto zdobiony pokaźnymi inicjałami.
Psałterz floriański- pochodzi z wieku XVI . Jego właściwa nazwa to psałterz warszawski, ponieważ rząd IIRP wykupił go w 1931r. na rzecz biblioteki narodowej w Warszawie. Psałterz ten jest trój- języczny ( łaciński, polski, niemiecki). W pierwotnej wersji wersy w 3 językach następują po sobie, o tyle teraz teksty zebrane są w zwarte bloki drukowane obok siebie w 2 kolumnach. Tarzyński- edytor podał tekst w podwójnej wersji: 1) oryginalna transliteracja 2) nowoczesna transkrypcja.
Hipotezy dotyczące powstania i pochodzenia psałterza:
- był przeznaczony dla kogoś z polskiej rodziny panującej, prawdopodobnie dla kogoś z rodu Andegawenów i dla kobiety ( być może Małgorzata zona Ludwiga Węgierskiego lub Maria- jego córka, istnieje też prawdopodobieństwo iż była to królowa Jadwiga).
- jest praca trzech pisarzy, nieskończoną za życia królowej Jadwigi
- Władysław Taszycki odrzuca Śląskie i Kłodzkie pochodzenie psałterza na rzecz małopolskiego.
Psałterz ten składa się z 3 części: 1) prolog i psalmy 1- 101 2) psalm 101 ( od wersu 19) do psalmu 106 ( wers 2) 3) do końca
Rękopiśmienna wersja żołtarza Dawida proroka, stanowiąca raczej parafrazę niż literalny przekład łacińskiego tekstu psałterza, dość szybko zyskała popularność dzięki licznym kopią. Przekład psalmów jest swobodny: uderzają w nim licencje i liczne amplifikacje tekstu łacińskiego. Komentarze Wróbla do tekstu są wielostronne i raczej samodzielne choć widoczne są w nim ślady korzystania z wzorów zachodnio-europejskich oraz z chrześcijańskich autorów o wysokim autorytecie. Składają się na nie przede wszystkim objaśnienia treści psalmów, a nadto noty do poszczególnych słów lub zwrotów. Drugą kategorie komentarzy stanowią objaśnienia moralnego sensu poszczególnych wersetów lub zwrotów. Trzeci rodzaj komentarzy ma za zadanie objaśnić alegoryczny sens. Czwarty typ komentarzy nawiązuje do tradycji figuralnego objaśniania pism starego Testamentu i ma za zadanie odsłonić warstwę proroczą wersetów psalmicznych. Ogólną intencją Wróbla było uwydatnienie uniwersalnych treści moralnych i religijnych, skłonienie do medytacji nabożnej oraz wzbudzenie przekonania czytelników o zgodności przesłania dzieła z ideą chrześcijaństwa.
XVI wieczne przekłady i dalej, poetyckie:
-przekład Mikołaja Reja „ psałterz Dawidów, który snadź jest prawy fundament wszystkiego pisma krześcijańskiego”.
-pierwszy poetycki przekład w Polsce dokonany przez J. Lubelczyka ukazał się wraz z nutami w 1558r. pt. „Psałterz Dawida”.
-„Psałterz Dawidów” J. Kochanowskiego ukazał się 1579r.
-„Rytmy” M. Sępa Szarzyńskiego w 1601r. sparafrazował on 6 wybranych psalmów dawidowych opierając się w dużej mierze na przekładzie Kochanowskiego, a także posługując się łacińskim wzorem Buchanana.
-1605r. M. Rybiński „Psalmy Dawidowe” na melodie psalmów francuskich.
-Najdonioślejszy w literaturze barokowej zbiór utworów psalmicznych powstał pod piórem Wespazjana Kochowskiego. Tom ten obejmuje 36 psalmów dawidowych w wersji wulgaty a wyjątkowo tylko nawiązuje do innych ksiąg biblijnych np. Jeremiasza.