Anna Tymińska- Przekład ogólny- dr Hołda / Krzysztof Hejwowski „Kognitywno- komunikacyjna teoria przekładu”

(zaliczenie I roku, lista pojęć i terminów)

1. Antroponim- nazwa własna osoby, np. imię, nazwisko lub pseudonim. Imię własne to jednostka leksykalna używana wielokrotnie do identyfikacji danego konkretnego, unikatowego w danym kontekście obiektu, z reguły nie wymagająca stosowania dodatkowych technik identyfikacyjnych. Znaczeniem imienia własnego jest reprezentacja danego obiektu w naszym umyśle. Imiona własne rządzą się regułami morfologicznymi i gramatycznymi. Imiona własne mogę mieć synonimy, np. Shakespeare- the Bard- the Bard of Avon. Imiona własne mogę mieć wartość opisową. Mają całe gamy konotacji (skojarzeń).

2. Adaptacja- stosuje się ją wtedy, gdy sytuacja opisywana w tekście wyjściowym nie jest znana w kulturze docelowej- tłumacz tworzy wówczas sytuację, która może być uznana za ekwiwalentną. Stosowana jest przy tłumaczeniu poezji; wolny przekład sloganów reklamowych i sztuk teatralnych.

3. Archaizacja- rodzaj stylizacji językowej polegającej na wprowadzeniu do utworu literackiego archaicznych elementów słownictwa.

4. Animizacja- literacki środek stylistyczny polegający na nadaniu przedmiotom nieożywionym lub pojęciom abstrakcyjnym cech istot żywych, np. morze ryczy, chmura goni chmurę.

5. Błędy metatranslacyjne- są efektem nieświadomości tłumacza co do pewnych ogólnie przyjętych zasad tłumaczenia albo nawet niezrozumienia podstawowego celu przekładu, jakim jest umożliwienie komunikacji międzykulturowej (nie tłumaczymy tytułów gazet i czasopism; tłumaczymy tytuły książek; tłumaczymy imiona głów koronowanych, jeśli mają ustalone odpowiedniki w języku polskim):

1. Niewłaściwy dobór techniki tłumaczeniowej, na przykład nietłumaczenie elementów, które powinny zostać przełożone, stosowanie tłumaczenia syntagmatycznego tam, gdzie należałoby użyć techniki tłumaczenie funkcjonalnego itp.

2. Nieuzasadnione opuszczenia

3. Nieuzasadnione dodatki

4. Pozostawianie dwóch wersji danego fragmentu przekładu

5. Poprawianie oryginału w tych miejscach, w których nie wymaga on poprawek

6. Poprawianie oryginalnego tekstu informacyjnego tam, gdzie zawiera on błędy

7. Umieszczanie w tekście przekładu zbyt dużo lub zbyt mało objaśnień (paratekst)

6. Błędy mylnej interpretacji:

1. Pomylenie dwóch różnych syntagm lub ram czasownikowych języka wyjściowego

2. Zła interpretacja sceny lub scenariusza, bardzo często rozciągnięcie danej sceny lub scenariusza na te elementy, które do nich nie należą

3. Mylne odczytanie modalności tekstu, na przykład nierozpoznanie ironii czy sarkazmu

7. Błędy realizacji- wynikają z niewłaściwych decyzji tłumacza w fazie tworzenia tekstu docelowego:

1. Niewłaściwa ocena wiedzy odbiorców, co powoduje, że tekst przekładu staje się zbyt trudny, niezrozumiały lub też przeciwnie zbyt łatwy i oczywisty

2. Potłumaczenie, w którym gubią się pewne elementy oryginału- technika tłumaczeniowa polegająca na opuszczeniu części informacji szczegółowych tekstu wyjściowego.

3. Błędy języka docelowego- użycie wielkich i małych liter, odmiana obcych imion własnych, kalki językowe. Nazwiska takie jak Disney, które po polsku wymawiane są [disnej], odmienia się tak samo jak polskie imiona i nazwiska kończące się na -j, a więc Disneya, Disneyowi. Apostrof pojawia się tylko wtedy, gdy obce imię lub nazwisko kończy się na -y wymawiane po polsku jak -i lub gdy ostatnią literą takiego wyrazu jest nieme -e, a więc Lodge - Lodge'a.

4. Błędy wynikające z braku wiedzy ogólnej i specjalistycznej

8. Błędy tłumaczenia syntagmatycznego- wynikają z braku analizy tłumaczonego tekstu i kurczowego trzymania się powierzchni tekstu wyjściowego:

1. Błędy ekwiwalentów słownikowych, wynikające z przeświadczenia, że słowniki podają zawsze prawdziwe ekwiwalenty przekładowe

2. Wpadanie w pułapkę fałszywych przyjaciół tłumacza

3. Nieuzasadnione i często sprzeczne z regułami języka docelowego kalkowanie struktur oryginału

4. Nieuzasadnione rekonstrukcje, czyli używanie w tekście przekładu wyrazów i zwrotów języka wyjściowego.

9. Dążenie do sensu- podstawowym wymogiem przekładowym jest niezadowolenie się płytkim poziomem stałości sensu. Tłumacz musi drążyć do końca, dopóki nie jest w pełni przekonany, że rozwiązał wszystkie zagadki i prześledził wszystkie tropy. Wnikliwa analiza tekstu wyjściowego pozwala na zbudowanie modelu świata w nim przedstawionego, a ten model służy tłumaczowi za punkt odniesienia dla kolejnych szczegółowych rozwiązań przekładowych stosowanych w tekście docelowym.

10. Egzotyzacja (Foreignization)- tłumacz zostawia w spokoju autora i transportuje do niego czytelnika.

11. Udomowienie (Domestication)- tłumacz zostawia w spokoju czytelnika i transportuje do niego autora.

12. Ekwiwalencja formalna-

Ekwiwalencja dynamiczna- tłumacz ma na celu całkowitą naturalność wypowiedzi i stara się konfrontować odbiorcę z zachowaniami mającymi znaczenie w kontekście jego własnej kultury, nie zmusza go do tego, by rozumiał wzorce kulturowe z kontekstu kultury języka wyjściowego.

13. Ekwiwalent funkcjonalny- zastosowanie ekwiwalentu funkcjonalnego polega na zastąpieniu nazwy zjawiska lepiej znanego w kulturze wyjściowej nazwą zjawiska lepiej znanego w kulturze docelowej.

Ekwiwalent kulturowy-

Ekwiwalent słownikowy-

14. Hiperonim- użycie hiperonimu nie jest rozwiązaniem pożądanym, ponieważ zawsze gubi jakiś element kultury wyjściowej. Można je usprawiedliwić, gdy język docelowy nie dysponuje znanym ekwiwalentem danej jednostki języka wyjściowego, gdy jednocześnie dany element nie odgrywa istotnej roli w tekście oryginału i gdy inne techniki tłumaczeniowe dałyby jeszcze gorsze rezultaty.

15. Intencjonalne imiona własne- to takie, co do których można przyjąć z dużą dozą prawdopodobieństwa, że znaczą coś szczególnego dla odbiorców oryginału, że w typowych sytuacjach zostały wybrane przez autora właśnie po to, by coś przekazać odbiorcom. Największym wyzwaniem dla tłumacza są intencjonalne imiona własne w utworach, których akcja osadzona jest w realiach danego kraju. Jeśli intencjonalność użycia imion własnych ogranicza się do jednego czy paru przypadków, można próbować przetłumaczyć te imiona, a następnie nadać im charakter imion, które mogłyby wystąpić w kulturze wyjściowej.

16. Kalka leksykalna- specyficzny rodzaj zapożyczeń, polegający na dosłownym przekładzie elementów leksykalnych danego wyrażenia.

Kalka strukturalna- specyficzny rodzaj zapożyczeń, polegający na dosłownym przekładzie elementów strukturalnych danego wyrażenia.

17. Kompensacja-

18. Makrotoponimy- przekraczają swym znaczeniem i użyciem granice jednego kraju i często mają uznane ekwiwalenty w innych językach.

19. Mikrotoponimy- nazwy o znaczeniu lokalnym, które nie posiadają zwykle ustalonych ekwiwalentów w innych językach.

20. Kompetencja tłumaczeniowa- znajomość języka wyjściowego i docelowego, umiejętność dopasowywania do siebie różnych struktur na podstawie ich względnego podobieństwa, znajomość kultury krajów, w których mówi się językiem wyjściowym i docelowym, wiedza ogólna i specjalistyczna, sprawności komunikacyjne, wnikliwość w dążeniu do sensu, znajomość teorii tłumaczenia, predyspozycje i cechy charakteru.

21. Neologizm- stanowią zwykle problem tłumaczeniowy, gdyż po pierwsze nie da się sprawdzić ich znaczenia w słowniku języka wyjściowego ani znaleźć ich docelowego ekwiwalentu w słowniku dwujęzycznym, a po drugie zastosowanie neologizmu w tekście wyjściowym powinno w zasadzie odpowiadać użycie neologizmu w tekście docelowym, a zatem tłumacz musi zabawić się w słowotwórcę.

22. Neosemantyzm- nadawanie nowego znaczenia istniejącemu już terminowi, np. pośpiech- pociąg pospieszny.

23. Neologizm kolokacyjny- nowe zestawienie istniejących wyrazów.

Neologizm semantyczny- istniejący wyraz, któremu przypisano nowe znaczenie.

Neologizm strukturalny- nowy wyraz powstały z istniejących morfemów na drodze typowych procesów słowotwórczych.

24. Ocena wiedzy odbiorców- poważny problem w tłumaczeniach literackich.

25. Nieprzekładalność absolutna- Filozofowie języka mówią czasem o nieoznaczoności przekładu, mając na myśli niemożność stwierdzenia ponad wszelką wątpliwość, czy dane tłumaczenie tekstu wyjściowego w pełni odpowiada znaczeniu tego tekstu. Zarówno tłumacz, jak i teoretyk- realista zdają sobie doskonale sprawę z tego, że tekst wyjściowy i tekst docelowy nie mogą być identyczne i zadowalają się ich względnym podobieństwem. Tłumacze nie zajmują się tłumaczeniem języków lecz tekstów, a wszelkie teksty wyprodukowane przez ludzi są w większym lub mniejszym stopniu przetłumaczalne. Tłumaczenie jest możliwe dzięki względnemu podobieństwu struktur mentalnych i językowych oraz naszej umiejętności wczuwania się w inne sposoby myślenia, przyswajania sobie innych reguł gry. O nieprzekładalności można mówić właściwie tylko wtedy, gdy na przekład nie ma zapotrzebowania, kiedy tłumaczenie i tak nie znalazłoby odbiorców. Teksty potencjalne, niezaktualizowane sytuacyjnie, są także w pewnym sensie przekładalne- pod warunkiem, że tłumacz zechce przypisać im pewne cechy tekstu autentycznego, to znaczy wymyśli autora, odbiorcę i sytuację komunikacyjną, w jakiej tekst powstał.

Większość teoretyków tłumaczenia jest zgodna co do tego, że istnieją dwa źródła praktycznej, względnej nieprzekładalności- różnice kulturowe (imiona własne, nazwy i zwroty wiązane z organizacją życia w kraju kultury wyjściowej, obyczajami i przyzwyczajeniami, cytaty i aluzje mające związek z literaturą danego kraju, aluzje do historii kraju i innych sfer kultury, takich jak muzyka, film, malarstwo) i różnice językowe.

26. Parafraza- „Najbardziej nieporadne tłumaczenie dosłowne jest tysiąc razy pożyteczniejsze niż najpiękniejsza parafraza” (Nabokov).

27. Poprawianie oryginału- O poprawianiu oryginału można mówić wtedy, gdy zawiera on błędy. Tłumacz tekstów informacyjnych ma obowiązek dokonać odpowiednich poprawek merytorycznych, logicznych i stylistycznych. Takiego prawa nie ma tłumacz większości tekstów literackich. Poprawianie literatury pięknej dotyczy najczęściej książek dla dzieci, zwłaszcza fragmentów, które tłumacze uznają za „nieodpowiednie”.

28. Rama czasownikowa-

29. Transpozycja- polega na zastąpieniu wyrazu z jednej klasy wyrazem z innej klasy przy zachowaniu znaczenia wypowiedzi.

30. Transfer znaczeniowy- Znaczenie nie jest właściwością danego języka w takim samym sensie jak gramatyka czy leksyka. Znaczenie jest właściwością ludzkiego umysłu. Bez względu na różnice językowe ludzki potencjał kognitywny jest bardzo podobny.

31. Zapożyczenie- stosuje się zwykle wtedy, gdy w języku docelowym nie znajdujemy ekwiwalentu dla danej jednostki tekstu oryginału, ale także dla osiągnięcia efektu stylistycznego.

32. Transkodowanie- Tłumaczenie nie jest transkodowaniem tekstu z języka A na język B, tj. zastępowania jednego kodu językowego drugim.

33. Zeugma-

34. Dewerbalizacja-

35. Reekspresja-

36. Implicite-

• Nie należy mylić wierności przekładu z dosłownością.

• Tłumaczenie interlinearne- odwzorowywanie struktury tekstu oryginalnego w celu ukazania odbiorcom przekładu specyfiki tego tekstu, czy też specyfiki omawianego języka wyjściowego. Tłumaczenie interlinearne bywa stosowane w tekstach językoznawczych i antropologicznych. Jego celem jest pokazanie użytkownikowi języka B pewnych szczególnych cech języka A lub tekstów w nich tworzonych.

• „Poprawne tłumaczenie musi oznaczać nie tylko stosowanie innych słów, ale także nawiązywanie do innych rzeczywistości kulturowych, w których te słowa funkcjonują”. (Malinowski)

• Mit tłumaczenia dosłownego- zakłada wiarę w mit słownika. Mit słownika to przekonanie niektórych użytkowników o tym, że słowniki podają nam ekwiwalenty tłumaczeniowe danych jednostek leksykalnych języka wyjściowego.

• Modulacja- to przekształcenie formy wypowiedzi polegające na zmianie punktu widzenia, np. zastąpienie zwrotu „nigdy nie wątpił” ekwiwalentem zwrotu „zawsze był pewien”.

2

---