Dramat romantyczny - odmiana dramatu wykreowana przez twórców epoki romantyzmu w XIX w.
Cechy dramatu romantycznego:
synkretyzm rodzajowy i gatunkowy
zerwanie z zasadą trzech jedności (czasu, miejsca, akcji)
luźna kompozycja lub kompozycja otwarta
wprowadzenie inwersji czasowej, brak związku przyczynowo-skutkowego
mieszanie scen zbiorowych ze scenami kameralnymi
przeplatanie scen realistycznych z fantastycznymi i fantastyczno-wizyjnymi
występuje idea walki narodowo-wyzwoleńczej
występują elementy ludowe
złamanie zasady decorum (zasada zgodności treści z formą, inaczej jednorodność stylistyczna. Była stosowana do każdego gatunku literackiego. Polegała na odpowiednim dobraniu stylu mówienia (pisania), słownictwa i składni do gatunku i tematyki dzieła. Jedna z głównych zasad obowiązujących w teatrze greckim).
Najważniejsze polskie dramaty romantyczne:
Dziady Adama Mickiewicza Kordian Juliusza Słowackiego Nie-Boska komedia Zygmunta Krasińskiego
Dramat poetycki
utwór sceniczny znajdujący się w opozycji do norm i konwencji dramatu realistycznego i naturalistycznego. Odznacza się swobodą kompozycyjną, bogactwem nawiązań stylizacyjnych i poetyckością języka. St. Wyspiański, T. Eliot, Z. Herbert, B. Drozdowski, A. Świrszczyńska, J. Styczeń, E. Bryll, H. Bardijewski.
Komedia satyryczna (dramat)
utwór komediowy ośmieszający zjawiska społeczne danego miejsca i czasu, instytucje, modę, zepsucie obyczajów, konwencje zachowań i mowy.
Komedia sytuacyjna (dramat)
jedna z najbardziej rozpowszechnionych odmian komedii obejmująca utwory, w których na plan pierwszy wysuwa się dynamiczna akcja obfitująca w konflikty, powikłania sytuacyjne, zbiegi okoliczności i nagłe zmiany kierunku akcji, zaskakujące zarówno bohaterów w niej uczestniczących jak i widzów. A. Fredro Damy i huzary.
Komedia intrygi (dramat)
odmiana komedii sytuacyjnej o żywej akcji, której siłę napędową stanowią intrygi postaci. Spiętrzające się w sposób niezwykły omyłki, zaskoczenia i podstępy prowadzą do niespodziewanego rozwiązania zagmatwanych konfliktów. F. Zabłocki Fircyk w zalotach.
Teatr absurdu - określenie używane w odniesieniu do grupy sztuk teatralnych autorstwa europejskich i amerykańskich dramaturgów lat 40., 50., i 60. XX wieku oraz dla stylu teatralnego, jaki z nich ewoluował. Teatr absurdu cechuje pozornie bezsensowna fabuła, powtarzające się dialogi i brak logicznej konsekwencji wydarzeń, co razem często tworzy nastrój jak ze snu.
Akcja
akcja (łac. actio - działanie) - typ fabuły w dziele epickim lub dramatycznym, w którym dominuje celowy układ zdarzeń (motywów dynamicznych). Zdarzenia w akcji są powiązane ze sobą nie tylko przyczynowo-skutkowo (wątki), ale zmierzają również do jakiegoś określonego rozwiązania. Akcja pojawia się w utworach jednowątkowych (np. w nowelach, balladach) i wtedy jest równoznaczna z fabułą oraz w utworach wielowątkowych i wtedy akcja z reguły utożsamiana jest z wątkiem głównym (np. epos, powieść). Akcja polega na przedstawieniu działań głównych postaci, które dążą do zrealizowania jakiegoś własnego celu; np. w Zbrodni i karze Fiodora Dostojewskiego akcję stanowią działania Raskolnikowa zmierzające do uniknięcia odpowiedzialności za zabicie lichwiarki, choć zawartość fabuły tej powieści jest dużo bardziej obszerna. Często motorem akcji są konflikty celów i postaw reprezentowanych przez bohaterów. Taka sytuacja bywa zrelacjonowana na samym początku akcji, w tzw. ekspozycji. Wszystkie późniejsze zdarzenia składające się na akcję wynikają bezpośrednio z sytuacji wyjściowej, czyli z zawiązania akcji. Potem następuje logiczne rozwinięcie akcji, zaś punktem dojścia, konsekwentnie wynikającym z logiki akcji, jest punkt kulminacyjny. Akcja zmierza do rozwiązania, którym jest zrealizowanie celów bohatera lub jego porażka. Niekiedy akcja bywa zaburzona przez perypetie, czyli nagłe i niewynikające z akcji zmiany losu bohatera.
Ekspozycja
sytuacja zarysowana w punkcie wyjścia fabuły, wprowadza czytelnika w tematykę utworu, zapoznaje z głównymi postaciami, konfliktami i problemami.
Deus ex machina (łac. bóg z maszyny) - pojęcie wprowadzone do dramatu antycznego przez Eurypidesa. Zsyłał on w swoich przedstawieniach „boga z maszyny”, który gwałtownie rozwiązywał akcję, aby sztuka nie trwała zbyt długo. Maszyną nazywano specjalne urządzenia mechaniczne, dzięki którym bóg mógł pojawić się na scenie w boskich okolicznościach (był spuszczany z góry na linach). Potocznie stwierdzenie to oznacza wszystkie nagłe zmiany sytuacji, nie dające się logicznie wyjaśnić w kategoriach rozwoju wydarzeń. W znaczeniu alegorycznym oznacza nieoczekiwane pojawienie się Boga.
Didaskalia
wskazówki autora dramatu dotyczące wystawienia jego utworu na scenie (tekst poboczny).
Farsa
odmiana komedii, utwór o lekkiej treści, oparty głównie na komizmie sytuacyjnym.
Akt
część utworu dramatycznego lub przedstawienia teatralnego stanowiąca względnie zamknięty i spójny odcinek jego akcji.
Intryga
- w utworze fabularnym (fabuła), epickim, dramatycznym lub filmowym, umyślne i skryte działanie postaci mające na celu pokrzyżowanie zamiarów innych postaci, zaskoczenie ich lub wprowadzenie w błąd, rodzące konflikt i zmianę kierunku akcji Skomplikowane formy i występują przede wszystkim w (-) komedii intrygi oraz w (-) powieści sensacyjnej
Konflikt (< łac. conflictus = zderzenie)
- napięcie pomiędzy przeciwstawnymi dążeniami postaci w utworze fabularnym, stanowiące siłę napędową rozwoju akcji. K. może się uzewnętrzniać bezpośrednio w sferze zdarzeń i działań, ale może też dotyczyć postaw bohaterów czy ich skłonności (k. psychologiczny), może także charakteryzować postawę jednego bohatera, który w obliczu sprzecznych racji nie potrafi podjąć istotnej dla siebie decyzji (k. wewnętrzny).
Scena
jednostka kompozycyjna utworu dramatycznego: cząstka akcji wyodrębniona ze względu na występowanie w niej określonego zespołu osób; przybycie lub odejście jakiejś osoby oddziela daną s. od innej. Przez analogię mówi się o s. w utworze epickim, traktując ją jako wyodrębniony i względnie samodzielny odcinek fabuły, przedstawiony bezpośrednio jako sytuacja rozgrywająca się między określonymi postaciami; często utożsamia się ją z epizodem.
Prozodia (gr. prosodia = pieśń z akompaniamentem)
Wersyfikacja
budowa wiersza; ogół zasad i właściwości systemowych i strukturalnych kształtujących mowę wierszową i odróżniających ją od prozy. Por. konstanta wersyfikacyjna, metrum, metryka, rytm, system wersyfikacyjny, tendencja wersyfikacyjna, wzorzec rytmiczny, wierszowa jednostka;
Wiersz sylabiczny
- rodzaj wiersza realizujący zasady regularnego systemu wersyfikacyjnego zwanego sylabizmem. Konstantami wersyfikacyjnymi tego systemu są:
średniówka w wersach dłuższych niż 8-zgłoskowe;
stały akcent paroksytoniczny w klauzuli każdego wersu oraz prawie stały akcent paroksytoniczny przed średniówką.
19. Wiersz sylabotoniczny
- rodzaj wiersza realizujący zasady regularnego systemu wersyfikacyjnego zwanego sylabotonizmem. Konstantami wersyfikacyjnymi tego systemu, zapewniającymi rytmiczną ekwiwalencję (rytm) odpowiadających sobie wersów, są:
stała liczba sylab;
stale miejsce sylab akcentowanych, a w rezultacie ustalony porządek następstwa sylab akcentowanych i nieakcentowanych na przestrzeni całego wersu, przy czym w układzie tym uczestniczyć mogą także akcenty poboczne (akcent).
Inne właściwości językowej budowy wersu są nieustabilizowane i służą modyfikacjom wzorca rytmicznego, bądź też w pewnych utworach sylabotonicznych podlegają przygodnym uporządkowaniom, pełniąc rolę (-) tendencji wersyfikacyjnych. Należą do nich: jednakowa liczba zestrojów akcentowych w wersach, jednakowa postać zestrojów akcentowych w obrębie tego samego wersu lub w kolejnych wersach, pokrywanie się rozczłonkowania zdaniowego i wersowego, jeden lub więcej przedziałów średniówkowych
20 . Wiersz toniczny
- rodzaj wiersza realizujący zasady systemu wersyfikacyjnego zwanego tonizmem. Konstantą wersyfikacyjną tego systemu jest równa liczba akcentów głównych, a tym samym zestrojów akcentowych w poszczególnych wersach, przy równoczesnej niestałej liczbie sylab oraz swobodnym rozkładzie akcentów.
21. Akcent (łac. accentus = nacisk)
- prozodyjny (prozodia) sposób uwydatniania pewnej sylaby na tle innych sylab wyrazu lub zestroju akcentowego. Uwydatnienie to polega na wzmocnieniu siły wypowiedzenia tej sylaby (a. dynamiczny, a. ekspiracyjny, przycisk), podniesieniu wysokości jej tonu (a. foniczny, a. chromatyczny, a. muzykalny, a. melodyczny)
22. Stopa
najmniejsza powtarzająca się regularnie rytmiczna cząstka wersu o ustalonej postaci sylabiczno-iloczasowej lub sylabiczno-akcentowej (iloczas, akcent), będąca zespołem kilku sylab długich i krótkich lub akcentowanych i nieakcentowanych.
23. Wiersz wolny (ang. free verse, vers libre, fr. vers libre)
- rodzaj wiersza pozostający w podwójnej opozycji: do wiersza regularnego i do prozy; nie tworzy on jednolitego typu o stałych regułach wersyfikacyjnych, lecz obejmuje wiele zjawisk wierszowych, których formy pograniczne z jednej strony zbliżają się do wiersza nieregularnego, z drugiej zaś do prozy rytmicznej.
24 . Wiersz biały
- typ wiersza, który charakteryzuje się brakiem rymów w klauzulach. Do poezji polskiej wprowadził go Jan Kochanowski przez fragment Odprawy posłów greckich. Popularny stał się w romantyzmie, wierszem białym pisali na przykład Juliusz Słowacki
Strona 4
4
4