DR JANUSZ ŚNIADECKI

BŁĘDY TRANSFORMACJI ŹRÓDŁEM NIEETYCZNYCH ZACHOWAŃ W ŻYCIU SPOŁECZNYM I GOSPODARCZYM  W POLSCE - ANALIZA - DIAGNOZA - KIERUNKI ZMIAN

Wprowadzenie

Tematyka niniejszego wykładu wynika nie tyko z inspiracji naukowych, ale głównie z potrzeb społecznych. Wymaga ona odpowiedzi na trzy, ważne pytania.

1. Dlaczego w świetle dokonujących się w Polsce epokowych przemian dochodzi do łamania podstawowych norm prawnych, moralnych i zasad obyczajowych?

2. Gdzie tkwią źródła tych niemoralnych zachowań negatywnie wpływających na zarządzanie organizacją - w tym także państwem?

3. Jakie są główne kryteria dalszego rozwoju transformacji politycznej, ekonomiczno-społecznej i gospodarczej w Polsce?

Zgodnie z odpowiedzią na pierwsze pytanie przyczyna owych, niemoralnych zachowań tkwi w braku edukacji poetycznej, ukierunkowanej na każdego uczestnika rynku bez względu na przedmiot, zakres i obszar jego funkcjonowania.

Szczególnie powinni być jej poddawani przedsiębiorcy zarządzający organizacjami i kierujący ludźmi w regionach strukturalnego bezrobocia. Tam bowiem najczęściej dochodzi do łamania norm prawnych, moralnych i obyczajowych obowiązujących dziś w każdym w państwie prawa, a żyjący w tych „enklawach” ludzie ulegają z roku na rok coraz większej moralnej i społecznej degradacji.

Opinię tę potwierdziły wyniki prowadzonych przeze mnie badań zawartych w wydanej w 2006 roku monografii, którą pozwoliłem sobie przekazać Państwu, aby służyła za egzemplifikację zagadnień poruszanych podczas dzisiejszego wykładu.

Mimo, że od początku polskiej transformacji problemami tymi zajmowało się wielu specjalistów, to jednak wciąż powodują one różne kontrowersje, zarówno wśród przedsiębiorców, jak i polityków, związane z ich rolą i znaczeniem w zarządzaniu organizacją - w tym też państwem.¹

Trudniejsza jest odpowiedź na pozostałe dwa pytania, ponieważ w literaturze przedmiotu, obejmującej m.in. naukę o zarządzaniu i etyce, brak jest analitycznych opracowań polskich przemian transformacyjnych, jako źródeł negatywnie wpływających na etykę zarządzania organizacją, dlatego za przedmiot wykładu przyjęto:

1) zdiagnozowanie przyczyn owych, nieetycznych zachowań;

2) dokonanie oceny ich negatywnych skutków;

3) ustalenie zasad ich zwalczania oraz

4) ustalenie głównych kryteriów dalszego rozwoju transformacji ekonomiczno-społecznej i gospodarczej.

W celu realizacji przyjętych założeń należało:

1. dokonać analizy i oceny wpływu transformacji ekonomiczno-społecznej i gospodarczej na stan i poziomy etyki w organizacjach zarządzanych przez mikro, małych, średnich i dużych przedsiębiorców ² w regionie strukturalnego bezrobocia;

2) otrzymane wyniki porównać z wynikami z innych badań przeprowadzonych w dwóch podobnych obszarach, tj. o strukturalnym bezrobociu i od niego wolnym.

Przy realizacji pierwszego punktu przyjętych założeń posłużono się badaniami diagnostycznymi, a przy realizacji drugiego - weryfikacyjnymi.

Wzorując się na metodzie taksonomicznej stosowanej m.in. przez takich badaczy, M. Opałło,³ K. Dawidziuk i T. Obrębski,⁴ T. Hermansen ⁵ i A. Suszyński,⁶ wypracowano uniwersalne czynniki delimitacji, pozwalające na wybranie wzorcowych obszarów do przeprowadzonych badań.⁷ Tak więc za obszar o strukturalnym bezrobociu do badań diagnostycznych przyjęto podregion koszaliński (w woj. zachodniopomorskim), a do badań weryfikacyjnych - podregiony: zielonogórski (w woj. lubuskim) o strukturalnym bezrobociu i gdański (w woj. pomorskim), od niego wolnym.⁸

Respondentami do badań zostali losowo wybrani (po 500 z każdego podregionu), mikro, mali, średni i wielcy przedsiębiorcy (tzw. entreprenerzy), osobiście zarządzających własnymi firmami lub czyniący to w ich imieniu menedżerowie (tzw. intrapreneurzy).

Powstały w ten sposób obszar badawczy przyczynił się do stworzenia nieznanej wcześniej bazy, szczególnie ważnej przy prowadzeniu badań wynikających z uzasadnionej potrzeby określenia wpływu szeroko pojętej polskiej transformacji na kierunki dalszych przemian. Zachodzą one od 1989 r., w sferze politycznej, ekonomiczno-społecznej i gospodarczej, nadając nie zawsze etyczną wykładnię, wielu normom prawnym, moralnym i zasadom obyczajowym. Tę niemoralną zasadę wciąż stosują nie tylko przedsiębiorcy w swoich organizacjach, ale także funkcjonariusze publiczni w zarządzaniu państwem i kierowaniu społeczeństwem.

Realizacja tak określonego zakresu i celu badań wymagała podjęcia dwóch, głównych działań.

1. Zbadania, czy błędy transformacji są źródłem nieetycznych zachowań w zarządzanych przez przedsiębiorców organizacjach we wszystkich obszarach, czy tylko w regionach strukturalnego bezrobocia? Jeśli tak, to jakich i jak wielu, jeśli nie to w jakich regionach one nie występują ?

2. Ustalenia głównych kryteriów dalszego rozwoju transformacji, jako kontekstu etycznego wymiaru zarządzania przedsiębiorstwem.

Transformacja, jako potencjalne źródło nieetycznego zarządzania organizacjami przez przedsiębiorców w regionach strukturalnego bezrobocia na tle obszarów od niego wolnych, będzie przedmiotem analizy i oceny w pierwszym punkcie wykładu.

1. Błędy transformacji najczęstszymi przyczynami braku etyczności w zarządzanych przez przedsiębiorców organizacjach

Obiektywne zdiagnozowanie powyższego problemu wymagało ustalenia, czy - a jeśli tak, to które z przeprowadzanych od 1989 roku przemian, zaliczają badani do głównych błędów transformacji, negatywnie wpływających na zarządzanie organizacją w podregionach o strukturalnym bezrobociu, a które w obszarach od niego wolnych? W tym celu poproszono respondentów o wybranie 5, spośród 15 podanych w Kwestionariuszu..., następujących błędów transformacji ustroju gospodarczego, negatywnie wpływających w badanych podregionach na etyczność zarządzania organizacją i kierowania personelem:

1) brak odpowiedzialności biznesu wobec społeczeństwa;

2) brak odpowiedzialności karnej ze strony funkcjonariuszy państwowych za błędy merytoryczne popełniane w trakcie pełnienia obowiązków służbowych;

3) brak podstawowych zabezpieczeń bytu materialnego najuboższych;

4) brak potrzeby odwoływania się do podstawowych zasadach moralnych;

5) nadmierny fiskalizm powodujący spadek przedsiębiorczości, wzrost przestępczości gospodarczej oraz powstawanie „szarej strefy”;

6) pominięcie obowiązku wprowadzenia proetycznej edukacji społecznej;

7) preferowanie zasady: „Wszystko jest dozwolone, co nie jest prawem zabronione”, powodującej utożsamianie gospodarki rynkowej z przyzwoleniem na bezprawie;

8) przemilczanie prawdy o negatywnych skutkach urynkowienia gospodarki;

9) spadek poczucia bezpieczeństwa oraz wzrost przestępczości pospolitej;

10) sprowadzenie gospodarki rynkowej do masowej wyprzedaży urojonych marzeń;

11) stwarzanie warunków sprzyjających powstawaniu zjawisk nieetycznych i kryminogennych, w tym wszelkiego rodzaju nadużyć i korupcji;

12) tolerowanie we wszystkich dziedzinach życia takich patologii społecznych, jak fordyzm, lobbing, mobbing, nepotyzm i korupcja;

13) uzależnienie wprowadzenia norm moralnych od dobrej woli uczestników rynku;

14) wzrost bezrobocia oraz zubożenia materialnego i moralnego społeczeństwa;

15) niedostosowane do potrzeb i oczekiwań uczestników rynku, spóźnione, niestabilne, niejasne, pozbawione perspektyw i zbyt często nowelizowane przepisy prawa. ⁹

Najwyżej notowane wypowiedzi udzielone przez badanych przedsiębiorców z obszarów o różnym stopniu bezrobocia, przedstawiają tabele 1-2.

Tabela 1. Główne błędy transformacji systemu gospodarczego w ocenie respondentów z podregionu koszalińskiego, woj. zachodniopomorskiego o strukturalnym bezrobociu.

* Wskaźnik udziału (w %) danej kategorii odpowiedzi w stosunku do pozostałych kategorii wybranych przez badanych przedsiębiorców.

Lp.	Kategoria odpowiedzi	Błędy transformacji w ocenie badanych: a) mikro-; b) małych; c) średnich; d) dużych przedsiębiorców z podregionów (w %):
				zielonogórskiego w woj. lubuskim:					gdańskiego w woj. pomorskim:
				a:	b:	c:	d:	*	a:	b:	c:	d:	*
1.	Przemilczanie prawdy o negatywnych skutkach transformacji.	33	29	23	25	27,5	31	28	20	21	25,0
2.	Ograniczenie proetycznej edukacji społecznej do niszczenia dorobku minionych pokoleń.	25	24	24	26	24,7	24	23	28	29	26,0
3.	Sprowadzanie gospodarki rynkowej do masowej wyprzedaży urojonych marzeń.	11	12	14	15	13,0	12	13	15	16	14,0
4.	Utożsamianie wyzwań stymulujących transformację z przyzwoleniem na bezprawie.	13	13	15	13	13,7	12	15	14	14	13,7
5.	Uzależnienie wprowadzanych norm moralnych od dobrej woli uczestników rynku.	10	12	14	12	12,0	11	13	12	10	11,5
6.	Inne kategorie odpowiedzi.	8	10	10	9	9,1	10	8	11	10	9,8
7.	Razem:	100	100	100	100	100	100	100	100	100	100

Tabela 2. Główne błędy transformacji systemu gospodarczego w ocenie respondentów z podregionu zielonogórskiego, w woj. lubuskim oraz gdańskiego, w woj. pomorskim.

Lp.	Kategoria odpowiedzi		Błędy transformacji w ocenie badanych: a) mikro; b) małych; c) średnich; d) dużych przedsiębiorców z podr. koszalińskiego woj. zachodniopom. (w %):
			a:			b:	c:		d:	*
1.	Przemilczanie prawdy o negatywnych skutkach transformacji.		32	28			25	24		27,3
2.	Ograniczenie proetycznej edukacji społecznej do niszczenia dorobku minionych pokoleń.		27	26			27	28		27,0
3.	Sprowadzanie gospodarki rynkowej do masowej wyprzedaży urojonych marzeń.		13	12			14	16		13,7
4.	Utożsamianie wyzwań stymulujących transformację z przyzwoleniem na bezprawie.		12	12			13	14		12,7
5.	Uzależnienie wprowadzanych norm moralnych od dobrej woli uczestników rynku.		11	13			13	10		11,7
6.	Inne kategorie odpowiedzi.		5	9			8	8		7,6
7.	Razem:		100	100			100	100		100

* Wskaźnik udziału (w %) danej kategorii odpowiedzi w stosunku do pozostałych kategorii wybranych przez badanych przedsiębiorców.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie badań przeprowadzonych wśród respondentów z podregionów: koszalińskiego woj. zachodniopomorskiego (tabela 1) oraz zielonogórskiego woj. lubuskiego i gdańskiego woj. pomorskiego (tabela 2).

Przedstawione w tabelach 1 i 2, uznane za najbardziej nieetyczne przez badanych przedsiębiorców błędy polskiej transformacji, zostaną poddane szczegółowej analizie i ocenie w dalszej części wykładu, według kolejności adekwatnej do malejącej skali udzielonego im procentowego poparcia przez respondentów.

A. Ukrywanie negatywnych skutków transformacji czynnikiem negatywnie wpływającym na etykę zarządzania przedsiębiorstwem

Z badań wynika, że najwięcej, tj. 26,6% spośród wszystkich badanych przedsiębiorców (tabele 1 i 2), do kategorii wysoce nieetycznej zaliczyło przemilczanie prawdy o negatywnych skutkach transformacji gospodarczej. Tak uważało od 21% do 33% respondentów - najwięcej w grupach mikro i małych przedsiębiorców bez względu na miejsce funkcjonowania ich firm.

Badani respondenci, w uzupełniających informacjach do 6 punktu „Kategorii odpowiedzi” podawali, że analizowane zjawisko jest bardzo niebezpieczne i może w

przyszłości spowodować nieobliczalne, społeczne skutki, gdyż jego podmiotem są wciąż ubożejące i żyjące w coraz większej biedzie, mniej wykształcone i mniej przedsiębiorcze, posiadające zazwyczaj na utrzymaniu większą liczbę dzieci, niższe warstwy polskiego społeczeństwa. Owe populacje, przy ciągłym braku ustabilizowanej klasy średniej, w najbliższym czasie mogą stać się realnym zagrożeniem dla młodej, polskiej demokracji i wolności. Zdaniem badanych tego w okresie PRL i pełnego zatrudnienia nie było, bowiem dawniej żyło się biedniej, ale równiej. Ubóstwo mniej rzucało się w oczy i było łagodzone większym spożyciem zbiorowym. Dziś, tracące pracę i z roku na rok doświadczające coraz większej biedy, różne lokalne społeczności, mogą sparaliżować rozpoczęte w Polsce przemiany ekonomiczno-społeczne i gospodarcze, gdyż ich konieczności po prostu nie rozumieją.

B. Niszczenie dorobku minionych pokoleń niemoralną przesłanką transformacji negatywnie wpływającą na etykę zarządzania organizacją

W ocenie 25,9% wszystkich badanych przedsiębiorców z obszarów o różnym stopniu bezrobocia (tabele 1 i 2), kolejnym błędem przeprowadzanej transformacji, stało się jej ukierunkowanie na niszczenie dorobku minionych pokoleń. Niemal jednolity pogląd w tej kwestii wyraziło od 23% do 29% z nich, bez względu na rodzaj i miejsce funkcjonowania ich firm. Problem dotyczy wylansowania - u progu transformacji systemu gospodarczego, zgłaszanego przez twórców nowej ideologii hasła - zgodnie, z którym: wszystko, co socjalistyczne... musiało być nieetyczne. Nie jest to koncepcja nowa, bowiem w myśl głoszenia podobnych haseł przez zwycięzców, bezpowrotnie zniknęły ze skarbnicy światowej kultury słynne zabytki w Ameryce Południowej państwa Montezumy, zniszczone przez ortodoksyjnych chrześcijan dowodzonych przez Cortésa, tak jak w latach 70 minionego stulecia, przestały istnieć światowej sławy wytwory kultury buddyjskiej w Afganistanie, zniszczone przez fanatycznych muzułmanów inspirowanych przez Talibów.

W związku z tą nową ideologiczną zasadą lansowaną w pierwszych latach wprowadzania gospodarki rynkowej wszystko co kojarzyło się z dawną władzą bądź miało niesolidarnościowy, bądź niekatolicki rodowód, bezwzględnie musiało zostać zniszczone, nawet jeśli dobrze funkcjonowało i przynosiło zyski. Nieważne, że przy okazji skazywano na nędzę wiele tysięcy i tak już biednych ludzi. Nie było już w tym czasie KC PZPR, ale dyrektywy w tych sprawach wciąż przechodziły, tylko tym razem już z innej „góry” i kanałem już innej „partii”. Jest to bolesna lekcja współczesnej historii, z której nadal nie wyciąga się właściwych wniosków.

Podobnych lekcji historii w ostatnich latach mamy wiele, najgorsza z nich wynika z faktu, że w odczuciu przeciętnego obywatela nic się nie zmieniło po wprowadzeniu transformacji nowego systemu politycznego, ekonomiczno-społecznego i gospodarczego, a jeśli, to na gorsze. Za to stworzony został raj dla nieetycznych przedsiębiorców zakładających fikcyjne firmy i dbających tylko o własny interes.

C. Sprowadzanie gospodarki rynkowej do masowej wyprzedaży urojonych marzeń przesłanką transformacji negatywnie wpływającej na etykę zarządzania przedsiębiorstwem.

Z przeprowadzonych badań wynika (tabela 1 i 2), że kolejnym błędem przeprowadzanej transformacji systemu gospodarczego, krytycznie ocenianej przez 13,6% badanych przedsiębiorców z podregionów o różnym stopniu bezrobocia, było sprowadzanie gospodarki rynkowej do masowej wyprzedaży urojonych marzeń. Także i w tej kwestii niemal jednolity pogląd wyraziło od 12% do 16% z nich, bez względu na rodzaj i miejsce funkcjonowania ich firm.

W kontekście podjętych rozważań warto zastanowić się nad tym, dlaczego znaczna część polskiego społeczeństwa uwierzyła w owe, niepotwierdzone żadnymi, realnymi przesłankami, futurologiczne wizje przywódców III RP o utopijnej proweniencji? Pomocną w rozwiązaniu tego problemu, może być teoria zmiany społecznej prof. Tadeusza Pszczołowskiego, który twierdził on, że w ludzkich postawach, stanowiących jeden z ważnych motywów działań, przeważa dążenie do wywoływania zmian i chęć życia w zmieniających się warunkach, nad dążeniem do zachowania niezmiennego stanu rzeczy i życia w zastoju.¹⁰

Głoszoną w szczytowym okresie realnego socjalizmu tę teorię potwierdziły zachodzące w Polsce z początkiem 1989 roku procesy przemian ustrojowych, społeczno-ekonomicznych i gospodarczych. Dążenie do tych zmian było wówczas tak silne, że gdyby nawet polskiemu społeczeństwu przedstawiono owe, potencjalne zagrożenia, które mogła przynieść wprowadzana żywiołowo transformacja - to i tak by ono w nie nie uwierzyło. Na tym właśnie polega przewaga, często nierealnych, zakorzenionych w świadomości narodowej stereotypów, nad realną, łatwo dającą się udowodnić, rzeczywistością.

Prowadzone na ten temat badania, upoważniają do stwierdzenia, że owa teza może się okazać zgubna przede wszystkim dla przyszłości naszego państwa i narodu, ponieważ zdecydowana większość polskiego społeczeństwa (ok. 70%) wciąż wierzy w romantyczne stereotypy o szczególnym posłannictwie Polski i jej wyjątkowej roli, jaką ma ona do spełnienia w Europie.

Wiele zjawisk może irytować, czy też śmieszyć ludzi światłych, wykształconych i rozważnych. Jednak naszego narodu nie tworzą tylko takie populacje. Dlatego każdy z menedżerów zarządzający organizacją musi się liczyć z owymi specyficznymi polskimi populacjami, jakimi są np., słuchacze radia „Maryja”, czy czytelnicy różnych pism lewicowych, prawicowych, kobiecych i młodzieżowych. Tkwi w nich ogromny potencjał, który doświadczony przedsiębiorca, czy polityk, może skutecznie wykorzystać do potrzeb własnej organizacji, czego dowiodło m.in. zwycięstwo w wyborach prezydenckich 2005 r. L. Kaczyńskiego, dzięki poparciu jego kandydatury przez lekceważone, jak dowodzą historycy M. Janicki i W. Władyka, „moherowe berety”. ¹¹

Czy ci ludzie, stanowiący tak ogromny potencjał zawsze wiedzą, czego pragną?

Czy wiedzą, czego poszukują? Co da im zadowolenie i zapewni szczęście? Jest kwestią naturalną, że ludzie w swoich wędrówkach do własnej podmiotowości, chętnie i często przywołują różnego rodzaju mity i stereotypy, z którymi bywają emocjonalnie związani. Funkcjonujące w Polsce populacje często ich potrzebują do własnego zaistnienia. Aby potwierdzić owe fakty wystarczy odwołać się do roli i znaczenia mitów w kulturach wszystkich starożytnych i nowożytnych narodów, społeczeństw i państw. ¹² Z tego powodu wiele mitów, nieraz z odległej przeszłości, nadal wdrażają różne ośrodki władzy świeckiej i duchownej. Przekonywał o tym B. Prus w „Faraonie” wykazując, że znający się na polityce egipscy kapłani już wówczas dobrze wiedzieli, że ludzie zawsze chętnie będą kupować własne marzenia.¹³ Więc niektóre mity i stereotypy już od dawna stały się towarem, który można dobrze sprzedać - pod warunkiem jednak, że będzie to dobry produkt.

Jednak niespełnione marzenia należą do zepsutego towaru, zatruwającego każdą organizację, więc sprzedawać ich nie wolno, gdyż skutki takiej transakcji mogą być dla niej zgubne. Udowodnić ten fakt może krótka relacja z ostatniej, nie tak jeszcze dawnej, ich „wysprzedaży”. Wtedy w środowiskach robotniczych powszechny był stereotyp „drugiej Japonii”, a nieco później mit „powszechnego uwłaszczenia”. Niektórzy wówczas uważali, że wystarczy tylko znieść system totalitarny, a zaraz wokół wyrosną „ich” własne domy z basenami. Można było wówczas tylko podziwiać infantylność ludzi głoszących te hasła... i nic więcej, bo wszelkie próby racjonalnej i naukowej perswazji poczytywanie były za atak na powstającą wówczas władzę (tj. na „Solidarność”) i groziły wyrzuceniem z pracy.

Decydentom wywodzącym się z „Solidarności” zabrakło - tak samo jak ich poprzednikom wywodzącym się z PPR - podstawowej wiedzy z zakresu filozofii, ekonomii i zarządzania, polityki, socjologii oraz psychologii ruchów społecznych, a ich arogancja, brak pokory i wielkie zadufanie w sobie (ze względu na rzekomo uszczęśliwiającą cały świat misję), nie pozwoliły na skorzystanie z wiedzy niezależnych naukowców. Owi decydenci popełnili podobne błędy uważając, że wystarczy tylko zmienić w Polsce ustrój społeczny, a już automatycznie nastąpi jego powszechna akceptacja, która w cudowny sposób dokona zmiany sposobu myślenia i postępowania wielu milionów Polek i Polaków - z poprzedniego nieprawidłowego - na obecny, oczekiwany.

W wyniku podobnego myślenia jedni i drudzy przeliczyli się, a skutki pomyłki mogą okazać się fatalne, gdyż nierozumiejący tych zmian wyborcy, mogą zechcieć, co cztery lata zmieniać zasady ustroju politycznego państwa, gdyby okazało się, że żaden z tych systemów im nie odpowiada.¹⁴ Bolesnemu rozczarowaniu, wynikającemu z konieczności rozstawania się z mitami, towarzyszyć może krzyk rozpaczy i protestu wielu milionów Polaków przeciwko każdej władzy frymarczącej ich marzeniami: godnością, niezależnością, wolnością i prawem do swoiście postrzeganego szczęścia. Dlatego wywodzące się z judaizmu, powiedzenie głosi: nigdy nie niszczcie starych mitów, lecz zastępujcie je nowymi!

D. Utożsamiania gospodarki rynkowej z przyzwoleniem na bezprawie, czynnikiem transformacji negatywnie wpływającym na etykę zarządzania

Kolejnym błędem transformacji w przekonaniu 13,4% badanych przedsiębiorców z obszarów o różnym stopniu bezrobocia (tabela 1 i 2), były niektóre z jej wyzwań przyzwalających na bezprawie. Podobny pogląd w tej kwestii wyraziło od 12% do 14% respondentów z wszystkich badanych grup. Niektórzy z badanych dopatrywali się w realizacji owych założeń skutków kryminogennych. Ich obawy zostały potwierdzone w praktyce, gdyż to właśnie nieetyczne motto gospodarki rynkowej stało się dla wielu ówczesnych przedsiębiorców przyzwoleniem na bezprawie. Niestety, ten negatywny syndrom trwa do dzisiaj.

Na wizerunku polskiej transformacji gospodarczej negatywne piętno wywarło hasło zawarte w powstającej wówczas ustawie z 22 grudnia 1998 r.: O działalności gospodarczej, której 4 art. Głosił, że: Wszystko jest dozwolone, co nie jest prawem zabronione!¹⁵ Przy braku demokratycznych zasad współżycia społecznego, oraz podstawowych aktów normatywnych regulujących systemy funkcjonowania organizacji gospodarczych i systemów sprawowania władzy - sprzyjało ono usankcjonowaniu w Polsce bezprawia.

Prawo formalne z poprzedniego systemu społeczno-politycznego nie normowało bowiem powstających nowych uwarunkowań, które wnosiła gospodarka rynkowa. Przy braku stosowania proetycznych norm obyczajowych przez inspiratorów i realizatorów owych przemian oraz regulacji prawnych dostosowanych do nowych rozwiązań systemowych, następstwa działań wynikających z owego „przesłania”, skierowały się przeciwko szarym, zwyczajnym obywatelom, nie powiązanym z elitą władzy, utrzymującym się z pracy najemnej.

Ta, antyhumanitarna i niemoralna tendencja, zniweczyła ponadto w rodzącym się polskim biznesie, resztki norm moralnych i zasad etycznych opartych na prawie zwyczajowym, jakie jeszcze ocalały po II RP. Z ich ocalałymi resztkami kultywowanymi z uporem m.in. przez polską inteligencję i przedstawicieli klasy średniej, z którymi przez całe dziesięciolecia nie radzono sobie w socjalizmie - teraz uporano się szybko i skutecznie.

Kształtowanie etycznych postaw w biznesie wśród uczestników zdarzeń gospodarczych, głównie przedsiębiorców, jest długim, trudnym i złożonym procesem. Trudna jest także jego ocena, wymagająca dużych nakładów finansowych na badania. Niemniej już dzisiaj, na podstawie przeprowadzonych badań, można zdiagnozować wiele przyczyn nieetycznego postępowania przedsiębiorców, zarówno

w skali „makro”, jak też w sferze mikrozarządzania.

E. Uzależnienie realizacji moralnych aspektów transformacji od dobrej woli uczestników rynku, przyczyną braku proetyczności w zarządzaniu

Z badań wynika (tabela 1 i 2), że 11,7% badanych za ostatni, piąty mankament, przekreślający proetyczne założenia transformacji, uważało uzależnienie wprowadzanych w trakcie jej realizacji zasad i norm moralnych od dobrej woli uczestników rynku. Pogląd taki wyraziło od 10% do 14% respondentów z obszarów o różnym stopniu bezrobocia. Wyniki badań upoważniają do negatywnej oceny realizacji wielu procesów związanych z urynkowieniem polskiej gospodarki. Najbardziej nieetyczne z nich dotyczą zarówno braku odpowiedniego przygotowana społeczeństwa do tych przemian, jak też ukrywania przed nim prawdy o jego negatywnych skutkach. Większość badanych uważało, że te od dawna oczekiwane i bardzo potrzebne Polsce przemiany, powinny być przeprowadzone w oparciu o zdrowe zasady etyczne. Zgodnie z nimi wszelkie kwestie, nawet te najmniej popularne, trzeba zawsze dokładnie wyjaśniać społeczeństwu.

Historia uczy, że żadne społeczeństwo nie może być kokietowane obietnicami bez pokrycia, a także świadomie lub nieświadomie wprowadzane w błąd przez rządzące elity demokratycznie wybranej władzy, gdyż prędzej lub później obudzi się z hipnotycznego letargu i nie udzieli swojego poparcia na wprowadzanie nawet najsłuszniejszych i najbardziej potrzebnych krajowi reform. Od tej reguły nie ma wyjątków. Czy to jednak znaczy, że w każdym przypadku w państwie demokratycznym trzeba się liczyć z wolą ogółu? Szukając odpowiedzi na to pytanie, po raz kolejny należy odwołać się do historii.

Otóż u progu bolesnych, ale koniecznych reform gospodarczych, przeprowadzanych wiele lat temu w krajach zachodnich w okresie recesji gospodarczej, kiedy musiano zmniejszyć podaż wielu towarów, ograniczać produkcję i wydobycie surowców, zamykać tysiące zakładów, wiele hut i kopalń w USA oraz w krajach Europy Zachodniej - przed obywatelami nie ukrywano prawdy, ale też nie liczono się zbytnio z ich sprzeciwem. Działo się tak dlatego, że w krajach tych wykształciła się na bazie funkcjonującej od dwustu lat gospodarki rynkowej, klasa średnia, rozumiejąca potrzebę przeprowadzenia reform. Dlatego też rządy tych krajów, tworzone z wysokiej klasy profesjonalistów i wspomagane przez apolitycznych menedżerów, nie musiały pytać o zgodę „klasy robotniczej. Mimo, że odpowiedź na postawione wyżej pytanie podzieliła dziś Polaków, to taki podział wydaje się być normalny, bo wciąż żyjemy na granicy dwóch, a może już trzech światów? ¹⁶

F. Negatywny wpływ na etykę zarządzania przedsiębiorstwem pozostałych czynników transformacji systemowej polskiej gospodarki

Z analizy i oceny wpływu przemian transformacyjnych na etykę zarządzania przedsiębiorstwem wynika, że 8,8% badanych przedsiębiorców z obszarów o różnym stopniu bezrobocia (tabela 1 i 2), wybrało jeszcze inne działania negatywnie wpływające na te przemiany. Najwięcej z respondentów do głównych błędów transformacji polskiego systemu gospodarczego, zaliczyło:

1. złe, niedostosowane do potrzeb rynku, spóźnione, niejasne, pozbawione perspektyw i zbyt często nowelizowane przepisy prawa (35% z nich);

2. nadmierny fiskalizm powodujący spadek przedsiębiorczości, wzrost przestępczości gospodarczej oraz powstawanie „szarej strefy” (23%);

3. stwarzanie warunków sprzyjających powstawaniu zjawisk nieetycznych i kryminogennych, w tym wszelkiego rodzaju nadużyć i korupcji (13%);

4. brak odpowiedzialności dyscyplinarnej (karnej) ze strony funkcjonariuszy państwowych oraz osób publicznych, za błędy merytoryczne popełniane w trakcie pełnienia przez nich obowiązków służbowych (10%);

5. spadek poczucia bezpieczeństwa oraz wzrost przestępczości pospolitej (8%);

1. brak podstawowych zabezpieczeń bytu materialnego najuboższych (7%);

2. jeszcze inne oprócz wymienionych (4%) .

Zdaniem respondentów powyższe czynniki w mniejszym stopniu wpływają na etykę zarządzania, więc nie zachodzi potrzeba ich szerszego omawiania. Natomiast obecnie należałoby odpowiedzieć na trzecie pytanie dotyczące realizacji 2 punktu niniejszego wykładu, tj. ustaleniu głównych kryteriów dalszego rozwoju transformacji, jako kontekstu etycznego wymiaru zarządzania przedsiębiorstwem.

2. Główne uwarunkowania dalszego rozwoju transformacji

Na tle zdiagnozowania stosunku respondentów do transformacji systemu gospodarczego oraz oceny nieetycznych aspektów jej realizacji negatywnie wpływających na etykę zarządzania przedsiębiorstwem w badanym regionie, należałoby także określić kierunki dalszych przemian, uwzględniających ich proetyczne aspekty. Można je sprowadzić do kilku ważnych konstatacji.

Na zrębach minionego ustroju o gospodarce nakazowo-rozdzielczej, budowany jest w Polsce system gospodarki kapitalistycznej. Określanie zachodzących przemian systemowych wprowadzaniem mechanizmów gospodarki rynkowej może ładniej, łagodniej, czy też bezpieczniej brzmi, ale w niczym nie złagodzi krętej i wyboistej drogi, po której kroczyły inne, zachodnie państwa już wiele lat przed nami, poszukując dla siebie nowych rozwiązań i alternatyw.

Nic, jak dotychczas, nie wskazuje na to, aby nasza droga do normalnego życia: demokracji, wolnego rynku, podstawowych praw człowieka, nowych wartości etycznych, itp., wolna była od niepowodzeń i błędów popełnianych wiele lat temu przez państwa zachodnie. Z badań wynika, że do rozwiązania pozostaje wciąż jeszcze wiele problemów konfliktogennych tworzących działania nieetyczne i hamujące dalszy rozwój polskiej transformacji. Do najważniejszych z nich można zaliczyć:

3. brak zdecydowanych działań ze strony państwa w zakresie rozwoju mikro-, małej i średniej przedsiębiorczości oraz tworzenia się klasy średniej, jako gwaranta właściwego funkcjonowania gospodarki rynkowej i jej stabilizacji;

4. brak wyraźnego określenia roli państwa w gospodarce oraz zakresu i rodzaju potrzebnych działań (rodzących wiele kontrowersyjnych pytań, np. czy polityka pieniężna państwa powinna być aktywna w celu stymulacji popytu i produkcji, czy też restryktywna w celu obrony przed inflacją?);

5. stwarzanie społecznie szkodliwych kontrowersji wokół polityki zmian strukturalnych, zwłaszcza w przemyśle, preferujących jedynie wybrane grupy zawodowe, o czym świadczą poczynania kolejnych rządów;

6. brak jasnych, jednoznacznych i czytelnych kryteriów określających zarówno warunki rozwijania konkurencyjności wybranych kierunków produkcji, jak też ochronę rynku krajowego przed napływem tanich towarów, np. z Chin;

7. opieszała i mało zdecydowana ze strony państwa prywatyzacja przedsiębiorstw państwowych, przynoszących straty gospodarce narodowej.

Odzyskana w roku 1989 niezależność polityczna oraz pełna demokratyzacja, spowodowały odrzucenie dotychczasowych norm życia społecznego, zarówno negatywnych jak i zasługujących na dalsze przestrzeganie. W wyniku tych działań powstały rozbieżności między daleko idącymi oczekiwaniami społeczeństwa, a obietnicami kolejnych rządów. Ich następstwem było stałe obniżanie poziomu życia wielu grup ludności, co z kolei wpłynęło na zaostrzanie się postaw rewindykacyjnych i powstawanie wciąż nowych konfliktów grupowych i społecznych.

Do zahamowania tego wciąż trwającego procesu konieczne jest ustabilizowanie stosunków społecznych i politycznych, jako warunku odbudowy moralnej społeczeństwa, opartej na normach moralnych i zasadach etycznych stosowanych przez przedsiębiorców w zarządzanych przez nich firmach. Dlatego poddanie dokładnej analizie i ocenie owego zjawiska oraz, pozwalającej na ustalenie jego przyczyn oraz dokonanie proetycznych zmian, - było przedmiotem niniejszego wykładu.

Zakończenie

Przeprowadzone badania potwierdziły, że do odrobienia po poprzednim systemie, w sferze nie zawsze etycznych zachowań uczestników polskiego rynku, głównie przedsiębiorców i menedżerów, pozostało bardzo wiele. Badania wykazały, że wiele zgubnych stereotypów nadal funkcjonuje mając swoje źródło w złych doświadczeniach wynikających z transformacji gospodarki nakazowej do rynkowej.

Transformacja ustroju politycznego ekonomiczno-społecznego i gospodarczego zakładała nie tylko stabilizację makroekonomiczną i zmiany ładu instytucjonalnego, ale także zasadnicze zmiany mikroekonomiczne. Miały one nie tylko wpłynąć na zwiększeniu efektywności funkcjonowania przedsiębiorstw, ale także ograniczyć stosowanie nieetycznych zasad w zarządzaniu obejmujących, m.in. szeroko pojętą korupcję (łapownictwo, stosowania lobbingu i płatnej protekcji, „ustawiania” przetargów, itp.), malwersację mienia publicznego, ustalanie pracownikom najniższych stawek wynagradzania, a także zatrudnianie ich „na czarno”, stosowanie oszustw podatkowych polegających m.in. na symulacji działalności gospodarczej i zakładaniu fikcyjnych firm, nieformalnym uzyskiwaniu dla firm już istniejących statusu zakładów pracy chronionej, tworzeniu fikcyjnych kosztów uzyskania przychodów, niemoralnej reklamy i wielu innych.

Dlatego sformułowana wyżej hipoteza badawcza, w myśl której niski poziom etyki zarządzania organizacjami przez przedsiębiorców, szczególnie w regionie strukturalnego bezrobocia, ma swoje główne źródło w nieetycznie przeprowadzanej transformacji - uzyskała pełne potwierdzenie. Wyniki badań jednoznacznie wykazały, że był to jeden z głównych czynników negatywnie wpływających na etykę zarządzania przedsiębiorstwem.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Przypisy:

Patrz szerzej: B. Klimczak, Etyka gospodarcza, Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego, Wrocław 1996, passim; także J. Sójka, Doświadczenia European Business Ethics Network (EDEN) w promowaniu etycznego biznesu, (w:) Etyka biznesu w działaniu Inicjatywy, programy, kodeksy, Wyd. WSPiZ, Warszawa 2001, passim.

² Zgodnie z. art. 4 ustawy z 02.07.2004 r.: O swobodzie działalności gospodarczej, (Dz.U. Nr 173, poz. 1807).

³ Patrz szerzej: M. Opałło, Mierniki rozwoju regionów, PWE, Warszawa 1972, s.140.

⁴ Patrz szerzej m.in.: K. Dawidziuk, T. Obrębski, Zastosowanie metody taksonomicznej do badania poziomu rozwoju mikroregionów Pomorza Szczecińskiego, (w:) „Przegląd Zachodniopomorski”, nr 1, Szczecin 1974, s. 41-60.

⁵ Patrz szerzej: T. Hermansen, Bieguny rozwoju i teorie pokrewne. Przegląd porównawczy, (w:) Planowanie rozwoju regionalnego w świetle doświadczeń międzynarodo-wych, praca zbior. pod red. A. Kuklińskiego, PWE, Warszawa 1974, s. 154 i n.

⁶ Patrz szerzej: A. Suszyński, Funkcje podstawowe w rozwoju społecznogospodarczym Pomorza Środkowego, Wyd. Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1993, s. 13-21.

⁷ Patrz szerzej: J. Śniadecki, Główne czynniki wpływające na przemiany strukturalne

województwa zachodniopomorskiego na tle UE i pozostałych regionów kraju, (w:) Szanse i zagrożenia rozwoju polskich obszarów wiejskich w rozszerzonej UE, praca zbior. pod red. L. Pałasza, Wyd. Akademii Rolniczej, Szczecin 2004, s. 119-130.

⁸ Szerzej o doborze próby badawczej do badań diagnostycznych i weryfikacyjnych, patrz: J. Śniadecki, Etyka zarządzania przedsiębiorstwem w regionie strukturalnego bezrobocia. Identyfikacja - diagnoza - kierunki zmian,Wyd. Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, Koszali 2006, s. 190-219.

⁹ Patrz: J. Śniadecki, Etyka zarządzania przedsiębiorstwem..., tamże, s. 385, pyt. 4.

¹⁰ Szerzej na ten temat patrz: T. Pszczołowski, Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, ZPIFIS, PAN, Ossolineum, Wrocław 1978, passim.

¹¹ Patrz szerzej: M. Janicki, W. Władyka, Wybory jak rozbiory, „Polityka”, nr 44, Warszawa 2005, s. 6-12.

¹² Patrz szerzej: T. Thorne, Mody, kultury, fascynacje. Słownik pojęć kultury postmodernistycznej, Warszawskie Wyd. Literackie „Muza”, Warszawa 1999, passim; także W. Kopaliński, Słownik wydarzeń, pojęć i legend XX wieku, PW „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1999, passim.

¹³ Patrz: J. Lechte, Panorama współczesnej myśli humanistycznej Od strukturalizmu do postmodernizmu, Wyd. KiW, Kraków 1999, passim.

¹⁴ Patrz: B. Nogalski, J. Śniadecki, Etyka menedżerska, Oficyna Wyd. OPO, Bydgoszcz 1996, s. 32-38.

¹⁵ Patrz: art. 4 ustawy z 22 grudnia 1998 r.: O działalności gospodarczej, (Dz. U. Nr 41 z 1988 r., poz. 324).

¹⁶ Zob. Moja firma: organizacja - strategia - zarządzanie, Wyd. Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 1998, s. 41-54.

Bibliografia:

Dawidziuk K., Obrębki T., Zastosowanie metody taksonomicznej do badania poziomu rozwoju mikroregionów Pomorza Szczecińskiego, (w:}„Przegląd Zachodniopomorski”, nr 1, Szczecin 1974.

Gasparski W., Etyka biznesu - szkice do portretu, (w:) Etyka biznesu, praca zbior. Pod red. J. Dietla i W. Gasparskiego, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1997.

Hermansen T., Bieguny rozwoju i teorie pokrewne. Przegląd porównawczy, (w:) Planowanie rozwoju regionalnego w świetle doświadczeń międzynarodowych, praca zbiorowa pod red. A. Kuklińskiego, PWE, Warszawa 1974.

Janicki M., Władyka W., Wybory jak rozbiory, „Polityka”, nr 44, Warszawa 2005.

Klimczok B., Etyka gospodarcza, Wyd. Akademii Ekonomicznej, Wrocław 1996.

Kopaliński W., Słownik wydarzeń, pojęć i legend XX wieku, PW „Wiedza Powszechna”, Warszawa 1999.

Lechte J., Panorama współczesnej myśli humanistycznej Od strukturalizmu do postmodernizmu, Wyd. KiW, Kraków 1999.

Muszyński A., Funkcje podstawowe w rozwoju społecznogospodarczym Pomorza Środkowego, Wydawnictwo Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin 1993.

Nogalski B., Śniadecki J., Etyka menedżerska, Oficyna Wyd. OPO, Bydgoszcz 1996.

Nogalski B., Śniadecki J., Błędy transformacji źródłem nieetycznych zachowań w zarządzanych przez przedsiębiorców organizacjach. Identyfikacja - diagnoza - kierunki zmian, [w:] Zarządzanie wartością przedsiębiorstwa w warunkach zakłóceń na rynkach finansowych, praca zbiorowa pod red. Jerzego Bielińskiego i Marzenny Czerwieńskiej, Wyd. Fundacji Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Sopot 2008.

Obrębski T., Zastosowanie metody taksonomicznej do badań poziomu rozwoju regionów Polski w latach 1960-1970, (w:) „Ekonomista”, nr 4, Warszawa 1975.

Opałło M., Mierniki rozwoju regionów, PWE, Warszawa 1972.

Pszczołowski T., Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, ZPIFIS, PAN, Ossolineum, Wrocław 1978.

Sójka J., Ryan L. V. (Wybór i redakcja), Etyka biznesu. Z klasyki współczesnej myśli amerykańskiej, Wyd. „W Drodze”, Poznań 1997.

Sójka J., Doświadczenia European Business Ethics Network (EDEN) w promowaniu etycznego biznesu, (w:) Etyka biznesu w działaniu Inicjatywy, programy, kodeksy, Wyd. WSPiZ, Warszawa 2001.

Śniadecki J., Etyka zarządzania przedsiębiorstwem w regionie strukturalnego bezrobocia: identyfikacja, diagnoza, kierunki zmian, Wyd. Politechniki Koszalińskiej, Koszalin 2006.

Śniadecki J., Moja firma: organizacja, strategia, zarządzanie, Wyd. Politechniki Koszalińskiej, Koszalin

10

---