tytuł: "Encyklopedia Biblii"

Spis rzeczy

Geografia ziemi Izraela 10

Rośliny biblijne 14

Drzewa i krzewy 16

Biblijne zwierzęta 18

Biblijne ptaki 20

Odkopywanie przeszłości 28

Pismo 37

Archeologia i Stary Testament 41

Archeologia i Nowy Testament 58

Jak spisano Biblię i jak stała się jedną księgą 68

Tłumaczenia i tłumacze 72

Wprowadzenie do Biblii 86

Księgi Biblii 87

Rozumieć Biblię 108

Religia Izraela 115

Przykazania 117

Posty i święta 119

Przybytek i Świątynie 123

Kapłani, lewici i ofiary 126

Prorocy 128

Pomiędzy Testamentami 131

Religia żydowska: czasy Nowego Testamentu 133

Nauczanie Jezusa 136

Kult chrześcijański w nowym Testamencie 138

6. Podstawowe nauczanie Biblii 141

7. Dom i życie rodzinne w Biblii 159

Życie w rodzinie 161

Specjalne okazje 164

Ubranie i moda 169

Miasto i życie miejskie 174

Życie na wsi 177

Budownictwo mieszkaniowe 180

Pożywienie dla rodziny 184

Życie towarzyskie 189

8. Postacie biblijne 193

9. Praca i stosunki społeczne w Biblii 217

Amatorzy, fachowcy i niewolnicy 218

Rolnictwo 219

Budownictwo, murarze i cieśle 222

Wyrób odzieży 225

Górnictwo i obróbka metali 227

Ceramika 229

Inne zawody 232

Medycyna 234

Kupiectwo i handel 237

Pieniądze, wagi i miary 239

Rząd i administracja 242

Edukacja 245

Wojna, broń i wojownicy 247

Podróże i transport 251

10. Miejsca biblijne 253

11. Narody i ludy w Biblii 279

Egipcjanie 280

Kananejczycy 284

Filistyni 287

Asyryjczycy 289

Babilończycy 291

Persowie 296

Grecy 298

Rzymianie 300

Inne narody 305

12. Atlas historii biblijnej 311

Początki: Stworzenie, potop i dalsze wydarzenia 312

Świat Starego Testamentu 314

Patriarchowie: od Abrahama do Józefa 316

Z Egiptu do Ziemi Obiecanej 318

Jozue, podbój i Sędziowie 320

Pierwsi królowie Izraela: Saul, Dawid i Salomon 322

Dwa Królestwa 324

Wzrost potęgi Asyrii 326

Inwazja babilońska 328

Wygnanie 330

Powrót do Jerozolimy 332

Greckie imperium i kultura 334

Rzym i świat Nowego Testamentu 336

Nadzieja Żydów 338

Śladami Jezusa 340

Zesłanie Ducha Świętego i rozwój Kościoła 342

Podróże Pawła 344

Indeks 346

Podziękowania 352

PRZEDMOWA

Od prawie dwóch tysięcy lat Biblia prowadzi, inspiruje,

pomaga i podnosi na duchu ludzi na całym świecie. Obecnie

jej siła oddziaływania jest równie wielka jak niegdyś, dzięki zaś

przekładom na współczesne języki wiele osób przeczytało ją

po raz pierwszy.

Większość czytelników uważa jednak, że opowieści biblijne

dotyczą nieznanego kraju i są osadzone w obcych realiach

obyczajowych. Poza tym Pismo Święte nie jest jednolitym utworem,

lecz stanowi zbiór sześćdziesięciu sześciu ksiąg (oprócz

deuterokanonicznych), napisanych przez różnych autorów, dzieje zaś,

które oni przedstawili, obejmują okres prawie dwóch tysięcy lat.

Wszystko to sprawia, że nie jest łatwo zrozumieć i objaśnić

Biblię. Powstają nieuniknione pytania: kim byli opisani ludzie,

kiedy żyli, gdzie miały miejsce przedstawione wydarzenia, czy

wiadomo coś o autorach opisów?

Odpowiedzi na nie ma właśnie udzielić Encyklopedia Biblii,

którą przetłumaczono już na trzynaście języków, a jej łączny nakład

ponad pięciuset tysięcy egzemplarzy rozszedł się po całym świecie.

W rozdziałach dotyczących postaci, miejsc i terminów

biblijnych informacje zostały ujęte w porządku alfabetycznym,

w innych zaś mają układ tematyczny. Tekst jest często uzupełniany

ilustracjami. Do rozdziałów o układzie niealfabetycznym dołączono

indeks, który ułatwia korzystanie z nich.

Szczególną uwagę zwrócono na przejrzystość treści, a podane

informacje są dokładne i zgodne z aktualnym stanem badań. Starano

się uniknąć trudnego, specjalistycznego języka, opisy zaś uzupełniono

ilustracjami - książka zawiera około pięciuset fotografi i rysunków.

Wszyscy, którzy uczestniczyli w powstaniu Encyklopedii, mają

nadzieję, że ułatwi ona zrozumienie Biblii i jej przesłania, a tym

samym pozwoli mieć więcej przyjemności i korzyści z lektury

Pisma Świętego.

UWAGI DO POLSKIEGO WYDANIA

W tradycji chrześcijańskiej rok narodzin Chrystusa jest uważany

za cezurę dzielącą dwie ery, czyli rok zerowy. Najnowsze badania

wykazały, jednak że Chrystus urodził się sześć lat wcześniej niż

sądzono. W Encyklopedii Biblii, chcąc łączyć tradycję z odkryciami

naukowymi ostatnich lat, zwrot "przed Chrystusem" jest stosowany

jako równoznaczny ze zwrotem "przed naszą erą'. Imiona, nazwy

miejsc oraz cytaty podano według trzeciego wydania Biblii Tysiąclecia.

Pragniemy zwrócić uwagę, że niniejsza Encyklopedia jest

dziełem autorów protestanckich, nie wszystkie zatem treści tu

podane są zgodne z nauką Kościoła katolickiego. Odnosi się to

zwłaszcza do rozdziałów: trzeciego - Dzieje Biblii - w którym

omówiono wyłącznie wydania protestanckie ze szczególnym

uwzględnieniem języka angielskiego; czwartego - Rozumieć Biblię

- w którym zgodnie z nurtem protestanckim przedstawiono

i omówiono tylko księgi proto-, a pominięto deuterokanoniczne

Starego Testamentu; oraz szóstego - Podstawowe nauczanie Biblii

- zawierającego hasła opracowane w duchu nauki protestanckiej.

Ks. dr Bernard Polok

KONSULTANCI

David Clines, profesor nauk biblijnych, Uniwersytet Sheffield:

rozdział 5 - Religia i kult w Biblii.

John W. Drane, wykładowca nauk religijnych, Uniwersytet Stirling:

Wprowadzenie do Biblii, Krytyka biblijna w rozdziale 4 -

Rozumieć Biblię.

Margaret Embry:

rozdział 9 - Praca i stosunki społeczne w Biblii

(oprócz Rząd i administracja oraz Podróże i transport).

David Gillett:

teksty w oparciu o słowa Biblii w rozdziale 6 - Podstawowe

nauczanie Bibli.

Ralph Gower:

rozdział 7 - Dom i życie rodzinne w Biblii.

Colin Hemer, badania religijne dla Tyndale Library

for Biblical Research:

Grecy i Rzymianie w rozdziale 11 - Narody i ludy w Biblii;

współautor rozdziału 10 - Miejsca biblijne.

Kenneth Kitchen, starszy wykładowca egipskiego i koptyjskiego

w School of Archaeology and Oriental Studies, Liverpool University:

Egipcjanie w rozdziale 11 - Narody i ludy w Biblii.

Robin Keeley:

Księgi Biblii w rozdziale 4 - Rozumieć Biblię.

Alan Millard, starszy wykładowca języka hebrajskiego i starożyt-

nych semickich, Liverpool University:

rozdział 2 - Archeologia i Biblia, rozdział 11 - Narody i ludy

w Biblii (oprócz Rzymianie i Egipcjanie).

Margaret Moore:

materiały badawcze w rozdziale 12 - Atlas historii biblijnej.

Stephen Parish:

Rząd i administracja oraz Podróże i transport w rozdziale 9 -

Praca i stosunki społeczne w Biblii.

John Paterson, profesor geografii na University of Leicester: Tarasowe zbocza wzgórz Judei

porasta winorośl. Po wielu latach

Geografia ziemi Izraela w rozdziale 1 - Kraina Biblii. tułaczki po pustyni Bóg przypro-

wadził swój lud do żyznej krainy,

Canon R. W. F. Wootton: gdzie winogrona i oliwki rosły

Tłumaczenia i tłumacze w rozdziale 3 - Dzieje Biblii. w obfitości.

10 KRAINA BIBLII

Geografia ziemi Izraela

Biblia jest - zgodnie ze stwier-

dzeniami w niej zawartymi - zapi-

sem objawienia Boga człowiekowi;

objawienia w konkretnym czasie

i w konkretnym miejscu.

Fakt, iż do zdarzeń tych doszło

na konkretnym obszarze, sprawia,

że trudniej jest je zrozumieć ko-

muś, kto mieszka w innym miejscu

i czasie. Ukazanie rzeczywistych

miejsc historŹŹ biblijnej ma zatem

niezaprzeczalną zaletę. Prawdziwa

historia wymaga autentycznej

lokalizacji. Świadczy ona, bar-

dziej wymownie niż jakiekolwiek

słowa, że Biblia nie jest zbiorem

opowieści ludowych z jakiejś

legendarnej krainy. Miejsca i lu-

dzie BiblŹŹ byli realni, tak jak

i realne było przyjście Boga.

Dlaczego Bóg wyznaczył "naro-

dowi wybranemu" ziemię Izraela?

Był to przecież kraj mały, kraj-

-korytarz leżący na uboczu. Jego

stolica - Jerozolima, to miasto trze-

ciorzędnej rangi w ówczesnym

świecie, w którym można było zna-

leźć kilka miast rzeczywiście wiel-

kich. Izrael leżał pomiędzy dwoma

kulturowymi centrami dawnego

świata: Egiptem i Mezopotamią.

Prowadziły przezeń główne szlaki

handlowe, którymi podróżowało

wielu ludzi. Jednak fakt, że przez

Izrael przejeżdżało się nawet nie za-

trzymując się na dłużej, sprawiał,

iż było to idealne miejsce do roz-

powszechniania nowych idei czy

objawień. Był również krajem,

w którym łatwo można było doświad-

czyć opieki Boga, Stwórcy i Daw-

cy. Od Niego zależało zesłanie jak-

że ważnych deszczów oraz ochrona

przed plagą szarańczy i głodem.

W tym świetle jaskrawe były ślady

głupoty czy chciwości ludzkiej.

Dodatkowo erozja gleby, obu-

mieranie drzew i krzewów, wysy-

chanie studni, zmniejszenie plonów

- wszystko to było świadectwem,

że źle się działo w kraju, który

miał być "mlekiem i miodem

płynący". Bez względu jednak na

powody kierujące wyborem Boga,

geografia Izraela będzie zawsze

ważna dla historŹŹ opowiedzianej

w BiblŹŹ.

Struktura krainy

Większość wydarzeń historŹŹ

biblijnej rozgrywa się na bardzo

małym obszarze wschodniego

wybrzeża Morza Śródziemnego;

na wąskim fragmencie lądu odgra-

dzającym morze od ogromnych

obszarów pustyń arabskich. Świat

morza i świat pustyni oddzielone

są "Urodzajnym Półksiężycem".

Taką bowiem nazwę nadano paso-

wi żyznych ziem ciągnących się od

Egiptu na południu (z jego cywili-

zacją, której powstanie uwarunko-

wały wody Nilu), przez teren z na-

turalnymi opadami na wschodnim

wybrzeżu Morza Śródziemnego,

do żyznych ziem MezopotamŹŹ

nawadnianych przez dwie wielkie

rzeki: Tygrys i Eufrat.

Na tle innych ziem Bliskiego

Wschodu Półksiężyc wyróżniał się

urodzajnością gleby. Stąd też za-

wsze pociągał pustynne narody

z południa oraz narody z górzystej

północy. Stało się to przyczyną

licznych najazdów, przez co Izrael

tak wiele razy w swej historŹŹ

przechodził z rąk do rąk. Żydzi

rzadko wypływali na morza-

zostawili to Fenicjanom. Tłem his-

torŹŹ biblijnych jest więc pustynia.

Na południu Izraela dochodzi ona

niemalże do samego morza.

Kraina wzgórz

Ziemia Obiecana zajmuje bardzo

mały obszar. Z północy na połud-

nie - "z Dan do Beer-Szeby", jak

ujmuje to Biblia-jest zaledwie

230 kilometrów. Północny koniec

Morza Martwego znajduje się je-

dynie 80 kilometrów od wybrzeża

Morza Śródziemnego (chociaż 400

metrów poniżej poziomu morza).

Kraina ukształtowaniem przypo-

mina dach domu. Od strony Morza

Śródziemnego wznosi się łagodnie,

osiągając około 1000 m n.p.m.,

po czym gwałtownie opada ku do-

linie Jordanu. Tam ziemia popę-

kała i osunęła się, tworząc wielki

rów widoczny dalej na południe aż

do wschodniej Afryki. Na wschód

od Jordanu, a także na północ od

Galilei rozpościerają się większe

góry - do 2000 m n.p.m. w Edo-

mie, na wschodniej krawędzi pus-

tyni, i ponad 3000 m n.p.m. w Li-

banie (góra Hermon) na północy.

Dlatego też narody ościenne

postrzegały lud Izraela jako grupę

plemion górskich. "Bogowie Izrae-

la są bogami górskimi" - mówili

urzędnicy króla Ben Hadada. Naj-

ważniejszą częścią ziem zajmowa-

nych przez królestwa Izraela był

grzbiet górski pomiędzy morzem

a rowem Jordanu. W górach tych

można było odpierać ataki Filisty-

nów z wybrzeża, którego Izraeli-

tom nigdy nie udało się podbić.

Od czasu do czasu (zwłaszcza za

króla Dawida) udawało im się za-

jąć tereny na północy w SyrŹŹ albo

na wschodzie za Jordanem, gdzie

w różnym czasie pod ich kontrolą

znalazły się Moab i Edom, ale

wzgórza Judei pozostały ich pier-

wszą i ostatnią bazą.

Geologia

Większość materiałów, z jakich

zbudowane są te ziemie, jest młoda.

Dużą część powierzchni zajmują

wapienie i kreda. Zapoznanie się

z tą strukturą pomoże lepiej zro-

zumieć Biblię.

W miejscach, gdzie występują

skały wapienne, pojawiają się

pewne charakterystyczne cechy

krajobrazu. Woda przenika przez

wapienie, co powoduje, iż nie two-

rzą się zlewiska powierzchniowe.

Powstają za to głębokie strumienie

podziemne, skąd wodę można czer-

pać tylko za pomocą studni. W wa-

pieniach tworzą się też jaskinie.

Na powierzchni zaś powstają ka-

mieniste chodniki, co sprawia, że

uprawa ziemi jest trudna i może

odbywać się tylko na wydzielo-

nych obszarach. Tak właśnie

wyglądają wzgórza Palestyny.

Wszystkie wymienione cechy kraj-

obrazu można odnaleźć w opisach

wydarzeń biblijnych.

Na krajobraz i jego strukturę

wpływ ma także klimat pustyni.

Na powierzchni pustyni, niezależ-

nie od rodzaju skał, znajduje się

warstwa piasku, krzemienia lub

soli. Większość południowej częś-

ci Źlzraela pokryta jest właśnie taką,

nie nadającą się do uprawy ziemią.

Żywiołami, które kształtują pus-

tynne skały, są wiatr i woda. Hula-

jący wiatr rzeźbi skały, nadając im

fantastyczne kształty. Woda żłobi

strome ściany dolin i wiszące nad

głowami turnie, co robi tym więk-

sze wrażenie, że w tych okolicach

woda jest rzadkością. Sporadyczne

i krótkotrwałe powodzie potrafią

w ciągu kilku minut suchą dolinę

zamienić w rwącą rzekę o głębo-

kości kilku metrów.

Rów tektoniczny

Długi, prosty rów tektoniczny

opadający ku Morzu Martwemu

jest jednym ze znaków świadczą-

cych o tym, że powierzchnia ziemi

ulega przeobrażeniom. Aktywność

wulkaniczna nie zanikła i wciąż

jeszcze zachodzą zmiany w struk-

turze Ziemi. Jordański rów tekto-

niczny zapadł się pomiędzy dwo-

ma równoległymi uskokami, dając

w rezultacie najgłębszą naturalną

depresję na świecie. Brzegi Jeziora

Galilejskiego znajdują się 200 me-

trów poniżej poziomu morza. Naj-

głębszy punkt Morza Martwego

sięga 800 metrów poniżej poziomu

morza, i to pomimo osadów nano-

szonych od tysięcy lat przez rzekę

Jordan. Gorące źródła oraz skały

ze śladami minerałów wzdłuż rowu

wskazują, że obszar ten jest nadal

geologicznie aktywny.

Klimat

Obszar wokół Morza Śródziem-

nego charakteryzuje się klimatem

pośrednim między umiarkowanym

a tropikalnym. Zimy są deszczo-

we, podobnie jak w krajach po-

łożonych bardziej na północ, lata

zaś gorące i suche; wpływ na

to mają pustynie leżące poza

południowymi brzegami morza.

Z powodu niezgodności klima-

tycznych może dojść do sytuacji,

że w nadbrzeżnych górach będzie

padał śnieg, gdy w tym samym

czasie na równinie mogą dojrze-

wać owoce tropikalne.

Różnice klimatyczne w obrębie

Bliskiego Wschodu są znaczne.

Można jednak dokonać kilku

uogólnień.

Opady

Źlość opadów deszczu zależy od

położenia nad poziomem morza.

W górach opady są obfitsze niż

na terenach znajdujących się niżej.

Góry stanowią również barierę

dla przynoszących deszcz wiatrów.

W rezultacie w Izraelu/SyrŹŹ, wyso-

ko w górach na północ od Galilei,

spada więcej deszczu (750-1500 mm

rocznie) niż na wyżynach Judei

(500-750 mm). Im dalej na wschód,

tym ilość opadów maleje. W Beer-

-Szebie spada mniej niż 200 mm

deszczu rocznie. Jeszcze dalej na

południe warunki są już pustynne;

jest tak na całym półwyspie Synaj.

Przemieszczając się w dół

rzeki Jordan obserwuje się gwał-

towny zanik opadów. Średnie

opady w Jerozolimie wynoszą

około 500 mm, podczas gdy

w Jerychu, 25 kilometrów na

wschód, ale 1000 metrów niżej,

zaledwie 100 mm rocznie. Dalej

po wschodniej stronie Jordanu

opady ponownie się zwiększają,

dzięki czemu kończy się tam

pas pustynny, ciągnący się

od Morza Martwego i podcho-

dzący na północ do Doliny

Jordanu, a zaczyna dobrze na-

wodniona pagórkowata kraina,

zajmująca obszar od Libanu

po Edom.

Nic dziwnego, że dwa i pół po-

kolenia z pierwotnych dwunastu

zdecydowało, że ziemia na wschód

od Doliny Jordanu jest równie do-

bra dla ich trzód, jak ziemia po

stronie zachodniej i poprosiły

o zgodę na osiedlenie właśnie tam,

a nie po drugiej stronie rzeki,

w Ziemi Obiecanej (Lb 32).

W późniejszych latach kraina ta,

Gilead, zasłynęła z żyznych gleb.

Jej wzgórza otrzymywały tyle

deszczu, co wzgórza Judei, które,

choć leżą bliżej wybrzeża, nie są

jednak tak wysokie.

Chociaż może się wydawać, że

w północnej części Palestyny pada

wystarczająco dużo deszczu (po-

dobnie jak na południu Wielkiej

BrytanŹŹ), to określenie średniej

ilości opadów może być bardzo

mylące. W rzeczywistości bowiem

zdarzają się lata o obfitych opadach,

ale też lata suszy. W Jerozolimie,

gdzie średnia opadów wynosi

500 mm, w obecnym stuleciu były

lata, gdy spadło zaledwie 250 mm,

lecz były również takie, gdy spadło

aż 1075 mm. Oznacza to, że gra-

nice pustyni nie są stałe. Niekiedy

pustynia cofa się na wschód

i południe. Natomiast w czasie lat

suszy pustynia zasypuje tereny

uprawne, co grozi głodem. Owe

niezwykle mokre i niezwykle su-

che lata odgrywają w BiblŹŹ ogro-

mną rolę. Stale przypominają

ludowi Bożemu, że zależy on

od Stwórcy.

Rosa

W miejscach, gdzie opady są

małe, dużą rolę w nawadnianiu zie-

mi może odgrywać rosa. Występuje

ona obficie przeważnie na wybrze-

żu. Latem, w ciągu dnia, znad Mo-

rza Śródziemnego napływa wilgot-

ne powietrze, by wieczorem, gdy

się ochłodzi, opaść w postaci rosy.

Na części wybrzeża rosa wy-

stępująca przez 200 nocy, może

stanowić jedną czwartą ogólnej

wilgotności tych terenów. Zatem

nietrudno zrozumieć, dlaczego

rosa odgrywa tak znaczącą rolę

w życiu narodów biblijnych. Na

przykład prorok Eliasz przewidu-

jąc suszę powiedział: "nie będzie

ani rosy, ani deszczu" ( 1 Krl 17,1 ).

Deszcze zimowe

Na Bliskim Wschodzie i w pół-

nocnej Afryce większość opadów

występuje w zimie. Od połowy

czerwca do połowy września

deszcz jest bardzo mało prawdo-

podobny. Warunki pogodowe są

stałe i przewidywalne, zdomino-

wane przez napływ mas powietrza

ze wschodu. Na przykład leżący

na wybrzeżu Tel Awiw już od

trzydziestu lat nie zanotował opa-

dów przez trzy miesiące z rzędu,

w czerwcu, lipcu i sierpniu.

Po tak suchym lecie nadejście

deszczów jest szczególnie ważne

dla rolnictwa. Powinny się one

zacząć w połowie września, lecz

początek pory deszczowej czasami

się opóźnia. Wówczas rolnicy mają

mniej czasu na siew i mniej jest

też czasu, by wypełniły się studnie

wyeksploatowane w ciągu lata. Nie

dziwi więc, że Biblia przedstawia

rolnika wyczekującego jesiennego

deszczu (Jk 5,7), umożliwiającego

rozpoczęcie prac.

Zimowe opady są niezwykle

obfite. Najwięcej deszczu spada

w grudniu lub styczniu. Zdarza się,

że deszcz przynoszony przez wiatr

znad Morza Śródziemnego pada

przez dwa, trzy dni bez przerwy,

po czym następuje okres pogo-

dniejszy. Dzieje się tak aż do koń-

ca marca lub początków kwietnia.

Wraz z nastaniem bardziej suchych

dni zaczyna się niezmiernie ważny

okres dla rolnictwa. Po ustaniu

chłodów zimy zaczynają rozwijać

się rośliny. Potrzebują one odpo-

wiedniej ilości wody, którą zapew-

nić mogą jedynie wystarczająco

długie opady wiosennego deszczu.

Zatem rolnik wyczekuje "póź-

niejszych" deszczów w kwietniu

równie niecierpliwie jak "wczes-

nych" deszczów w październiku.

Temperatura

Rozpiętość temperatur w krajach

z okresowymi opadami jest często

bardzo duża. Na przykład w lecie

temperatura dnia nad Morzem

Martwym dochodzi do 40oC, pod-

czas gdy w mokry zimowy dzień,

w odległej o 160 kilometrów

Górnej Galilei, zdarzają się opady

zamarzającego deszczu. Zimą po-

goda w wyższych partiach gór-

skich może być bardzo nieprzy-

chylna. Deszcz pada tam przez

45-60 dni. W Jerozolimie często

zdarzają się opady śniegu. Dzienne

różnice temperatur też mogą być

duże, zwłaszcza w niżej położo-

nych regionach. Średnia tempera-

tura stycznia w Jerychu wynosi

15oC. Lecz na tę średnią składa się

wysoka temperatura dnia i mróz

w ciągu nocy.

Latem temperatury na wybrzeżu

i w wyżej położonych regionach

są przyjemne i wynoszą średnio

22-25oC. Wpływ na nie mają

głównie wysokość oraz, od czasu

do czasu, wiatry. Latem w ciągu

dnia od Morza Śródziemnego wie-

ją chłodne bryzy, dzięki czemu upał

nie jest dotkliwy. Lecz wpływ

chamsinu jest znacznie mniej przy-

jemny. Ten gorący i suchy wiatr

wieje z południa, z ArabŹŹ, przynosząc

z sobą powiew pustyni, który daje się

odczuć czasem nawet w regionach

nadmorskich. Mieszkańcy Izraela

znają go dobrze. "Gdy wiatr wieje

z południa - powiedział Jezus-

powiadacie: >>Będzie upał<<. I bywa"

(Łk 12,55).

Klimat dzisiaj nie różni się spec-

jalnie od klimatu z czasów, gdy

Izrael zajmował Ziemię Obieca-

ną lub gdy mieszkał tam Jezus.

Na pewno za to zmienił się kraj-

obraz, ale nie stało

się tak w wyniku'zmiany klimatu.

Roślinność w czasach biblijnych

lasy

trawy i krzewy

pustynie

piaszczyste

oazy

Roślinność

Na obszarze o takim klimacie

można by się spodziewać kilku

stref roślinności: skarłowaciałych

gatunków we wnętrzu pustyni,

a w kierunku na zewnątrz kolejno

stepów porośniętych krzewami

i trawą, łąk, przejściowych form

leśnych, aż po lasy wyższych partŹŹ

gór. Można by również oczekiwać,

że wiele spośród roślin będzie

przystosowanych do magazynowa-

nia wody od czasu pory deszczowej

do suchej -jak robią to rośliny

o lśniących, gładkich liściach, które

ograniczają parowanie. Wszystkie

te typy roślinności faktycznie

Rośliny biblijne

W BiblŹŹ wspomnianych jest wiele różnych roślin. Niektóre z nich są powszechnie

znane, inne trudno zidentyfikować. Na tej stronie pokazano niektóre z najważniej-

szych i najbardziej interesujących. Ziołami i przyprawami podnoszono smak potraw,

przygotowywano z nich lekarstwa oraz słodko pachnące kadzidła.

Podstawowe zboża

i rośliny uprawne

Rośliny strączkowe. Bób można

gotować jak warzywo lub suszyć

i mleć na mąkę. Soczewica rośnie

w małych płaskich strąkach, jak

groszek. Jest czerwona i zwykle robi

się z niej zupy i potrawki (takie jak ta,

którą Jakub przygotował dla Ezawa),

ale można ją także suszyć i mleć.

2 Sm 17,28; Ez 4,9; Rdz 25,34

Zboża: jęczmień, pszenica, pro-

so i orkisz. Stanowiły podstawę co-

dziennej diety w starożytnym Izraelu.

Z pszenicy wyrabiano najlepszą mąkę

i chleb, składany Bogu w ofierze przez

kapłanów. Jęczmień, który dojrzewa

wcześniej niż pszenica i jest zbierany

na początku lata, był pożywieniem

uboższych pasterzy. Gdy w Egipcie

zbiory jęczmienia zostały zniszczone

przez klęskę gradobicia, pszenica,

która kłosi się później, ocalała. Orkisz

jest słabszą odmianą pszenicy, a z pro-

sa, które przypomina żyto, wyrabia się

najgorszy chleb. U Ezechiela określany

jest on jako pożywienie na okres

głodu. Wj9,31; Ez 4,9

Len. Z tej ładnej roślinki (około 45 cm

wysokości) o niebieskich kwiatach wyra-

bia się płótno. Po zerwaniu rośliny włók-

na jej łodygi oddziela się przez zamo-

czenie w wodzie. Później czesze się

je i skręca w nitkę. Przędzy używa się

do wyrabiania sieci i knotów lamp;

z grubszego lnianego płótna szyto

żagle. W Egipcie i Izraelu w cienkie

płótno owijano ciała zmarłych, a także

wytwarzano z niego piękne stroje.

Wj 261; Joz 2,1.6; Prz 31,13; Ez 27, 7;

Mk 15,46

Papirus. Cibory papirusowej, która

rosła na podmokłych obszarach delty

Nilu (i nadal rośnie w północnym

Izraelu), używano do wyrobu "staro-

żytnego papieru". Miotłowate pędy

kwiatowe cibory osiągają wysokość

trzech i więcej metrów. Trójkanciaste

łodygi cięto na cienkie paski. Dwie

warstwy włókna ułożone w stosunku

do siebie pod kątem prostym, układano

na twardym, drewnianym podłożu

i zbijano razem. Takie arkusze były

potem zlepiane brzegami i zwijane

w rulony. Na papirusie spisano zna-

czną część BiblŹŹ. Robiono z niego

także łodzie i koszyki (takie jak ten,

w którym matka Mojżesza umieściła

swego synka), liny i sandały.

Przyprawy

Cynamon. Z kory cynamonowca

otrzymywano olejek, którym ulepsza-

no smak wina i jedzenia.

Pnp 4,14; 8,2

Maści, lekarstwa

i pachnidła

Kadzidło. Żywicę z kadzidłowca

(Boswellia) zbierano po oddarciu kory

i nacięciu pnia. Wydziela ona słodki

zapach w czasie podgrzewania lub

palenia. Używano jej jako kadzidła

w czasach Starego Testamentu.

Kadzidło było też jednym z darów

przyniesionych Jezusowi przez

Mędrców ze Wschodu.

Wj 30,34-38; Kpł 2,1.15-16; Mt 2,11

Dzikie kwiaty i chwasty

"Lilia polna". W Starym Testamen-

cie lilią - zwaną także "lilią Madonny"

(jej cebulki uchodziły za delikatesy)-

określanoó prawdopodobnie dzikiego

niebieskiego hiacynta. Gdy Jezus

mówił o liliach polnych, miał zapewne

na myśli dzikie kwiaty w ogóle, a nie

jeden konkretny gatunek. Wiosną

zbocza wzgórz w Galilei mienią się

od jaskrawo ubarwionych kwiatów:

anemonów, krokusów, maków,

narcyzów i żółtych chryzantem.

Pnp 5,13; 6,2; Mt 6,28

Kminek i koper. Nasion kminku uży-

wano do przyprawiania mięs, a także

w leczeniu oczu. Nasiona kopru (czy

anyżu) dodają smaku wypiekom. Fary-

zeusze oddawali Bogu dziesiątą część

wszystkich plonów, nawet przypraw-

mięty, kminku i kopru - ale Jezus powie-

dział, że zaniedbywali istotniejsze

sprawy: uczciwość, sprawiedliwość

i miłosierdzie. Iz 28,25-27; Mt 23,23

Mirra. Bladożółta żywica z balsamow-

ców, rosnących w SomalŹŹ, EtiopŹŹ i ArabŹŹ,

używana jako przyprawa i lekarstwo oraz

do przygotowywania świętego oleju do

Przybytku i Świątyni. Mirra była jednym

z darów przyniesionych Jezusowi przez

Mędrców ze Wschodu. Zmieszano ją

z napojem, który podano Jezusowi na

krzyżu dla uśmierzenia bólu. Później

Józef i Nikodem namaścili ciało Jezusa

mirrą i aloesem. Wj 30,23-24; Mt 2,11;

Mk 15,23; J 19,39-40

Piołun i żółć. Piołun jest gorzkim

zielem, pojawiającym się w BiblŹŹ jako

symbol smutku i żalu. Możliwe, że żółć

to sok z maku opiumowego.

"Róża". W BiblŹŹ wyraz ten nie oznacza

rośliny, którą znamy pod tą nazwą, lecz

prawdopodobnie narcyza (Iz 35,1) lub

tulipana górskiego (Pnp 2,1).

Osty, ciernie i wyki. Od ostów i cier-

ni roi się w suchych krainach, takich jak

Izrael - jest ich tam ponad 120 gatun-

ków, niektóre wysokie na 2 m. Inne, tak

jak oset mleczny, mają piękne kwiaty,

lecz mogą bardzo szybko zniszczyć

młode rośliny na obrzeżach pól (jak

w przypowieści o siewcy). Z cierni,

takich jak te na rysunku, została uplecio-

na korona dla Jezusa w czasie Jego

procesu. "Wyka" w opowieści o psze-

nicy i chwastach to życica, która we

wczesnym stadium rozwoju wygląda

dokładnie jak pszenica. Rdz 3,18;

Mk 15,15.17-18; Mt 13,7.24-30

Hizop. Na wiązce hizopu umieszczo-

na była gąbka nasączona octem, którą

podano ukrzyżowanemu Jezusowi.

W Starym Testamencie używano go do

skrapiania krwią ofiarną oraz w przed-

dzień Paschy. Była to krzaczasta rośli-

na, więc nie mogło nią być ziele, które

obecnie nosi tę nazwę. Mógł to być

majeranek (na rysunku) lub kapar.

Wj 12,21-22; J 19,29

Gorczyca. "Królestwo Boże - powie-

dział Jezus - podobne jest do ziarnka

gorczycy, które, choć maleńkie, wyrasta

w wielką roślinę". Miał On wtedy na myśli

prawdopodobnie gorczycę czarną, którą

uprawiano nie tylko na przyprawę, ale

także do wyrobu oleju. Zwykle dorasta-

jąca do ok.120 cm, może osiągać

wysokość nawet 460 cm. Mt 13,31-32

Nard. Z tej rośliny, rosnącej w Indiach,

wyrabiano słodko pachnący olejek.

Importowano ją do Izraela w zapieczę-

towanych, dla zachowania zapachu,

,łojach alabastrowych. Był to ów ko-

sztowny dar, którym Maria namaściła

nogi i głowę Jezusa.

'np 4,13; Mk 14,3; J 12,3

Drzewa i krzewy

Drzewa są ważne dla gospodarki każdego kraju. Oprócz tego, że bywają wykorzysta-

ne praktycznie, mają wpływ na klimat i zapobiegają erozji gleb. Przed industrializa-

cją ludzie byli uzależnieni od drzew, które dostarczały im pożywienia i schronienia,

opału i materiału budowlanego. W czasach Salomona bogactwo Libanu kryło się

w jego wielkich lasach cedrów i innych cennych drzew. Na tej stronie pokazano

niektóre z ważniejszych dla ludzi drzew wspominanych w BiblŹŹ.

Drzewa i krzewy owocowe

Migdałowiec. Migdałowiec zwyczaj-

ny był najwcześniej kwitnącym drze-

wem owocowym w Izraelu, czasami

zakwitał już w styczniu. Jego owoce

należały do przysmaków Izraelitów.

Wykorzystywane były także do pro-

dukcji olejku. Najlepiej znaną wzmian-

ką w BiblŹŹ o migdale jest migdałowa

laska Aarona, która zakwitła i wydała

owoce w ciągu jednej nocy. Lb 17,23

Figowiec. Figi były ważnymi owocami

w czasach biblijnych. Ideał pokoju

i dobrobytu wyrażał się słowami: "każdy

mógł usiąść pod swoją winoroślą i drze-

wem figowym". Figowce są drzewami

rosnącymi powoli, rodzącymi owoce

przez blisko dziesięć miesięcy w roku.

Ich duże liście nadają się do zawijania

produktów żywnościowych. Z suszonych

fig robiono wspaniałe ciasta; nieduże, ale

pożywne "żelazne porcje", które można

było wszędzie z sobą zabrać. Pasterz

j. prorok Amos hodował także figi. Drze-

wo, na które wspiął się Zacheusz, aby

lepiej widzieć Jezusa, było sykomorą-

jednym z rodzajów drzewa figowego.

Am 7,14; rk 19,4

Tykwa. Roślina, która wyrosła w no-

cy nad Jonaszem, aby osłaniać go

od palącego słońca, mogła być szyb-

ko rosnącym krzewem rycynusowym.

Jon 4,6

Oliwka. Jedno z głównych drzew

owocowych w Izraelu. Owoce zbiera-

ne były około listopada, strząsane

lub strącane z drzew kijami. Część

oliwek marynowano, ale większość

zabierano w koszach do pras, gdzie

wyciskano z nich cenną oliwę. Oliwa

z oliwek była wykorzystywana

w kuchni, jako paliwo do lampek

oliwnych oraz jako łagodzący balsam

do skóry., W starożytnym Izraelu

używano jej także do namaszczania

królów i kapłanów. W ten sposób

naznaczano osoby przeznaczone

do pełnienia specjalnych funkcji.

Drzewa oliwki mogą rosnąć nawet

kilkaset lat. Ich drewno nadaje się

do rzeźbienia i polerowania, ozdo-

biono nim Świątynię Salomona.

Pwt 24,20; Sdz 9,8; 1 Krl 6,23;

17,12-16; 1 Sm 10,1

Inne drzewa i krzewy

Akacja. Z tego drzewa zrobiona zo-

stała Arka Przymierza. Akacja jest jed

nym z niewielu drzew, które rosną na

pustyni Synaj.

Wj 25,10

Cedr. Piękne, ogromne drzewo, które

kiedyś rosło w Libanie w wielkich lasach.

Chociaż cedr nadal jest narodowym sym-

bolem Libanu, tylko kilka z tych drzew

przetrwało i rośnie wysoko w górach.

W czasach Salomona król Hiram z Tyru

eksportował olbrzymie ilości drewna

cedrowego. Drewno to jest trwałe i ma

kolor ciepłej czerwieni. Nadawało się do

rzeźbienia i dekorowania, toteż deskami

cedrowymi zostały wyłożone Świątynia

i pałac Salomona.

1 Krl 6,15-7,12

Jodła i sosna. Drewno z tych wiecz-

nie zielonych drzew, które porastały

góry i wzgórza, było wykorzystywane

do budowy Świątyni, pokładów statków

i do wyrobu instrumentów muzycznych.

1 Krl 5,8; Ez 27,5

Mirt. Wiecznie zielona roślina, któ-

rej liście i białe kwiaty o słodkim

zapachu służą do wyrobu perfum.

Palma daktylowa. Wysokie drzewo

o prostym pniu uwieńczonym kępą

olbrzymich (2 m) liści, pośród których

rosną kiście daktyli. Owoce te są war-

tościowym pożywieniem. Palma dakty-

lowa stała się narodowym symbolem

Izraela, oznaczając zwycięstwo. Ludzie

machali liśćmi palmowymi, gdy Jezus

tryumfalnie wjeżdżał do Jerozolimy.

Kształt palmy był częstym motywem

dekoracyjnym rzeźbionym w kamieniu.

Granatowiec. Szkarłatne kwiaty kon-

trastują z zielenią liści tego dużego

krzewu. Jadalne żółtobrązowe owoce

są wielkości pomarańczy. Wewnątrz

twardej łupiny znajduje się soczysty

miąższ pełen nasion. Owoce te były

motywem wyszytym wokół obrzeża

szaty arcykapłana i wyrzeźbionym

na kolumnach Świątyni Salomona.

Wj 28,33; 1 Krl 7,20

Winorośl. Pnącze, rodzące winogrona

- należące do najważniejszych owoców

uprawianych w Izraelu. Szpiedzy

Mojżesza przynieśli mu olbrzymie kiś-

cie winogron jako oznakę bogactwa

Ziemi Obiecanej. Winorośle były sadzo-

ne rzędami w starannie przygotowanych

winnicach na nasłonecznionych zbo-

czach wzgórz. Każdej wiosny winorośle

przycinano, a gdy grona dojrzewały,

właściciel wypatrywał intruzów - tak

ludzi, jak i zwierząt - ze specjalnej

wieży obserwacyjnej. W czasie żniw

winogrona zbierano I zanoszono do

tłoczni, gdzie były deptane. Część

winogron pozostawiano na ciasto

rodzynkowe. Fermentujące wino było

przechowywane w skórach i naczyniach

glinianych aż dojrzało. Winorośl stała

się emblematem Izraela, jako symbol

pokoju i dostatku. Jezus mówił o niej

w pięciu swych przypowieściach, i sam

siebie określał jako prawdziwy krzew

winny, od którego zależą wszystkie

jego latorośle (Jego naśladowcy).

Lb 13,23.24, Mt 9,17; 20,1-6;

21,28-33; Łk 13,6-9; J 15,1

Dąb. W Izraelu występuje wiele gatun-

ków dębów, niektóre z nich są wiecz-

nie zielone. Są to silne, długowieczne

drzewa. Ich drewno wykorzystywano

na wiosła i rzeźbione posągi. Absalom

zaczepił głową o dąb, gdy uciekał

przed wojskiem Dawida. 2 Sm 18,

9-10; 1 Krl 13,14; Iz 2,13

Topola. Jakub pozdzierał korę z ga-

łązek topoli, aby przechytrzyć Laba-

na. Topola biała ma szybko rosnące

młode pędy, dzięki którym daje głębo-

ki cień. "Wierzby" w Babilonie, gdzie

wygnańcy opłakiwali swój los, były

prawdopodobnie gatunkiem topoli,

Rdz 30,37; Ps 137,2

Terebint. Rozłożyste drzewo,

o wysokości nie przekracza-

jącej 7 m, pospolite w ciep-

łych, suchych, pagórkowatych

rejonach w samym Izraelu

i jego okolicach.

Sdz 6,19; Iz 1,30; 6,13,

Syr 24,16

Wierzba. Wierzby w Izraelu to krze-

wy lub niewielkie drzewa, często

spotykane w zaroślach przy stru-

mieniach (patrz także: Topola).

Biblijne zwierzęta

Zwierzęta wymienione i pokazane na tej stronie należą do najczęściej poja-

wiających się na kartach BiblŹŹ i jednocześnie najważniejszych Z nich. Więcej

informacji na ten temat można znaleźć w części 5: Religia i kult w BiblŹŹ

i w części 7: Dom i życie rodzinne w BiblŹŹ.

Dzikie zwierzęta: drapieżniki i ich ofiary

Niedźwiedź. W czasach biblijnych sy-

ryjski niedźwiedź brunatny nie należał do

rzadkości w pagórkowatych i zale-

" sionych rejonach Izraela. Niedźwie

dzie jedzą prawie wszystko. Zwykle

żywią się owocami, korzonkami, ja-

jami, żerują w gniazdach pszczół

i mrówek, Ale gdy są wygłodniałe, mo-

gą porwać ze stada jagnię. Dawid jako

`, pasterz musiał bronić przed nimi swego

stada. Biblia mówi też o tym, jak nie-

dźwiedzie zaatakowały tłum naśmie-

wałący się z proroka Elizeusza. Sy-

ryjski niedźwiedź brunatny nadal żyje

na Bliskim Wschodzie, ale nie w Izraelu

Lis i szakal. Są one mniejszymi kuzy-

nami wilka. Lis, który poluje samotnie, lu-

bi owoce i często niszczy niskie winoroś-

le. Szakale trzymają się w grupach, szu-

kając padliny nocą, Lisy z historŹŹ o Sam-

sonie były prawdopodobnie szakalami.

Sdz 15,4

Zwierzęta juczne

Osioł i muł. Najbardziej rozpowszech-

nione ze wszystkich zwierząt jucznych;

używane do przenoszenia ciężkich ła-

dunków, a także do jazdy, tak przez

bogatych jak i biednych. Udomowiony

osioł jest potomkiem północnoafrykań-

skiego dzikiego osła. Muł jest krzyżów-

ką osła (osobnika męskiego) i konia.

Zarówno osioł, jak i muł pewnie stąpają

po gruncie i mogą żyć w surowszych

klimatach niż konie. Osioł jest "bohate-

rem" historŹŹ o Balaamie. Zaginione oślice

zaprowadziły Saula na ważne spotkanie

z Samuelem. Na osiołku też Jezus wjechał

do Jerozolimy w Niedzielę Palmową, jako

król głoszący pokój.

Lb 22,21-33; 1 Sm 9,3; 10,2, Za 9,9;

Mt 21.1-11

Wielbłąd.W Starym Testameńć‹e wys-

tępuje najczęściej jednogarbny wielbłąd

arabski, nieoceniony dla pustynnych

wędrowców. Zadowalając się lichym

pożywieniem, jest w stanie iść kilka dni

bez wody, Zwykle może nosić ładuneG

o wadze około 180 kg i jeźdźca.

Wielbłądy są wspomniane w historiach

Abrahama, Jakuba i Hioba. Izraelitom

nie było wolno jeść wielbłądziego

mięsa, Rdz 12,16; 30,43; Hi 1,3

Lampart. Izajasz i Jeremiasz

wspominają o lamparcie, który był

dobrze znany w Izraelu w czasach

biblijnych. Jego cętkowane umasz-

czenie pozwala mu skradać się do

upatrzonej ofiary zupełnie niepo-

strzeżenie nawet na otwartym terenie.

Iz 11,6; Jr 13,23

Koń. W czasach biblijnych jedynie bo-

gacze posiadali konie. Nie były one

hodowane w Izraelu aż do czasów

Dawida. Położenie geograficzne kraju.

pozwoliło Salomonowi zostać pośred- '

nikiem w handlu rydwanami z Egiptu .

i końmi z Turcji. Koń był "bronią'

podczas wojny i oznaczał potęgę.

Wj 14,23; Joz 11,41

Lew. Lew wiele razy jest wspominany

w BiblŹŹ - jakkolwiek w czasach Nowego

Testamentu był już rzadko spotykany

w Izraelu. Królowie Asyryjscy trzymali

lwy w dołach I wraz ze szlachtą zaba-

wiali się polowaniem na nie. Lwy żyły

w zaroślach w dolinie Jordanu i stano-

wiły zagrożenie dla stad i ludzi. Siła

i odwaga lwa sprawiły, że stał się on

symbolem potęgi. Sam Jezus nazy-

wany jest "Lwem z pokolenia Judy".

Dn 6,16-24; Ap 5,5

Zwierzęta hodowlane

Bydło. Na długo przed przybyciem

Abrahama do Kanaanu stada bydła

hodowano dla mleka i mięsa, a także

skór. Wół ciągnął pług rolnika, i używa-

no go do młócenia; był też zaprzęgany

do wozów. Bydło zabijano jako zwie-

rzęta ofiarne w Przybytku i Świątyni.

Bogactwo człowieka określano liczbą

bydła i owiec, jakie posiadał Baszan.

na wschód od Jordanu, słynął ze

swego bydła.

Rdz 1,24; 13,2; Kpł 1,2

Jeleń i gazela. Te wdzięczne

zwierzęta są w BiblŹŹ ucieleśnieniem

szybkości i delikatności. Daniele

i sarny, gazele i koziorożce, których

piaskowe umaszczenie sprawia, że

trudno je dostrzec, były głównym

źródłem mięsa. Pwt 12,15; Pnp 2,8-9

Wilk. Zawzięty I niebezpieczny dra-

pieżnik, który zwykle żywi się małymi

zwierzętami, ale może także zaatakować

i zabić jelenia, owcę, a nawet bydło.

Biblia nazywa okrutnych i złych przy-

wódców "wilkami", a Jezus określa swych

naśladowców jako "owce między wilkami".

Mt 7,15; Lk 10,3

Owce i kozy. Od dawien dawna, jesz-

cze przed osiadłym rolnictwem, noma-

dowie byli uzależnieni od swoich stad

owiec i kóz, dostarczających mleko,

mięso i materiał na ubrania. Z kozich

skór robiono worki na wodę. Czarną

sierść kozią wykorzystywano do tkania

mocnego materiału na namioty. Owczą

wełnę przędzono i tkano z niej ciepłe

okrycia i tuniki. Zarówno owce, jak

i kozły składano w ofierze. Owcom

i kozom odpowiadały surowe pastwiska

na zboczach wzgórz. Pasterze często

opiekowali się mieszanymi stadami

owiec i kóz, chroniąc je przed dzikimi

zwierzętami oraz przeprowadzając na

świeże pastwiska i do wodopojów.

Rdz 4,2; 27,9; Wj 26,7; Kpł 1,10;

Mt 25,32; J 10,1-12

Góralik (Myrax syriacus). Małe,

płochliwe zwierzątko wielkości kró-

lika, ze zgrabnymi uszami i bez

ogona. Góralik żyje w koloniach na

skalistych obszarach,

Prz 30,26

Biblijne ptaki

W BiblŹŹ mowa jest o prawie 50 rodzajach ptaków, lecz trudno mieć pewność co do

dokładnej tożsamości wielu z nich. Niektóre z częściej występujących zostały wy-

mienione i pokazane poniżej. Więcej informacji na ten temat można znaleźć

w części 5: Religia i kult! w BiblŹŹ i w części 7: Dom i życie rodzinne w BiblŹŹ.

Ptaki drapieżne

Orły i sępy. Słowo tłumacz

"orzeł" często oznaczało także sępa

płowego. Z daleka oba wyglądają

bardzo podobnie. Tak Izajasz, jak

i Psalmista opiewają silę i wigor orła.

Orzeł był godłem rzymskich legionów.

Mateusz najprawdopodobniej miał to

właśnie na myśli, gdy opisywał orły

czekające na upadek Jerozolimy.

Iz 40,31; Ps 103,5; Mt 24,28

Sowa. Sowy są nocnymi myśliwymi.

Latając niemal bezszelestnie, spadają

nagle na małe stworzenia, które stają

się ich ofiarami. Puchacze (największe

z sów), puszczyki, płomykówki i pój-

dźki - wszystkie one znane są w Izraelu.

W BiblŹŹ sowa często ukazywana jest

jako mieszkaniec odległych ruin.

Kpl 11,16; Iz 34,15

Kruk. Nazwa ta prawdopodobnie obej-

muje oprócz kruków także wrony i gawro-

ny. Wszystkie są dużymi, czarnymi,

mięsożernymi ptakami. Po potopie Noe

wysłał kruka, aby zobaczył, czy opadły

już wody. Również kruki przyniosły

Eliaszowi pożywienie w czasie suszy.

Rdz 8,7; 1 Krl 17,4

Ptaki spożywane i składa-

ne w ofierze

Gołębie, To najczęściej występujące

i najważniejsze z ptaków biblijnych.

Kilka ich gatunków stale zamieszkuje

Izrael, inne przylatują tu na zimę.

Są powszechnie hodowane na

mięso. Biedacy, których nie było

stać na ofiarę z owcy czy kozła,

składali w ofierze dwa gołębie-

można je było kupić na dziedzińcu.

Świątyni. To właśnie gołębica przy-

niosła Noemu pierwszy zielony liść

po potopie.

Rdz 8,8-12; Ps 55,6; Mt 3,16; 21,12

Kuropatwa. Ta nazwa prawdopodob-

nie obejmuje trzy rodzaje kuropatwy

pustynną, skalną i czarną. Wszystkie

są ptakami łownymi, z których świeże-

go mięsa i jajek.można przyrządzić

smaczne potrawy. Kuropatwa skalna po-

trafi się tak dobrze ukryć, że częściEj

można ją usłyszeć niż zobaczyć.

1 Sm 26,20

Przepiórka. Przepiórki dostarczały

Izraelitom mięsa podczas ich ucieczki

z Egiptu. Dwa razy do roku przepiórki

w ogromnej liczbie przelatują przez

ten region, podróżując na północ la-

tem, a na południe zimą. Wyczerpane

długą drogą, lecą z trudem, nisko nad

ziemią, dając się łatwo złapać.

Wj 16,13; Lb 11, 31-35

Wróbel. Słowo to często oznacza po

prostu małego ptaka nadającego się do

jedzenia, ale w niektórych miejscach

odnosi się ściśle do płochacza pokrzyw-

nicy. Skowronki i zięby, podobnie jak

wróble, często były łapane w sidła i za-

bijane. Jezus użył przykładu wróbla,

aby podkreślić, jak bardzo Bóg kocha

swoje stworzenia. Skoro troszczy się

nawet o najmniejsze ptaki, o ile bardziej

będzie miał na uwadze dobro ludzi.

Mt 10,29-31; .k 12,6-7

Migranci i goście

Żuraw. Odbywa regularne wędrówki

i zimuje w Izraelu. Duży szary ptak

o rozpiętości skrzydeł około 2,5 metra.

Jego zasadnicze pożywienie stanowią

ziarna i liście.

Paw. Pochodzący z IndŹŹ i Sri Lanki

(Cejlon) paw został sprowadzony do

Izraela przez króla Salomona i był

hodowany jako ptak ozdobny, podkre-

ślający przepych królewskiego pałacu.

Bocian. Zarówno bocian biały, jak i bo-

cian czarny co roku przelatują przez

Izrael, w drodze ze swych zimowych

siedlisk w Arabii i Afryce. Częściej wi-

duje się większego i liczniej występu-

jącego bociana białego. Bociany żywią

się głównie małymi zwierzętami, jak

węże, ryby, myszy, dżdżownice czy

owady.

Jr 8,7

można znaleźć w krainie Biblii

i okolicach, lasach Libanu na

północy i pustyni na południu.

Step i trawy tworzą wąski pas

wokół wzgórz Judei i na wschód

od Jordanu na średnich wysokoś-

ciach. Jednak na zboczach od stro-

ny wybrzeża większość rejonów

początkowo porosłych trawą dawno

została zaorana i poddana uprawie

W czasach rzymskich, dzięki na-

wodnieniu, uprawiano również

część pustyni, tak jak ma to miejsce

we współczesnym Izraelu.

Zmiany

Na przestrzeni wieków dokona-

ły się wielkie zmiany. Gdy Izrael

wkraczał do Ziemi Obiecanej, więk-

szość wyżej położonych terenów

porastał las. Prawdopodobnie

jeszcze w czasach Jezusa było tu

sporo lasów. W Starym Testamen-

cie wspomina się o wielu rodzajach

drzew, a i Rzymianie sadzili lasy.

Dzisiaj krajobraz jest zupełnie in-

ny, niemal wszystkie lasy i drzewa

zniknęły.

Wyrąb drzew dla potrzeb budow-

nictwa i na opał, a także by zyskać

ziemie pod uprawę, doprowadził

do erozji gleby. Oznaczało to, że

po ścięciu drzew nie rosły na ich

miejscu nowe, a zamiast lasów po-

jawiły się cierniste krzewy (maquis),

licznie występujące na od dawna

zamieszkanych terenach wokół

Morza Śródziemnego. Krzewy te

wyjaławiają ziemię i są zupełnie

bezużyteczne dla człowieka.

Rośnie wśród nich niewiele drzew.

Latem na obszarach tych dochodzi

do pożarów. W Izraelu zdarzały się

także przypadki niszczenia lasów

podczas licznych wojen, a także

w wyniku nieodpowiedniego wy-

pasania kóz. To samo stało się na

nagich obecnie wzgórzach Moabu,

na wschód od Jordanu, które były

kiedyś gęsto zamieszkiwanym,

zalesionym obszarem.

Pięćdziesiąt lat,temu zaczęto

hamować proces trzebienia lasów

i dzięki temu zdołano uratować

kilka słynnych cedrów z Libanu

i część górskiego lasu na północy.

Zmiany w krajobrazie, jakie na-

stąpiły w ostatnim czasie, są tym

bardziej radykalne, że opierają się

na zmianach dużo wcześniejszych.

Osuszono bagna i wykorzystano je

dla celów rolniczych. W miejscach,

gdzie dawniej rosły dęby, posadzo-

no gaje drzew owocowych. Irygacja

dotarła do pustyni, czasami do

miejsc, które za czasów Jezusa

uprawiali już Rzymianie. Dobrze

wiadomo, że jeśli nawodnić nie-

które pustynne obszary, ziemie sta-

ją się żyzne. A południe, razem

z obszarem dolnego Jordanu, jest rejo-

nem rolnictwa oazowego, np. oko-

lice Jerycha i Engeddi.

Zasoby krainy

Woda

Pustynia podchodzi pod sam

próg Izraela, a deszcze padają tyl-

ko zimą. Jest to kraj, w którym

zawsze ważne było oszczędzanie

i przechowywanie wody. Jordan,

z powierzchni którego rocznie

wyparowuje 1500 mm wody, jest

jedyną rzeką pokaźniejszych roz-

miarów, a i on wpływał do Morza

Martwego nie dość wykorzystywa-

ny (z punktu widzenia gospodarki

wodnej). Woda w Jordanie utrzy-

muje się przez cały rok dzięki top-

niejącym śniegom z góry Hermon,

lecz Jordan jest rzeką wyjątkową.

Większość strumieni pojawia się

w porze deszczowej, po czym zni-

ka i przez wiele miesięcy ich koryta

są puste.

Zatem od najwcześniejszych

czasów w miastach i wioskach

Izraela dostawy wody zależały od

studni i źródeł. Prawo dostępu do

studni było cennym przywilejem.

Jeśli dostęp do studni na danym

obszarze został zablokowany,

mieszkańcy umierali z pragnienia.

Wraz z rozwojem miast problem

dostaw wody stawał się coraz po-

ważniejszy. Jerozolima, położona

wysoko na porowatych wzgórzach

wapiennych, potrzebowała całego

systemu doprowadzania wody.

Król Ezechiasz "zbudował sadzaw-

kę i wodociąg, by doprowadzić

wodę do miasta" w celu zapewnie-

nia dostawy wody na czas jego

oblężenia (2 Krl 20,20).

Żeby poradzić sobie z tym pro-

blemem, Rzymianie zbudowali

akwedukty i kanały irygacyjne, lecz

po odejściu Rzymian uległy one

zniszczeniu. Dopiero w XX wieku

odbudowano je lub wymieniono.

Współczesne państwo Izrael zde-

cydowało, iż należy zaradzić jakoś

temu że Jordan, będąc głównym

źródłem wody pitnej kraju, wpły-

wa do Morza Martwego tak mało

wykorzystywany. Postanowiono

również wykorzystać do celów

spożywczych wody Jeziora Gali-

lejskiego. Kłopotów przysparza

fakt, że zarówno Jezioro Galilejskie,

jak i koryto Jordanu znajdują się

poniżej poziomu morza i jeśli ich

wody mają zostać użyte gdzieś

poza doliną, trzeba je przepompo-

wywać nad wzgórzami Izraela.

Obecnie uporano się z problemem

i woda kanałami i tunelami płynie

na południe wzdłuż nadbrzeżnej

równiny i dociera aż do zbiornika

Tekuma w okolicach Gazy. Dzięki

temu możliwe jest rozprowadzanie

wody w miastach oraz irygacja

ziem aż po brzegi pustyni.

Minerały

Bóg obiecał Izraelowi krainę

o żyznej ziemi, gdzie "kamienie

zawierają żelazo, a z jej gór

wydobywa się miedź" (Pwt 8,9).

Rudy miedzi eksploatowane są od

bardzo dawna. Wydobywanie

żelaza rozpoczęło się później, gdy

Chetyci odkryli, jak je wytapiać.

Tajemnicę tę przynieśli Filistyni.

Dopiero jednak za czasów Dawida

i Salomona Żydzi potrafili sami

wykonywać pierwsze narzędzia

z żelaza. Kopalnie miedzi na

północ od Zatoki Akaba w cza-

sach Salomona pracowały już na

pełnych obrotach.

Innym ważnym bogactwem kra-

ju są kamienie budowlane, piaski

i gliny oraz związki chemiczne

wydobywane z obszaru Morza

Martwego, gdzie za pomocą odpa-

rowywania dociera się do ich gru-

bych pokładów. Dzisiaj wydobywa

się ekstensywnie fosforyty, a z wód

Morza Martwego uzyskuje się

węglan potasu, brom i magnez.

Wiele materiałów trzeba

importować, lecz nie jest to ni-

czym nowym. Ogromne bogactwo

Salomona wzięło się z handlu

z sąsiadami Izraela. Dalekomorska

flota przywoziła z Tarszisz "złoto

i srebro, kość słoniową oraz małpy

i pawie" ( I Krl 10,22). Przyprawy

sprowadzano z ArabŹŹ. Piękne

drewno i drogocenne kamienie

importowano za pośrednictwem

króla Hirama z Tyru.

Rybołówstwo

Rybołówstwo, które odgrywa

tak dużą rolę w Ewangeliach No-

wego Testamentu, było w Izraelu

ważnym sposobem zdobywania

żywności. Niemal całkowicie

ograniczało się ono do Jeziora

Galilejskiego (zwanego również

Kinneret lub Kinnerot, Jezioro

Genezaret albo Morze Tyberia-

dzkie). To słodkowodne jezioro

ma 20 kilometrów długości i 10 km

szerokości. Przepływa przez nie

Jordan. Rybołówstwo było źród-

łem utrzymania dla całych społe-

czności wiejskich wzdłuż brzegów

jeziora. To tutaj Jezus wybrał spo-

śród rybaków swoich pierwszych

uczniów. Część złowionych ryb

suszono i przechowywano do

spożycia w zimie.

Co może wydać się zaskakujące,

Jezioro Galilejskie było,jedynym

miejscem połowów w Izraelu.

Żydzi nigdy naprawdę nie kontro-

lowali wybrzeży Morza Śródziem-

nego i z pewnością nigdy nie wy-

puszczali się na morze jako pełno-

morscy rybacy. Ryby sprzedawane

w Jerozolimie dostarczane były

przez nieżydowskich handlarzy,

na przykład z Tyru.

W innym wielkim zbiorniku

wodnym Izraela, Morzu Martwym,

nie ma życia. Zatem wybrzeża te-

go akwenu, które mogłyby groma-

dzić więcej rybaków niż Jezioro

Galilejskie, są puste.

Prorok Ezechiel miał wizję ryba-

ków suszących sieci na brzegach

Morza Martwego (Ez 47,10).

Jednak możliwe to będzie dopiero

w przyszłości, jeśli ten zbiornik mar-

twych wód o wysokim zasoleniu

wypełni się życiodajną słodką wodą.

Kraina BiblŹŹ i jej

regiony

Żydzi w czasach Jezusa mieli

bardzo dokładne wyobrażenie tego,

co było, a co nie było "ziemią". Ich

"regionalna geografia" powstała

w oparciu o skalę biorącą pod

uwagę stopień świętości danego

miejsca.

Miejsce Najświętsze w Jerozo-

limie znajdowało się najwyżej

w tej skali, podczas gdy do rzeczy

kalających zaliczano dotknięcie

pyłu z obszarów poza "ziemią".

Najważniejsze regiony to Judea

i Galilea na zachodnim brzegu

Jordanu, oddzielone Samarią (która

nie należała do ziem Izraela), lecz

połączone na wschodnim brzegu

Jordanu przez Pereę. Przyjęta trasa

z północy na południe nie wiodła

(by nie opuszczać kraju) przez

Samarię, wobec czego konieczne

było dwukrotne przeprawianie się

przez Jordan.

Ten najważniejszy obszar ota-

czał wewnętrzny pas ziem, które

kiedyś należały do Izraela. Uważa-

no, że nie były to ziemie tak nie-

czyste jak ziemie pogańskie, leżące

całkowicie poza granicami.

Obszar zajmowany przez Izrael

podzielony jest na siedem głów-

nych krain geograficznych.

Wyżyny Centralne

Najważniejszy obszar królestw

żydowskich znajdował się w "kra-

ju górzystym" wzdłuż działu

wodnego, gdzie ziemie z jednej

strony opadały w stronę wybrze-

ża, a z drugiej ku dolinie Jordanu.

Najwyższe wzniesienia tego re-

gionu w okolicach Hebronu nie

przekraczają 1000 metrów. Za-

chodnie stoki są łagodne, wschod-

nie strome. Lasów nie ma tu już

od dawna. Jest to teren pokryty

nagimi płytami wapienia i o słabej

glebie. Uprawy prowadzone są

na tarasach i na bardzo małych

poletkach. Większość tych terenów

wykorzystywana jest pod hodowlę

bydła. Obwarowane miasta tego

górzystego kraju stanowiły dobre

punkty obrony. Tu usytuowane

były obie stolice Południowego

i Północnego Królestwa (Judy

i Izraela). Północni królowie

Izraela wykorzystywali kilka

różnych warownych miejsc, zanim

zdecydowali się na zbudowanie

stolicy w Samarii.

Na północnym krańcu tego regio-

nu znajduje się kilka samotnych

wzgórz, skąd w dole widać sąsied-

nią Dolinę Ezdrelon (Jizreel).

Obszary górzyste ciągną się w kie-

runku północnym aż do wybrzeża,

gdzie zamyka je samotnie stojąca

góra Karmel. Sześciusetmetrowej

wysokości grzbiet tej góry przecina

dolinę na pół, łamiąc ogólny po-

dział regionów na północny i połu-

dniowy. Na północnej krawędzi

góry Karmel leży nowoczesne

miasto portowe Hajfa.

Nawet dzisiaj przez "górzysty

kraj" oprócz autostrady łączącej

Hebron, Jerozolimę i Nablus (sta-

rożytne Sychem) wiodą tylko nie-

liczne drogi. Główne trasy świata

starożytnego i współczesnego prze-

chodzą na północ od wzgórz lub

biegną równolegle do nich wzdłuż

wybrzeża. Zatem leżąca w tym

rejonie Jerozolima była zawsze

nieco na uboczu najczęściej

uczęszczanych szlaków.

Dolina Ezdrelon

W pewnej odległości od Morza

Śródziemnego łańcuchy górskie

ciągną się nieprzerwaną linią z Li-

banu do Synaju. W linŹŹ tej jest

jeden uskok. Prawdopodobnie

wada materiału skalnego sprawiła,

że fragment gór obniżył się do

wysokości około 100 metrów.

Przez tę przerwę biegnie linia

oddzielająca centralne wyżyny

od Galilei i północnych pasm

górskich. Granica ta biegnie od

Zatoki Hajfa do góry Karmel, na

północy, i stamtąd do doliny rzeki

Harod, zasilającej Jordan. Sam

dział wodny jest przecięty przez

Dolinę Jizreel.

Dolina centralna tworzy w przy-

bliżeniu trójkąt. Długość każdego

boku wynosi około 24 kilometrów.

Początkowo podłoże doliny było

bagniste. To tutaj Sisera stracił

swe rydwany i musiał uciekać pie-

szo - Sdz 4,15. Dolina ta była ja-

łowa przez wiele wieków i dopiero

w roku 1911 żydowscy osadnicy

zaczęli ją ponownie przystosowy-

wać pod uprawy. Bagna osuszono

i dzisiaj jest tam żyzna ziemia, wy-

korzystywana w nowoczesnym

państwie Izrael do celów rolniczych

Dolina zawsze jednak miała

wielkie znaczenie strategiczne.

Główna trasa starożytnego świata

(nazywana przez Rzymian Via

Maris - "drogą morza"), wiodąca

z północy na południe, przecinała

ją na odcinku prowadzącym

z Egiptu do Damaszku i Mezopo-

tamŹŹ. Była to dogodna droga dla

kupców, lecz. także dla napastni-

ków. Stoczono tu wiele bitew,

nawet współcześnie (wojna

w 1948 roku). Megiddo znajduje

się na zachodnim skraju doliny,

zatem Wzgórze Megiddo czy

Har-Magedon stało się symbolem

wielkiej bitwy w Ap 16,16.

Winorośle i oliwki rosną na taraso-

wych zboczach Wzgórz Judejskich.

Na ob.szarze tym znajduje się wiele

sławnych z BiblŹŹ miejsc' = Hebron

(ostateczne miejsce zamieszkania

Abrahama, Betlejem (miejsce

narodzin Jezusa) czy Jerozolima.

Na pierwszym planie widoczna jest

pustynia Negeb, .srena wędrówek

Izraela po pustkowiu. Na drugim

końcu suchej doliny' Araba znajduje

się górzysta kraina Edom.

Galilea

Na północ od Doliny Ezdrelon

znowu zaczynają się wzniesienia.

Ciągną się, stale wznosząc,

w kierunku północnym i podcho-

dzą pod wysokie góry Libanu.

Wzrastają skokowo niczym stop-

nie, tworząc przy tym strome skar-

py, z reguły od strony południowej

lub południowo-wschodniej. Niż-

sze ze stopni były i są pokryte

żyznymi glebami dorzecza. Od-

dzielają je od siebie jałowe krawę-

dzie z wapienia. W czasach Jezusa

teren ten był gęsto zaludniony

i bogaty dzięki obfitym plonom

zbóż, owoców i oliwek. Jednak im

wyżej wznoszą się owe stopnie,

tym krajobraz staje się coraz

bardziej ponury, przypominający

pustynię. Ziemie tam są jałowe,

brakuje też lasów, jakie porastają

zbocza gór bardziej na północ.

Cały ten obszar to Galilea,

dzielona czasami na Dolną i Górną.

Południowe i wschodnie krawędzie

tego regionu są wyraźnie zaznaczo-

ne, lecz na północy, gdzie Galilea

stapia się z górami, granica jest

nieostra. W przeszłości na tych

północnych terenach obce wpływy

odczuwało się o wiele silniej niż

w innych rejonach kraju. Żydzi

w rzeczywistości rzadko sprawo-

wali nad tymi terenami pełną

kontrolę. Wielkie trasy handlowe

przechodzące tamtędy przyciągały

wielu cudzoziemców.

Był to region, gdzie Jezus spę-

dził swe lata dziecięce. Wiele

się na tym obszarze działo,

przybywało mnóstwo podróżnych,

a społeczność była różnorodna.

Dzięki szlakom handlowym utrzy-

mywano kontakt ze światem ze-

wnętrznym, z którego docierały

różne nieżydowskie idee. Miesz-

kańcy Galilei żyli z żyznych pól

uprawnych i rybołówstwa. Byli

też bardziej świadomi realiów

życia w Imperium Rzymskim niż

żyjący na uboczu Żydzi z Jerozo-

limy, którzy pogardzali swymi

północnymi kuzynami jako

wieśniakami, a także z powodu

ich rasowego przemieszania.

Galilea jest rejonem suchych wzgórz

i żyznych dolin na zachód i pułnoc od

Jeziora Galilejskiego. Jezus wycho-

wywał się w Nazarecie w Galilei.

Spędził tu na początku .swej działal-

ności dużo czasu, nauczając i uzdra-

wiając. Wielu z jego najbliż.szych

przyjaciół zarabiało na życie, łowiąc

ryby na jeziorze.

Dolina nadmorska

Kiedy Izrael zajął Ziemię Obie-

caną, opanowane zostały centralne

wyżyny. Z nich sporadycznie pró-

bowano rozszerzyć kontrolę na

wybrzeże Morza Śródziemnego,

lecz rejon ten był zajmowany

przez potężny naród - Filistynów.

I mimo że za panowania Dawida

Izrael zdołał uzyskać na krótki

czas kontrolę nad częścią wybrze-

ża, to Filistyni ze swoich pięciu

miast na wybrzeżu stanowili de

facto większe zagrożenie dla wy-

żej położonych terenów zamiesz-

kiwanych przez Izraelitów.

Wybrzeże w ówczesnym czasie

obejmowało pas piaszczystych

wydm przybrzeżnych, za którymi

znajdował się las, laguny i bagna.

Na południe od góry Karmel nie

było dużych naturalnych zatok. Te

mało atrakcyjne warunki sprawiły,

że Filistyni nie wypuścili się na

morze, a pierwszy większy port

na tym wybrzeżu powstał w sztu-

cznej przystani w Cezarei. Został

on zbudowany przez króla Heroda

Wielkiego niedługo przed naro-

dzinami Jezusa.

Na południe od góry Karmel

rozciągała się Równina Filistyń-

ska oraz Równina Saronu. Na pół-

noc od góry Karmel przechodziła

w Dolinę Aszer, zwężając się

w kierunku północnym. Znajduje

się tam więcej naturalnych

przystani, które wykorzystywali

kupcy feniccy.

"Szefela" czyli okolica

podgórska

Pomiędzy wybrzeżem a wyży-

nami rozciągają się niskie wzgó-

rza porośnięte niegdyś lasami fi-

gowców. W czasach walk Filisty-

nów z Izraelitami wzgórza te były

swoistą ziemią niczyją, na której

stale dochodziło do zbrojnych po-

tyczek. Każda ze stron, przygoto-

wując się do ataku, musiała przez

nie przejść. W związku z tym

większość dróg była tam uforty-

fikowana lub strzeżona. Dzisiaj są

to ziemie w większości uprawne.

Dolina Jordanu

Rzeka Jordan wypływa w oko-

licach góry Hermon, płynie na

południe przez jezioro Hule (dzi-

siaj w większości osuszone)

i wpada do Jeziora Galilejskiego.

Na południowym skraju jeziora

Jordan wpływa do głębokiej doli-

ny zwanej Ghor. Nie dość, że

zbocza doliny są same w sobie

strome, to rzeka jeszcze wyryła

w jej dnie własny, kręty korytarz,

zatem można mówić o "dolinie

w dolinie". Porasta ją gęsta roślin-

ność charakterystyczna dla lasów

tropikalnych. Z tego powodu do

czasu zbudowania pierwszych

nowoczesnych mostów przeprawa

przez rzekę była bardzo trudna.

Dolina Jordanu to geologiczny

rów, którego boki są równoleg-

łymi uskokami w skorupie ziemi.

Uskoki te prowadzą linię doliny

w dół ku Morzu Martwemu i poza

nie przez depresję zwaną Araba,

która z kolei prowadzi do zatoki

Akaba. To za sprawą uskoków

dolina jest tak stroma. Brzegi Mo-

rza Martwego znajdują się 388 m

Pustynia albo pustkowie Judei, gdzie

Jezus był kuszony po .swym chrzcie.

Rzeka Jordan, na brzegach której

rośnie gęste poszycie, wije się płynąc

z Jeziora Galilejskiego do Morza

Martwego. Występuje w, wielu biblij-

nych opowieściach, np. o przejściu

Jozuego do Kanaanu oraz o dzia-

łalności Jana Chrzciciela. który

w Jordanie ochrzcił Jezusa.

poniżej poziomu morza. Odległość

dzieląca grzbiet górski biegnący

po jednej stronie doliny od grzbie-

tu po drugiej stronie doliny wyno-

si 15-20 km. Jednak przez dolinę

nie przebiegała i nie przebiega żadna

ważna droga. Dzieje się tak między

innymi dlatego, że ziemia tu poprze-

cinana jest przez Jordan i jego do-

pływy, a poza tym w dolinie Ghor

temperatury latem są tak wysokie,

że nawet turyści cieszą się, mogąc

możliwie szybko pokonać drogę

w poprzek doliny - ze wzgórz po

jednej stronie na wzgórza po

stronie drugiej.

Ziemia na wschód od

Jordanu (Transjordania)

Tutaj również są wyżyny po-

dobne do tych na zachodzie, lecz

wyższe. Obficie nawadniane łąki

stanowią dobre pastwiska dla

olbrzymich stad owiec i bydła

uprzednio wypasanych w Moabie.

Niegdyś król Moabu dawał corocz-

nie Izraelowi w daninie 100 000

owiec i wełnę ze 100 000 baranów

(2 Krl 3,4). Góry wznoszą się tutaj

od wysokości 600-700 m n.p.m.

na wschód od Galilei do niemal

2000 m n.p.m. na południe i wschód

od Morza Martwego. Opady

w górach rosną wraz z wysokoś-

cią, dzięki czemu góry te stanowią

żyzny pas pomiędzy suchą doliną

po jednej stronie i Pustynią

Arabską po drugiej.

Żyzność niektórych części tego

regionu, takich jak Baszan

i Gilead, zamożność hodowców

owiec z Moabu oraz sukcesy tu-

tejszych kupców sprawiały, że

regiony te stanowiły dla Żydów

z zachodniej strony Jordanu

poważną konkurencję. Jordan

jednak w dużym stopniu unie-

możliwiał wkroczenie na ziemie

Izraela od wschodu. Niemal cał-

kowicie oddzielał on dwa po-

dobne rejony, oba leżące w za-

sięgu wzroku po przeciwległych

końcach doliny.

Taka zatem była kraina wybra-

na przez Boga na miejsce dla Je-

go narodu, któremu zechciał zesłać

swego Syna. Nie jest ona ani bar-

dzo bogata, ani bardzo ważna.

Cała jej waga bierze się z faktu,

że On ją wybrał. Jest to kraina

mała;jałowy, podlegający erozji

górzysty kawałek ziemi na

powierzchni naszej planety.

Mimo to prawdopodobnie żaden

kraj na świecie nie miał tak burzli-

wej historŹŹ i o żaden nie toczono

tak licznych wojen.

Widok z góry na Tell Beer'-Sze ha na

południu Izraela pozwala ocenić

ogrom prac wykopaliskowych

archeologów.

ARCHEOLOGIA I BIBLIA

Odkopywanie przeszłości

Biblia jest zbiorem starożytnych

ksiąg. Kultury, w których te księgi

zostały spisane, dawno zniknęły.

Wiele informacji na temat okresu

Nowego Testamentu otrzymaliśmy

dzięki książkom greckim i łaciń-

skim, które tak jak i Biblia były

kopiowane przez wieki. Jednak

o okresie Starego Testamentu z in-

nych ksiąg, oprócz samej Biblćć,

możemy się dowiedzieć niewiele.

Oczywiście można przeczytać Bi-

blię i zrozumieć jej przesłanie, posia-

dając jedynie znikomą wiedzę na te-

mat świata, w jakim została spisana.

Treści Biblćć są ponadczasowe. Prze-

słanie, które zawiera, dotyczy każde-

go człowieka. Ale opisuje też ona

zdarzenia ściśle związane z rzeczy-

wistymi osobami i miejscami.

Tłem większości jej nauk są

zdarzenia z życia konkretnych

ludzi, ich narodów oraz roli, jaką

w tych zdarzeniach odegrał Bóg.

Chociaż Biblia może jawić się ja-

ko książka teologiczna, to jednak

różni się w sposób zasadniczy od

wszystkich ksiąg tego typu.

Nie zawiera zbioru abstrakcyjnych

idei na temat Boga. Zamiast tego

ukazuje charakter Boga przez zapis

Jego interwencji w historćć Izraela

i życiu pierwszych chrześcijan.

Historia ukazana w Biblćć jest tylko

częścią ludzkiej historćć w świecie,

w którym wydarzenia biblijne

miały miejsce. Zatem wszystko,

co może zostać odnalezione na

temat świata Biblćć, pomoże nam

lepiej zrozumieć jej podstawowe

przesłanie.

Archeolodzy badają znaleziska

z jaskini Liter na Pustyni .Judzkiej.

Wraz ze wzrostem naszej

wiedzy na temat tła zdarzeń

opisywanych w Biblćć zaczynamy

coraz lepiej rozumieć jaki miały

wpływ na jej powstawanie i formę.

Odkrywając zrujnowane miasta

z IX w. przed Chr. możemy po-

znać typ domu, który odwiedził

prorok Elizeusz oraz rodzaj lampy,

jaki jego gospodyni postawiła mu

przy łożu (2 Krl 4,8-10).

Czasami odkrycie może mieć

bezpośrednie powiązanie z danym

wersetem z Biblćć. Możemy odna-

leźć przedmiot albo budynek

wspomniany w tekście.

Najcenniejsze spośród naszych

odkryć są starożytne napisy,

w których wymienieni są ludzie

znani z przekazów biblijnych lub

takie, które opisują te same co ona

wydarzenia.

Do takich odkryć nie dochodzi

często - a gdy się zdarzą, należy

zachować ostrożność w ich inter-

pretacji. .Jeśli chcemy się czegoś

dowiedzieć na temat świata Stare-

go Testamentu oraz dogłębnie po-

znać świat Nowego Testamentu,

musimy zwrócić się do archeologćć.

Zaciekawienie

przeszłością

Ludzi zawsze ciekawiła prze-

szłość. Nawet w czasach Starego

Testamentu królowie babilońscy

ratowali i zachowywali fragmenty

starych posągów i kamienie węgiel-

ne odkrywane w czasie prac budo-

wlanych. Później bogaci Rzymia-

nie sprowadzali starodawne posągi

z Grecji, by udekorować nimi swe

wille. Z kolei renesansowi arystokra-

ci zebrali wiele antycznych ekspo-

natów, którymi upiększali swoje

pałace. Kolekcjonowanie starożyt-

nych dzieł sztuki było modne już

wtedy i pozostaje takim do dziś.

W dziewiętnastym wieku, gdy

podróże stały się łatwiejsze, a edu-

kacja powszechniejsza, zaintereso-

wanie starożytnymi i egzotyczny-

mi rzeczami gwałtownie wzrosło.

Przez długi czas większość wysił-

ków skupiała się na zaopatrywaniu

w eksponaty muzeów i galerćć. Po-

sągi, biżuteria, narzędzia i cerami-

ka były wykopywane z ruin gro-

bowców przez ludność lokalną

i turystów i sprzedawane temu, kto

płacił najwięcej. Staranne ilustra-

cje tych przedmiotów publikowano

w prestiżowych książkach, często

dodając do nich barwne opisy wy-

jaśniające ich prawdopodobne

znaczenie i zastosowanie.

W końcu naukowcy zdali sobie

sprawę, że wartość każdego przed-

miotu jest znacznie większa, jeśli

towarzyszą mu dokładne opisy do-

tyczące miejsca znaleziska, pozos-

tałych rzeczy znalezionych w tym

miejscu i innych szczegółów. Sta-

ra waza wygląda atrakcyjnie na

półce wystawowej, gdzie wszyscy

mogą ją zobaczyć, lecz jej wartość

znacznie wzrośnie, jeśli towarzy-

szyć jej będzie informacja podają-

ca, czy stała ona w sypialni pałacu,

czy też w kuchni wiejskiego domu.

Gdy znajduje się wazę na wyko-

palisku, można określić wiek po-

mieszczenia, w jakim się znajdo-

wała; budynek nie mógł ulec zni-

szczeniu przed jej wytworzeniem.

Napoleon i później

Pierwsze godne uwagi kroki pro-

wadzące do zdobycia wiedzy o świe-

cie starożytnym poczyniono w ro-

ku 1798, gdy inwazja Napoleona

na Egipt doprowadziła do przeglądu

tamtejszych zabytków. W czasie

tej inwazji odkryto kamień z Ro-

setty. Jest to kamienny blok, na

którym wyryty był ten sam tekst po

grecku i egipsku. Pomogło to Fran-

cuzowi, Champollionowi, odczytać

po raz pierwszy starożytne egipskie

hieroglify (1824). W ciągu kilku lat

brytyjski dyplomata w Bagdadzie,

Claudius James Rich, sporządził

pierwsze dokładne plany ważnych

dla archeologćć miejsc w starożyt-

nym Babilonie i Niniwie. Zgroma-

dził też pierwszą reprezentatywną

kolekcję asyryjskich i babilońskich

pieczęci oraz inskrypcji.

Miejsca w Izraelu znano lepiej,

ponieważ Ziemię Świętą turyści

odwiedzali od wieków. W roku

1838 Edward Robinson, amery-

kański profesor literatury biblijnej,

podjął jako pierwszy staranne prace

badawcze na tych ziemiach. Geogra-

fia regionu oraz nazwy miejsc,

które nie uległy zmianom, pomogły

zidentyfikować miasta wymienione

w Biblćć. Większość wyników jego

prac jest uznawana do dzisiaj.

Egipt i Asyria

W Egipcie usuwanie hałd piasku

i kamieni z grobowców i świątyń

kontynuowano przez cały XIX wiek.

Znaleziono wówczas niezwykle

dużo kamiennych posągów, które

zostały wywiezione z Egiptu.

Prace wykopaliskowe w Asyrćć

zaczęły się, gdy konsul francuski,

Paul-Emile Botta, odkopał spod

gruzu starożytną Niniwę. W samej

Niniwie nie znalazł niczego, ale nie-

daleko niej natrafił na pałac asy-

ryjski, którego ściany wyłożone

były rzeźbionymi płytkami

z kamienia (1842-1843).

Zainteresowało to podróżnika

angielskiego, Henry'ego Layarda,

który w roku 1845 odkrył podob-

ne rzeźbione ozdoby w Niniwie,

choć nie udało się to Botcie.

Pismo wyryte w kamieniu i odci-

śnięte na małych glinianych ta-

bliczkach udało się odczytać jesz-

cze przed 1850 r. Było to babiloń-

skie pismo klinowe (patrz: Pismo).

Dokumenty pisane tym pismem

okazały się cenne dla studiów

biblijnych (patrz: tabela królów

Izraela i Judy wymienionych

w zapiskach asyryjskich).

Wykopaliska w Egipcie, Asyrćć

i Babilonie prowadzone były przez

ekspedycje brytyjskie, francuskie

i włoskie. Wkrótce dołączyły do

nich ekipy z Niemiec i USA. Więk-

szość pieniędzy zdobytych na fi-

nansowanie prac wykopaliskowych

pochodziła z muzeów, więc niektó-

rym ekipom zależało jedynie na

znalezieniu spektakularnych oka-

zów dla swych sponsorów. Ale by-

li i tacy badacze, którzy starannie

spisywali wszystkie szczegóły

i zbierali najdrobniejsze przedmioty

mniej ekscytujących znalezisk-

wyroby garncarskie, noże itd.

Mierzyli budynki i rysowali pla-

ny, na których zaznaczali pozycje

przedmiotów, jakie odkrywali.

Międzynarodowe ekspedycje

wciąż kontynuują prace za zgodą

lokalnych departamentów do spraw

zabytków. Naukowcy egipscy i irac-

cy pracując również niezależnie.

zwracają szczególną uwagę na za-

chowanie swego narodowego dzie-

dzictwa. Nawet po stu pięćdziesię-

ciu latach prac wykopaliskowych

wiadomo, że jeszcze wiele pozos-

tało do odkrycia.

Palestyna i Syria

Ponieważ pierwsi archeolodzy

zainteresowani byli przede wszyst-

kim znalezieniem pomników impe-

rialnej potęgi, aby zadziwić społe-

czeństwa zachodu, pominęli miasta

Palestyny i Syrii. Z wyjątkiem kilku

rowów w Jerychu i innych miejs-

cach ( 1866-1869) pierwsze prace

wykopaliskowe ograniczono do Je-

rozolimy. Tam Charles Warren

zrekonstruował fundamenty Świą-

tyni króla Heroda i opisał inne sta-

rożytne pozostałości ( 1867-1870).

Chcąc ustalić, jak obrys miasta

zmieniał się na przestrzeni wieków,

przekopał się przez masy zawalo-

nych kamieni i gruzu (kopiąc szy-

by na 65 metrów i tunele w natu-

ralnej skalnej powierzchni).

Archeologia staje się

nauką

Archeologia Bliskiego Wschodu

zrobiła duży krok naprzód w roku

1890, kiedy Flinders Petrie zaczął

wykopaliska w Tell el-Hesi koło

Gazy, w południowym Izraelu.

Zauważył, że rzeczy różniły się

między sobą w zależności od tego,

na jakiej wysokości zostały

znalezione.

Najwyraźniej widoczne to było

na przykładzie fragmentów cerami-

ki. Porządkując kawałki według

poziomów, na jakich zostały znale-

zione, udało mu się wyodrębnić

style wyrobów ceramicznych zmie-

niających się z czasem. Czas pano-

wania stylu określał porównując te

wyroby z ceramiką egipską, zna-

lezioną na tych samych wysokoś-

ciach. (Wiek przedmiotów egips-

kich znany był z odkryć w Egipcie,

gdzie napisy nawiązywały do

okresów panowania faraonów).

Spostrzeżenia Petriego stały się

podstawą wszelkich archeologicz-

nych prac wykopaliskowych. Jednak

przez kilka dziesięcioleci archeo-

lodzy pracujący w Palestynie nie

doceniali ich znaczenia. Z tego też

powodu wiele ich własnych kon-

kluzji okazało się błędnymi. Obec-

nie rozpoznanie stylów ceramiki

jest w archeologćć jednym z pod-

stawowych kryteriów określania

wieku innych przedmiotów, choć-

rzecz jasna - wprowadzono w tej

metodzie wiele zmian.

Wraz ze wzrostem zaintereso-

wania przedmiotem muzea i uni-

wersytety zaczęły zwracać uwagę

na wykopaliska na Bliskim Wscho-

dzie. Niestety poziom prac wyko-

paliskowych był często niski.

Lepsze techniki badania i zapisu

znalezisk zostały opracowane przez

G. A. Reisnera i C. S. Fishera

w czasie prowadzonych przez nich wykopalisk w Samarii w latach

1908-1911. Idąc za przykładem

Petrie'go, Amerykanin W. F. AI-

bright ustalił podstawowy system

datowania palestyńskich wyrobów

ceramicznych (w Tell áeit Mirsim

od roku 1926-1936).

Brytyjska archeologia poczyniła

znaczne postępy dzięki rozwojowi

stratygrafii, czyli badaniom warstw

ziemi wewnątrz starożytnych ruin

i pod nimi. Jako pierwsza zastoso-

wała ją do wykopaliska w Palesty-

nie pracująca w Samarii Kathleen

Kenyon (1931-1935). Od roku

1952 używała jej, odnosząc zna-

czące sukcesy na trudnych wyko-

paliskach w ,jerychu i Jerozolimie.

Do dziś metoda ta jest niedo-

ścigniona przy prowadzeniu wyko-

palisk i interpretacji znalezisk,

chociaż wymaga od badacza

ogromnej wiedzy.

Praca przy prowadzeniu

wykopalisk

Błoto było najdostępniejszym

i jednym z najwcześniej stosowa-

nych materiałów budowlanych na

Bliskim Wschodzie. Ściany wyko-

nane z wytworzonych z błota

cegieł suszonych na słońcu prze-

trwają przez mniej więcej trzy-

dzieści lat, jeśli regularnie zabez-

piecza się je przed wilgocią. Cegły

wypalane w piecu były w czasach

starożytnych drogie, zatem używa-

no ich tylko do budowy ważnych

budynków. Fundamenty wykony-

wano z kamienia wszędzie, gdzie

był on osiągalny, a w kamienistych

rejonach wznoszono z niego całe

budynki. Dachy z reguły wykona-

ne były z drewnianych belek, na

których umieszczano maty, przy-

krywając je warstwą błota.

Budynki takie bardzo łatwo

ulegały zniszczeniu, a nigdy nie

były ani konserwowane, ani

remontowane. Po ich zawaleniu

ludzie wykorzystywali najlepsze

kawałki ocalałych elementów do

budowy w innych miejscach,

jednak większość gruzu pozosta-

wała tam, gdzie budynek się zawa-

lił. Z biegiem czasu na miejscu

starych domów powstawały nowe.

Oznacza to, że poziom ulicy pod-

nosił się i na przestrzeni wieków

całe miasto stopniowo rosło. Wyni-

ki tego procesu są widoczne na

całym Bliskim Wschodzie w kop-

cach-ruinach zwanych tellami.

Na terenie miast, które niegdyś

otaczały fortecę wewnętrzną z sil-

nie bronionymi pałacami i świąty-

niami, pozostało wiele niskich kop-

ców, na tle których forteca wydaje

się wzgórzem. Czasem całe miasto

jest jednym kopcem. Owe telle mo-

gą sięgać 30-40 metrów wysokości

i mieć ponad 500 metrów długości.

Na szczycie kopców znajdują się

najmłodsze pozostałości. Nieko-

niecznie jednak są to ruiny ostat-

nich budynków stojących w tym

miejscu, ponieważ w miastach

opuszczonych przez mieszkańców

zimowy wiatr i deszcz szybko

powodują rozpad suchych cegieł

z błota. Na poziomie najniższym,

w złożu pierwotnym, znajdować się

będą ślady pierwszego miasta. Jest

wiele powodów, dla których opu-

szczano starożytne miasta. Miasto

mogło rozwijać się wokół źródła

czy studni albo płytszego miejsca

w rzece czy na skrzyżowaniu dróg.

Jeśli źródło wysychało albo zmie-

niały się drogi, miasto zamierało.

Jakaś zmiana polityczna mogła

sprawić, że dane miasto traciło na

swym znaczeniu i bogactwie.

Mogło się też okazać, że kopiec

był już zbyt wysoki, by na nim

wygodnie mieszkać.

Miasta takie, jak Jerozolima czy

Damaszek, nigdy nie traciły na

znaczeniu, więc wykopaliska archeo-

logiczne można tam prowadzić je-

dynie wtedy, gdy zniszczeniu ule-

ga istniejący budynek lub pewne

obszary pozostają nie zabudowane.

Wykopalisko

Archeolog zaczyna badanie kop-

ca od szczytu lub jednego z bo-

ków. W miarę pogłębiania wyko-

pu, który prowadzony jest po linćć

prostej, pojawiają się pozostałości

kolejnych okresów. Dokopawszy

się do jakiegoś poziomu, badacz

najpierw dokładnie odnotowuje

układ poszczególnych obiektów.

Robi się tak z uwagi na to, że raz

poruszony przedmiot nigdy już

nie będzie mógł być umieszczony

w miejscu skąd został wzięty. Nie-

zwykle ważne jest ścisłe ustale-

nie granic poziomów. Ponieważ

w różnych miejscach mają różną

grubość, nie można dokonywać

pomiarów uwzględniając jedynie

wysokość bezwzględną (wysokość

nad poziomem morza). Nierówno-

ści warstw wynikają z tego, że uli-

ce mogły się wznosić lub ściany

jednych budynków być wyższe od

ścian innych budynków. Ponadto

trzeba pamiętać, że kolejne poko-

lenia, budując swoje siedziby na

pozostałościach budynków pokoleń

wcześniejszych, często kopały do-

ły, w których umieszczano żyw-

ność lub składowano śmieci. Ist-

nieje zatem możliwość, że przed-

mioty dużo młodsze będą leżały

obok przedmiotów starszych.

Istotne jest również sprawdzenie,

w jaki sposób ściany stykają się

z podłogą. Mogło bowiem się zda-

rzyć, że budowniczowie przebili

się przez dach budynku, na którym

stawiali nową budowlę.

Wykop prowadzony jest w taki

sposób, że osiągnąwszy dno tellu,

staje się jego dokładnym piono-

wym przekrojem, ukazującym

kolejne poziome warstwy.

W trakcie prowadzenia prac

archeologicznych korzysta się

z pomocy specjalistów z różnych

dziedzin. Zanim przystąpi się

do eksploracji, geometra musi

zmierzyć cały teren, ustalić

punkty, względem których doko-

nywać się będzie pomiarów. Wraz

z postępującymi pracami będzie

nanosił na plan brzegi odkopywa-

nych rowów i inne godne odnoto-

wania szczegóły. Potrzebny jest

także fotograf do udokumentowa-

nia poszczególnych faz wykopa-

lisk, sfotografowania ważnych

lub kruchych przedmiotów przed

ich wydobyciem z ziemi, a także

do sfotografowania tych i innych

przedmiotów dla potrzeb

publikacji.

Badanie znalezisk

Zaraz po wydobyciu na każdym

przedmiocie zaznacza się, skąd

został wydobyty. Znalezienie po-

jedynczych przedmiotów, takich

jak biżuteria, nóż czy nawet szpil-

ka zostaje odnotowane, a przedmiot

opisany. Ceramika jest sortowana

w zależności od miejsca i warstwy,

w której ją znaleziono. Ktoś, kto

zna wszystkie znalezione przed-

mioty, może wówczas wybrać naj-

ważniejsze z nich dla dokonania

szczegółowych opisów.

Niektóre wyroby ceramiczne

mogą wymagać naprawy; przed-

mioty metalowe trzeba oczyścić

i usunąć z nich ślady korozji.

Wyroby drewniane i inne kruche

przedmioty będą potrzebowały

specjalnej troski, aby zabezpieczyć

je przed dalszym niszczeniem.

Próbki wszelkiego rodzaju na-

turalnych pozostałości także mogą

dostarczyć informacji o środowisku

starożytnym, zatem starannie zbiera

się również muszle, kości i ziemię

zawierającą nasiona.

Publikacja znalezisk

Dopiero po zakończeniu prac wy-

kopaliskowych i po przygotowaniu

opracowań przez wszystkich specja-

listów badacz prowadzący wykopa-

liska może przedstawić ostateczne

sprawozdanie ze swych prac. Przy

małym stanowisku nie zajmie to

dużo czasu. Przy stanowiskach

większych, gdy prace ciągną się

przez kilka lat, możliwe jest tylko

podsumowywanie prac po każdym

sezonie. Stanowi to zachętę dla

uniwersytetów i muzeów, które

finansują prace. Niektórzy przy-

gotowują i publikują szczegółowy

opis wyników po każdym sezonie.

Inni czekają do ich zakończenia,

potem przedstawiają całościowy

raport. Opracowania takie mogą

mieć kilka tomów.

Publikacje na temat znalezisk są

przedsięwzięciem drogim i czaso-

chłonnym. Osoby, które prowadzą

wykopaliska, są zatrudnione zwy-

kle także gdzie indziej - wykła-

dają na uniwersytecie lub pracują

w muzeum. Od rozpoczęcia prac

do publikacji ich wyników często

upływa wiele czasu. Może więc

się zdarzyć, że pojawią się nowe

odkrycia; zmianie ulec mogą tak-

że teorie, jakimi posługują się

badacze. Powstaną więc wątpli-

wości co do niektórych wyników

prac.

Wszystkie przedmioty są włas-

nością kraju, w którym zostały zna-

lezione. Najciekawsze okazy umie-

szcza się w narodowym muzeum.

Inne wystawiane są lokalnie, nie-

daleko miejsca ich wydobycia.

Zagraniczni uczeni mogą uzyskać

zgodę na zabranie ze sobą próbek

dla testów chemicznych i podob-

nych badań. Niektóre państwa ze-

zwalają badaczom na zabranie

reprezentatywnych okazów cera-

miki i innych przedmiotów, znale-

zionych w większych ilościach.

Ostatnie okazy dzielone są

pomiędzy tych, którzy wspierali

prace wykopaliskowe.

Niektóre ograniczenia

archeologćć

Archeologia zajmuje się pozosta-

łościami ludzkiej działalności.

Ludzie na całym świecie mieli

zawsze podobne potrzeby do zas-

pokojenia: znalezienie żywności

i schronienia, ochrona przed dziki-

mi zwierzętami i napastnikami

oraz grzebanie swoich zmarłych.

Podobnie też rozwiązywali te prob-

lemy. Zatem na podstawie tego,

co znajduje się w jednym rejonie,

archeolog może się domyślać, co

zastanie w podobnym miejscu gdzie

indziej. Na przykład na górze Kar-

mel w Izraelu archeolodzy odna-

leźli ślady działalności rodzin bu-

dujących dla siebie schronienie

oraz zbierających nasiona dzikich

roślin. Naukowcom udało się zlo-

kalizować podobne wiejskie osady

również w innych miejscach na

Bliskim Wschodzie, gdzie warunki

były niemal identyczne.

Z drugiej strony ludzie nie zaw-

sze zachowywali się jednakowo. Za-

tem niebezpieczne jest tworzenie

modeli, w których nie ma miejsca

na różnice, albo upieranie się, że

wszystko musiało przebiegać zgo-

dnie z jakimś dobrze znanym wzo-

rem zachowania. Takie podejście

nieuchronnie prowadzi do proble-

mów i w przeszłości przyczyniało

się do zniekształcania dowodów.

Rzeczy, które znajdujemy dzisiaj,

przetrwały dzięki szczęśliwemu tra-

fowi. Specyficzne warunki geolo-

giczne w Jerychu pozwoliły na

zachowanie drewnianych mebli

w grobowcach zamkniętych około

1600 r. przed Chr. Można było

rozpoznać nawet włosy i ciało

zmarłych. Zanim nie odkryto tych

grobowców nie wiedzieliśmy,

jakie przedmioty używane były

w Kanaanie w średnim wieku

brązu. Nie znaliśmy też umiejęt-

ności ówczesnych cieśli.

Grobowce z Jerycha są wyjątko-

wym przypadkiem. Przyjrzyjmy się

znacznie bardziej typowemu prze-

biegowi wydarzeń w dowolnym

mieście, które ulegało zniszczeniu.

Jeśli nieprzyjaciel podpalał je, żoł-

nierze prawdopodobnie grabili naj-

cenniejsze rzeczy. Ale większość

przedmiotów codziennego użytku

pozostawała w domach. Archeolo-

dzy, pracując stulecia później,

odkryją tylko te rzeczy, których nie

zniszczyły ogień, warunki atmosfe-

ryczne i ziemia, w której były za-

kopane. Z większości starożytnych

wyrobów z drewna zostały tylko

ciemniejsze plamy na piasku lub

proszek, którego nie da się prze-

chować.

Pożar i wojna były najczęstszy-

mi przyczynami zniszczeń w prze-

szłości. Ich ofiarą padały przed-

mioty z tego lub nieco wcześniej-

szego okresu. Ale, nawet gdy

miejscowość nie była najeżdżana,

jej budowle ulegały uszkodzeniu.

Mieszkańcy wyprowadzali się ze

starych domów, które niszczały,

i budowali nowe na ich ruinach.

Zatem niewiele przedmiotów

gospodarstwa domowego poprzed-

nich pokoleń da się odkopać.

Generalnie większość znalezisk

na każdym stanowisku należy do

ostatnich kilku dziesięcioleci za-

mieszkiwania miasta. Dokumenty

pisane, odnalezione na tym terenie,

zazwyczaj to potwierdzają. Z tego

powodu wykopaliska nie dają peł-

nego obrazu historćć miasta. Poza

tym koszty uniemożliwiają odko-

panie kopca na całej głębokości.

Sukcesy i porażki

Poszukiwaczom prowadzącym

wykopaliska przyświecają różne

cele. Niektórzy chcą wydobyć

próbki ceramiki i poznać architek-

turę na każdym poziomie. Inni

koncentrują swe wysiłki na jednej

fazie, odkrywając duży obszar

w celu uzyskania planów najważ-

niejszych budowli czy obszarów

miasta. Świątynie i pałace są

szczególną atrakcją, gdyż mogą

kryć w sobie znacznie cenniejsze

znaleziska niż te, których spodzie-

wać się można w zwykłych do-

mach i obok murów obronnych.

Lecz badania w tych miejscach

mogą być równie wartościowe.

Czasami łatwiej znaleźć duże bu-

dynki, ponieważ tworzą wyższe

kopce. W innych miejscach poszu-

kiwania mogą równie dobrze za-

kończyć się sukcesem, jak i poraż-

ką. Jednak archeolog nigdy nie

wie, co uda mu się znaleźć!

W roku 1928 John Garstang

wydrążył rowy w kopcu skrywają-

cym starożytny Chasor, na północ

od Galilei. Doszedł do wniosku, że

miasto zostało opuszczone około

1400 r. przed Chr., ponieważ nie

znalazł żadnych śladów ceramiki

mykeńskiej, którą po tej dacie

importowano z Cypru i Grecji. Jed-

nak rozległe prace wykopaliskowe,

prowadzone trzydzieści lat później

przez Vigaela Yadina na okolicz-

nych terenach, dostarczyły dużych

ilości ceramiki. Wynikało z tego, że

od 1400-1200 r. przed Chr. były

one licznie zamieszkiwane. Dzięki

późniejszym odkryciom nasza wie-

dza na temat historćć Chasor uległa

radykalnej zmianie.

; Innym przykładem na to, jak

wcześniej prowadzone prace mogą

ominąć ważne znaleziska, jest

' Kadesz nad rzeką Orontes w Syrćć.

W latach 1921-1922 pracowała

tam ekspedycja francuska. Kiedy

kierujący nią zmarł - prace zatrzy-

mano. Mały brytyjski zespół podjął

prace wykopaliskowe na tym miej-

scu w roku 1975. Pogłębiono jedną

część starego rowu i natrafiono na

ściany z cegły wykonanej z błota.

Na ich szczycie, pół metra poniżej

dna poprzedniego wykopu, znaj-

dowały się babilońskie tabliczki

z pismem klinowym. Potwierdzają

one, że ruiny te, to rzeczywiście

Kadesz i wymieniają imię króla,

którego okres panowania można

dokładnie określić i tak ustalić

wiek ruin. Poprzednia ekipa nie

natrafiła na żadne tabliczki.

Przez cały okres starożytności

teren, który obecnie zajmuje Syria,

zaliczał się do bogatych. Rozwinęło

się na nim kilka większych miast:

wciąż prosperujące: Damaszek

i Aleppo oraz Palmira - sławne

ruiny z czasów rzymskich. Od

roku 1928 prowadzone są prace

wykopaliskowe na terenie wielkie-.

go miasta z 1800-1200 r. przed Chr.

Archeolodzy dotarli do niego dzięki

rolnikowi, który pracując na polu

natrafił na kamienny grobowiec.

Znalezione w nim zapiski na gli-

nianych tabliczkach wykazały,

że było to starożytne Ugarit.

W odległym miejscu nad Eufra-

tem znowu przypadek sprawił, że

odkryto miasto zwane Mari, które

swój okres świetności przeżyło

w latach 3000-1760 przed Chr.

Prace trwają tam już od 1933 r.

W pokojach dużego pałacu, znisz-

czonego przez Hammurabiego

z Babilonu około roku 1750 przed

Chr., znaleziono 25 000 tabliczek

z pismem klinowym.

Kolejnego odkrycia, najznacz-

niejszego od czasów znalezienia

zwojów (Pergaminów) znad Morza

Martwego, dokonał niedawno wło-

ski zespół pracujący w północnej

Syrćć. Włosi, badając rejon na po-

łudnie od Aleppo, odnaleźli kilka

kopców, po czym zdecydowali się

na prace wykopaliskowe w jednym

z nich - Tell Mardik. Nic na jego

temat nie było wiadomo, lecz jego

rozmiar i kształt - był to ogromny,

kolisty wał obronny z tellem

w środku - wskazywał, że to bo-

gate miejsce. Potłuczone kawałki

wyrobów ceramicznych, porozrzu-

cane na powierzchni, wskazywały

na lata 2500-1600 przed Chr.

Prace zaczęły się w roku 1964.

Od tej pory aż do roku 1972

odkryto budowle z lat 2000 do

1600 przed Chr. W roku 1968

wydobyto z ziemi posąg. Z na-

pisów na nim wynikało, że

miejsce zwane Tell Mardik

było starożytną Eblą. Zapisy

z Babilonćć mówiły o Ebli, jako

o mieście handlowym w Syrćć,

lecz nikt nie wiedział, gdzie ono

się znajdowało. Naukowcy sytuo-

wali je o ponad 200 kilometrów

od Tell Mardik!

Po roku 1973 odkryto kilka po-

kojów pałacu królewskiego znisz-

czonych pożarem około 2200 r.

przed Chr. W roku 1974 znalezio-

no niewielki zbiór tabliczek z pis-

mem klinowym. W rok później,

w dwóch kolejnych komnatach

-jedna z nich wyposażona była

w drewniane półki - odkryto oko-

ło 8000 tabliczek. Są to najstarsze

dokumenty, jakie znamy z północ-

nej Syrćć. Spisano je w dotychczas

nie znanym języku, spokrewnio-

nym z innymi zachodniosemickimi

dialektami. Teksty i inne przed-

mioty sugerują mocne wpływy

z Babilonćć oraz szerokie więzi han-

dlowe sięgające po Egipt (patrz:

Abraham i jego rodzina).

Dokumenty z Ebli pokazują, jak

łatwo dojść do fałszywych wnios-

ków. Naukowiec odpowiedzialny

za ich przetłumaczenie twierdził

początkowo, że zawierają one naz-

wy miejsc sięgających od Persji

po Morze Śródziemne, łącznie

z miastami w Palestynie, takimi

jak Aszdod, Chasor i Megiddo.

Zaskakujące było jego twierdze-

nie, że w tabliczkach tych wymie-

niano Sodomę i Gomorę.

Jak wykazały dalsze badania,

emocje związane z nowymi odkry-

ciami najwyraźniej zaprowadziły

go zbyt daleko. Kontakty handlowe

Ebli ograniczały się do północnej

Syrćć i Eufratu; tabliczki nie wspo-

minają nic o miastach w Palestynie.

Jak widać, sukcesy archeologćć

zależą od przypadku. Nawet naj-

staranniej zaplanowana ekspedy-

cja nie może być pewna, co znaj-

dzie. Znalezione dowody rzadko

kiedy są kompletne. Wykop może

odsłonić tylko połowę domu

i nawet jeśli się go oczyści, może

się okazać, że doszło do tak dużego

zniszczenia, że rekonstrukcja jest

niemożliwa.

Przykład Chasoru dowodzi ryzyka

pomyłki. Odkrycia w Ebli podkre-

ślają wagę pisanych dokumentów.

Jeśli nie ma tekstów pisanych,

większość interpretacji archeolo-

gów jest spekulacją. Nie można

mieć wtedy pewności co do dat

ani przeznaczenia budynku; można

jedynie domyślać się jego zawar-

tości. Nade wszystko nie można

dowiedzieć się niczego o ludziach,

którzy mieszkali kiedyś w tym

miejscu, zatem łatwiej o przeocze-

nie ludzkiego aspektu odkryć.

Archeologia i prace

badawcze nad Biblią

Kiedy chcemy skorzystać z po-

mocy archeologćć, aby lepiej zrozu-

mieć Biblię, musimy być ostrożni.

Czasami trudno jest nam zrozu-

mieć, co archeologowi udało się

znaleźć. Bywa i tak, że niejasne

znaczenie określonego fragmentu

Biblćć staje się bardziej zrozumiałe

dzięki odkryciu archeologicznemu.

Często dany fragment Biblćć przy-

jęło się tłumaczyć w sposób, który

w świetle znalezisk archeologicz-

nych nie ma sensu. Nawet wtedy

jednak wyjaśnienie zaproponowane

przez archeologów uznawane jest

jedynie za hipotezę, dopóki nie

zdobędzie się dostatecznej ilości

dokumentów na jej udowodnienie.

Naukowcy prowadzą wiele dys-

kusji na temat tego, jak różne księ-

gi Biblćć dotarły do nas w obecnej

formie oraz kiedy zostały spisane.

Wraz z odkryciami starożytnych

zabytków piśmienniczych z Egiptu,

Babilonćć i innych państw widzimy,

jak starożytne narody tworzyły

i traktowały księgi.

Od czasu do czasu kultury te

pozostawiały kopie tej samej książ-

ki spisane po kilkupokoleniowej

przerwie. Możemy je porównać

i zobaczyć, czym się różnią. Mamy

przykłady ksiąg, w których mimo

upływu wielu wieków treść pozo-

stawała zupełnie niezmieniona,

a jedynymi zmianami były różnice

w pisowni, wynikające z moderni-

zacji pisma. W przypadku niektó-

rych ksiąg późniejsze kopie po-

mijają wydarzenia opisywane we

wcześniejszych, inne dodają nowe.

Kiedy dostępna jest jedna kopia,

nie można mieć pewności, czy

zmiany wprowadzono, czy nie.

Jedyne egzemplarze Starego Tes-

tamentu, zachowane do dziś, zos-

tały spisane wiele wieków po po-

wstaniu ksiąg oryginalnych i często

padają stwierdzenia, że jeden roz-

dział został dodany dużo później

lub że dołożono wers lub zdanie.

Nie ma na to dowodów. W rzeczy-

wistości praktyki starożytnych

skrybów nasuwają co do takich

opinćć wątpliwości.

Wartość starożytnych

pism

Ważne jest, by zdawać sobie

sprawę z istnienia różnych opinćć,

ponieważ wiele odkryć archeolo-

gicznych ocenianych jest w świe-

tle takiej czy innej teorćć. Na po-

czątku XIX w. naukowcy trakto-

wali twierdzenia starożytnych

pisarzy nieufnie.

Greckiemu historykowi Herodo-

towi (ok. 450 r. przed Chr.) często

zarzucano nieścisłości i popełnia-

nie błędów. A jednak archeologicz-

ne odkrycia w Egipcie, Babilonćć

i na terenie byłego ZSRR raz po raz

potwierdzają wartość jego kroniki.

To samo można powiedzieć

o wielu innych źródłach pisanych

w różnych językach. Stopniowo

uczymy się traktowania tych pism

z szacunkiem. Jeśli podejść do

nich z nastawieniem pozytywnym,

te starożytne dokumenty i inne

materiały archeologiczne mogą się

wzajemnie uzupełniać i wyjaśniać.

Prace wykopaliskowe, prowadzo-

ne przez British Museum w Karke-

misz nad Eufratem, wykryły ślady

spalenia miasta, groty strzał wyko-

nane z brązu i żelaza oraz fragmen-

ty zdobionej brązowej tarczy. Oce-

nia się, że zostały one wykonane

w VII w. przed Chr. Z punktu wi-

dzenia starożytnych dokumentów

datę tę można ustalić na rok 605

przed Chr. W tym roku Babilończy-

cy pokonali pod Karkemisz Egip-

cjan. Ozdoby na tarczy są greckie:

przedstawiają głowę Gorgony.

Okazało się, że Grobowce Królewskie

w Ur- kryły w sobie piękne i drogo-

cenne przedmioty. Złote przybranie

głowy z kwiatów i liści należało

kiedyś do królowej Ur.

Wykopaliska

Do prowadzenia wykopalisk potrzeb-

ny jest zespół ludzi o wielu umiejęt-

nościach.

Po wykopaniu tuneli i starannym usu-

nięciu warstw ziemi zaczyna się dro-

biazgowa praca.

Ze znaleziskami należy obchodzić

się delikatnie.

ziemia usuwana jest staran-

nie przy użyciu szczoteczki, aby od-

słonić szkielet.

Wszystkie nowe znaleziska są reje-

strowane. W przypadku takich relie-

fów, jak ten w Karnak w Egipcie,

eksperci potrzebują drabin do

zbadania i opisu inskrypcji.

Potrzeba wysokich kwalifikacji, aby

zachować i naprawić przedmioty.

Najlepsze znaleziska trafią na wys-

tawy do muzeum narodowego

i lokalnego.

Kamień z Rosetty odkryty w roku

1799 dostarczył " klucza ", dzięki

któremu mogliśmy odczytać egipskie

hieroglify. Zapisany jest na nim dek-

ret na cześć króla egipskiego Ptolo-

meusza po grecku, a także egipskim

pismem hieroglificznym i demotycz-

nym. Przez porównanie hieroglifów

z greckimi słowami możliwe było roz-

szyfrowanie ich znaczenia.

WYKOPALISKA NA KOPCU PRZYKRY

WAJĄCYM RUINY MIASTA (TELL)

Lampa z okresu Heroda

(37-4 przed Chr.) i czerwo

ne naczynie pozwalają

ustalić, kiedy używano naj-

wyższego piętra budynku

Warstwa ziemć nanie-

siona przez wćatr

w okresie, gdy tell był

nie zamieszkany - a w nim lampa z ok.100 roku przed Chr.

oraz typowy dzbanuszeK,

lampa o szerokich brze-

gach i pieczęć hebrajska

wskazują, że poziom ten

jest to dzieło napastniKów

(Izraelitów lub Filistynów)

Mury miejskie, częściowo zniszczone przez

wodę - koniec środkowej epoki brązu

przed Chr., a także

kształty spinki i formy

ceramiki (różniące

się od poprzednich)

wskazują na datę po-

wstania tych poziomów

Podłoga z późnej epoki brązu

W Egipcie znajdują się kamienne

grobowce wykonane dla żołnierzy

najemnych (z których część mówi-

ła po grecku) z miast wschodniej

Turcji. Poza tym grecki poeta pisał

o krewnym, który walczył w tej

bitwie. Zatem wszystko się zgadza!

Nie zawsze udaje się tak dobrze

połączyć literackie i inne material-

ne pozostałości. Od 1969 do 1976 r

archeolog żydowski, Yohanan

Aharoni, prowadził wykopaliska

w miejscu zwanym dziś Tell Beer-

-Szeba. Za bramą starożytnego

miasta znajdowała się studnia.

Niektóre z domów z XI1 w. przed

Chr. (najstarsze na kopcu) prawdo-

podobnie pochodzą z okresu wyko-

pania studni. Twierdził, że studnia,

którą znaleziono, to ta sama, o której

wspomina Księga Rodzaju (21,25;

26,15) w historćć Abrahama i Izaaka.

Na podstawie tego twierdzenia ba-

dacz doszedł do wniosku, że ich

historię spisano dopiero w XII w.

przed Chr. lub później, po ucieczce

z Egiptu i podbiciu Kanaanu.

Obecnie trudno udowodnić, że

wniosek ten jest fałszywy, ale mo-

żna zakwestionować jego założenia.

Przede wszystkim współczesny

Tell Beer-Szeba niekoniecznie jest

starożytną Beer-Szebą; małe wy-

kopaliska we współczesnym mieś-

cie 5 kilometrów na zachód odsło-

niły ślady zamieszkania z kilku

okresów. Niektóre odpowiadają

okresowi istnienia miasta na tellu.

Po drugie, nawet jeśli określenie

miejsca jest trafne i rzeczywiście

jest to starożytna Beer-Szeba, nikt

nie może udowodnić, że studnia ta

jest studnią z Księgi Rodzaju.

"Tell " to wielki kopiec z kamieni i zie-

mi powstały wskutek budowania na

tym samym miejscu miasta jednego

po drugim.

Po trzecie, w historiach Księgi

Rodzaju nie ma wzmianki o mieś-

cie. Abraham mógł wykopać stud-

nię na niezamieszkanym terenie-

oprócz tej studni jest wiele innych

podobnych na Bliskim Wschodzie.

Po czwarte, Aharoni twierdził,

że Beer-Szeba została opuszczona

w okresie 701-530 r. przed Chr.,

choć inskrypcja z około 600 r.

przed Chr. świadczy, iż było ina-

czej. Aharoni tłumaczy, że napis

traktuje o małych wioskach poło-

żonych opodal. Nie ma powodu, by

tekstu z Księgi Rodzaju nie potrak-

tować w ten sam sposób. Nazwa

Beer-Szeba mogła powstać po cza-

sach Abrahama. Nie ma przekonu-

jącego dowodu, dla którego trzeba

by przyjąć, że historie o patriar-

chach zostały spisane w XII w.

przed Chr., skoro wiele wskazuje

na to, że powstały one znacznie

wcześniej.

Jeśli nie ma w tekście konkret-

nych szczegółów, które można bez

wątpienia powiązać ze znaleziska-

mi, relacja pomiędzy nimi a teksta-

mi pisanymi pozostanie niepewna.

Ważnym tego przykładem jest spra-

wa Jerycha i Aj (patrz: Podbój

Kanaanu).

Archeologia pomaga w ilus-

trowaniu głównego tekstu Biblćć

i w pokazaniu, jak wyglądał biblij-

ny świat. Może ona czasami rzucić

światło na konkretny werset, otwo-

rzyć nowe drogi interpretacji za-

mykając inne lub potwierdzać

informacje historyczne zawarte

w Biblćć i ułatwiać przyjęcie innych.

Należy pamiętać o dwóch ważnych

faktach.

Pierwszym jest to, iż większość

naszej wiedzy na temat świata sta-

rożytnego to tylko hipotezy, mogą-

ce ulec zmianie. To, co dzisiaj

przyjmujemy za udowodnione,

jutro może wydać się tylko dziwną

pomyłką.

Po drugie, nie ma sensu mówić

o tym, że archeologia czegoś w Bi-

blćć "dowodzi" lub że czemuś

"przeczy". Przesłanie Biblćć doty-

czy bowiem Boga,i Jego kontaktów

z ludźmi, a wypowiadanie się na

ten temat leży poza kompetencjami

archeologćć.

Pismo

Odkryciem archeologicznym,

które dostarcza najwięcej informa-

cji na temat Bliskiego Wschodu,

jest odnalezienie dokumentów.

W nich znajdują się nazwy miejsc,

imiona królów i innych ludzi.

Opowiadają one o inwazjach i woj-

nach, głodzie i chorobach. Opisują

życie codzienne i obyczaje społe-

czeństw, czy też przedstawiają je

przy okazji, traktując o innych rze-

czach. Niektóre z nich to hymny

i modlitwy, ukazujące wierzenia

religijne lub czary związane z wie-

rzeniami magicznymi. Zawierają

też historie o bogach i herosach

z przeszłości. Od chwili wynale-

zienia pisma zapiski utrwalać

mogły niemal każdy aspekt życia.

Wiele spośród pisanych doku-

mentów uległo zniszczeniu, wiele

z nich czeka jeszcze na odkrycie.

Często znajdujemy list, lecz brak

nań odpowiedzi. Opis wojny do-

konany przez zwycięzcę mógł się

zachować, ale relacje tych samych

wydarzeń ze strony ofiar zaginęły.

Z jednego stulecia mogło zachować

się wiele dokumentów, z innego

żaden. W rezultacie informacje,

jakie można uzyskać z dokumen-

tów, są niejednakowo pełne i nale-

ży je interpretować ostrożnie.

Pismo klinowe

Wynalezienie pisma w Babilonćć

między rokiem 3500 a 3000 przed

Chr. opisane jest w części Narody

i ludy w Biblćć w rozdziale Babi-

lończycy. Wydaje się, że pierwszym

pisanym językiem był sumeryjski.

Używał on symboli obrazkowych do

przedstawiania wyrazów. Niewiele

później powstało pismo semickie

akkadyjskie (nazwa używana dla

języka asyryjskiego i babilońskie-

go), różne od sumeryjskiego; sume-

ryjskich słów-znaków używano

najczęściej jako znaków-sylab do

odtworzenia języka akkadyjskiego.

Inne semickie języki na zacho-

dzie (Syria i Palestyna) zostały

zapisane pismem klinowym. Nim

także zapisano dialekty indoeuro-

pejskie, którymi mówi się na tere-

nie dzisiejszej Turcji (generalnie

nazywane chetyckimi), i język

elamicki, którym mówiło się

w Persji. Pismo klinowe używane

było w Babilonćć aż do pierwsze-

go wieku naszej ery.

Język egipski

Ideę pisma przeniesiono z Babi-

lonćć do Egiptu zaraz po jego wy-

nalezieniu. Egipscy urzędnicy wy-

tworzyli swój własny system ob-

razkowych słów-znaków, znanych

jako hieroglify. Niektóre z nich

były zapisem dźwięków (sylab),

tak jak w Babilonćć, lecz w więk-

szym niż w Babilonćć stopniu, za-

tem system ten miał mniejsze

zastosowanie w innych językach.

Pismo egipskie utrzymało swoją

formę obrazkową dla napisów na

budynkach i innych pomnikach aż

do piątego wieku naszej ery, kie-

dy to ludzie przestali używać hie-

roglifów. Dla zwykłych zapisów,

listów, obliczeń i ksiąg stworzono

prostsze pismo, zwane hieratycz-

nym. Z niego z kolei około 1000 r.

przed Chr. wyrosło pismo zwane

demotycznym, będące jakby for-

mą stenografćć.

Księgi i niektóre dokumenty

spisywano w Egipcie na "papierze"

wytwarzanym z łodyg papirusa.

Długie, cienkie kawałki jego rdze-

nia układano jeden przy drugim

dociskając do nich ułożoną pod

kątem prostym kolejną warstwę

i tak otrzymując stronę, na której

można było pisać. Był to materiał

bardziej szorstki od dzisiejszego

papieru, lecz równie mocny i giętki.

Dokumenty spisane na papirusie

i zakopane w grobowcach lub pod

ruinami budynków w suchych

piaskach Egiptu przetrwały aż do

dnia dzisiejszego.

Papirus był jednak materiałem

kosztownym i mniej ważne sprawy

- takie jak krótkie notatki czy wy-

pracowania szkolne - pisane były

na płytkach z kamienia albo kawał-

kach potłuczonej ceramiki (zwanej

ostraka). Ludzie zwykle pisali pę-

dzelkami wykonanymi z trzciny,

używając czarnego atramentu

otrzymanego z sadzy.

Egipskie pismo pojawiało się

wszędzie, gdzie Egipt rządził lub

handlował. Jego ślady znajdowane

są w Palestynie i Syrćć oraz daleko

na południu w Sudanie.

Inne systemy

Pomiędzy rokiem 2000 i 1000

przed Chr. na Bliskim Wschodzie

używano innych rodzajów pisma.

Chetyci w Turcji mieli własną

formę hieroglifów. Około siedem-

dziesięciu znaków oznaczało proste

sylaby (ta, ki, itd.) przy ponad stu

słowach-znakach. Podobny system

używany był na Krecie, gdzie

odkryto trzy spokrewnione formy.

Ostatnia z nich, znana jako Linear

B, miała około osiemdziesięciu

pięciu sylab-znaków i kilka słów-

-znaków. Były one wyryte na glinia-

nych tabliczkach, we wczesnym

dialekcie greckim, i opisywały

sprawy rządowe. Inna gałąź grupy

języków pisanych używana była na

Cyprze i gdzieniegdzie w Syrćć.

Wszystkie te metody pisania by-

ły skomplikowane, zatem tylko nie-

liczni, zawodowi pisarze, umieli

czytać i pisać. Większość osób,

chcąc wysłać list, spisać testament

albo rachunki, musiała wzywać do

tego pisarza. Usługi pisarza potrzeb-

ne były także do przeczytania listu,

dokumentów prawnych albo do

sprawdzenia rachunków. Niektórzy

pisarze dochodzili na królewskich

dworach do wysokich pozycji, pod-

czas gdy inni siedzieli na rogach

ulic czekając na klientów.

Alfabet

Monopol pisarzy skończył się,

gdy powszechnie zastosowano al-

fabet. Dzięki archeologćć poznaliś-

my wiele odmian alfabetu w jego

wczesnych stadiach. Jest jednak

wiele aspektów rozwoju alfabetu,

które pozostają wciąż nieznane.

Wydaje się, że pisarz w Kanaanie

zdał sobie sprawę, iż możliwe jest

pisanie bez tej mnogości znaków,

której używali Egipcjanie czy Ba-

bilończycy. Studiował swój język

i każdej spółgłosce przyporządko-

wał jeden znak. Najwyraźniej kry-

terium wyboru było takie: " >>ja<<

będę oznaczać przez >>j<<". Używa-

no tych znaków dla zapisu dźwię-

ków, nigdy jako słowa-znaki. Nie

było osobnych oznaczeń dla samo-

głosek i to stanowi główny pro-

blem nawet dzisiaj, gdy czyta się

po hebrajsku i arabsku.

Przykłady wczesnego alfabetu

znaleziono także w Izraelu. Są to

krótkie zapisy, prawdopodobnie

imiona zapisane na ceramice, w ka-

mieniu lub metalu. Kananejczycy,

pracujący w egipskich kopalniach

turkusu w południowo-zachodnim

Synaju, ryli w skałach i kamieniach

słowa modlitw. Używali liter i zo-

stawili najlepsze przykłady alfabe-

tu w jego wczesnym stadium (oko-

ło 1500 r. przed Chr.).

Jak rozwinął się on w ciągu ko-

lejnych pięciuset lat, widać na przy-

kładach, które znaleziono poroz-

rzucane na większym obszarze (na

nasze nieszczęście pisarze używali

zwykle papirusu, który niszczeje

zakopany w wilgotnej ziemi). W tym

okresie ustalono kształt liter.

Pisarze, którzy uczyli się sztuki

w Ugarit w Syrćć, dostrzegli wyż-

szość alfabetu nad innymi pismami.

Tam też stworzyli alfabet składa-

jący się z trzydziestu liter w piśmie

klinowym i zaczęli go używać do

pisania w swoim języku.

Do 1000 r. przed Chr. alfabet

przyjął się już na trwałe. W Syrćć

i Kanaanie przyjęli go - od nieda-

wna tam osiedleni - Aramejczy-

cy, Izraelici, Moabici i Edomici.

Wkrótce potem od Fenicjan nau-

czyli się go Grecy. Wprowadzili

kilka poprawek, żeby lepiej go

dostosować do swego języka,

zwłaszcza jeśli chodzi o znaki

odpowiadające różnym samo-

głoskom.

Plemiona aramejskie z Syrćć

dotarły do Asyrćć i Babilonćć,

a wielu Aramejczyków trafiło do

niewoli królów asyryjskich. Przy-

nieśli tam z sobą swoją postać

alfabetu. Żydowscy wygnańcy

przyjęli go i spopularyzowali

w Jerozolimie, wypierając w ten

sposób starszą formę fenicko-

-hebrajską. Zapożyczyło go także

arabskie plemię - Nabatejczycy;

współczesne pismo arabskie wy-

wodzi się z rozwiniętych przez

nich liter.

Dzięki alfabetowi sztuka pisa-

nia i czytania została bardzo

uproszczona.

Pisarze nie stracili pracy, po-

nieważ nauka nie była wówczas

powszechna. Na terenach, gdzie

używano alfabetu, liczba osób

umiejących pisać i czytać wzra-

stała powoli. W VII w. przed Chr.

wielu ludzi miało pieczęcie z wy-

pisanymi nazwiskami, które wcale

nie wymagały od właścicieli umie-

jętności czytania. Pieczęcie zastą-

piły podpisy w postaci krzyżyków

czy innych wzorków.

Pisarze w Asyrćć i Babilonćć oraz

w Egipcie pracowali najczęściej

bardzo starannie. Napisane teksty

wielekroć sprawdzano. Aby upew-

nić się, że tekst przepisano bez-

błędnie, liczono wiersze i porów-

nywano z liczbą wierszy w orygi-

nale, nadto odnotowywano każde

zniszczenie tekstu oryginalnego.

Czasami też drugi pisarz spraw-

dzał całą kopię. Prawdopodobnie

izraelscy pisarze postępowali

w ten sam sposób, kopiując

księgi Starego Testamentu.

Pierwsze pióro: zrobione z kości słu-

żyło do pisania pismem klinowym.

Około 2000 r. przed Chr.

Najwcześniejsze pismo obrazkowe:

na kamieniu z Sumeru, około 3500 r.

przed Chr.

Archeologia

i Stary Testament

Stworzenie i potop

Na całym świecie ludzie opowia-

dają historie o stworzeniu człowie-

ka i świata. W bardzo odległych

od siebie miejscach można spotkać

bardzo podobne koncepcje.

Na przykład zarówno Chińczy-

cy, jak i Hebrajczycy twierdzili,

że człowiek został stworzony

z ziemi lub gliny. Pomiędzy kultu-

rami tych narodów nie ma żadne-

go związku; podobieństwo mogło

powstać naturalnie z obserwacji

procesów śmierci, grzebania zmar-

łych i rozkładu ciała.

Są też historie o wielkiej powo-

dzi, z której ocalało tylko niewie-

lu ludzi. Powodzie niosące ze sobą

ogrom zniszczeń i strat zdarzają

się dość często, jedyną szansą ucie-

czki jest schronienie na najwyższej

górze lub ukrycie się w łodzi. Za-

tem i tutaj nie musi być związku

pomiędzy jedną historią o potopie

a drugą.

Opowieści z BabilonŹŹ

i AsyrŹŹ

W literaturze odkrytej w Babi-

lonŹŹ i AsyrŹŹ znajduje się kilka his-

torŹŹ stworzenia człowieka. Głów-

nym przesłaniem jest to, że czło-

wiek został stworzony, by służyć

bogom, to znaczy zaopatrywać ich

w żywność i wodę poprzez skła-

dane ofiary i opiekować się ich

świątyniami.

Jedna z tych opowieści jest tak

podobna do relacji z Księgi Rodza-

ju, że powszechnie przyjmuje się,

iż oba teksty są ze sobą powiąza-

ne. Mowa o Eposie o Atrachasisie

(patrz: Religia asyryjska i babi-

lońska). Odnalezione kopie,

spisane około 1635 r. przed Chr.,

oraz inne wskazują, że czytano ją

jeszcze tysiąc lat później.

Relacja Atrachasisa o kolejnym

ważnym wydarzeniu w ludzkiej

historŹŹ: potopie, została zapoży-

czona i użyta w Eposie o Gilga-

meszu (patrz: Babilończycy). Była

to pierwsza wersja, którą odna-

leziono, i zwykle ją się cytuje.

Została przetłumaczona z kopŹŹ

napisanych około 650 r. przed

Chr. dla asyryjskiej biblioteki

królewskiej w Niniwie.

Z innych dokumentów dowiadu-

jemy się, że Babilończycy wiedzie-

li o kilku miastach założonych

przed potopem. O każdym z kró-

lów tych miast mówi się, że rzą-

dził przez tysiące lat. Po potopie,

który według Babilończyków był

głównym przełomem w historŹŹ,

okresy panowania poszczególnych

władców stają się krótsze, aż przyj-

mują bardziej normalną długość.

Porównanie z historią

hebrajską

Historia hebrajska, podobnie jak

babilońska, opowiada o tym, jak

Bóg stworzył człowieka z ziemi

i dał mu pod opiekę ogród. Po dzie-

le stworzenia Bóg odpoczął. Ro-

dzaj ludzki zaczął się powiększać,

budował miasta. Patriarchowie

z Księgi Rodzaju żyli równie dłu-

go, jak władcy babilońscy. Metu-

szelach, który żył najdłużej ze

wszystkich, zmarł w wieku 969 lat.

Jednak ludzie obrazili Boga. Aby

ukarać ich niegodziwość, Bóg zesłał

na ziemię potop, z którego ocalał

tylko wierny Noe wraz z rodziną

i zwierzętami, zabranymi do arki.

Gdy deszcze, które przyniosły po-

wódź, przestały padać i łódź osiadła

na wysokiej górze, Noe wypuścił

ptaki. Wnioskując z ich zacho-

wania, że wody potopu opadły,

opuścił arkę i złożył Bogu ofiary.

W historŹŹ babilońskiej istnieje

odpowiednik każdego z tych

wydarzeń, chociaż często akcja,

w której występuje kilku bogów,

jest bardziej skomplikowana.

Zdecydowanie odmiennie interpre-

towany jest jednak cel stworzenia

człowieka.

Księga Rodzaju nie sugeruje, że

Bóg musiał od ludzi otrzymywać

pożywienie: stworzył mężczyznę

i kobietę, by Mu towarzyszyli.

W obu historiach zadaniem człowie-

ka jest uprawa ziemi. Ale według

Księgi Rodzaju praca przed

"upadkiem" nie była wysiłkiem.

W tekstach babilońskich nie ma

w ogóle upadku. Nie wiemy, co

kryje się za długim panowaniem

i niezwykle sędziwym wiekiem,

jakim historie te obdarzają

pierwszych ludzi. Uderzające jest,

że obie te cechy pojawiają się

w każdym z tekstów w tym samym

punkcie historŹŹ człowieka. Najwi-

doczniej długie życie miało spe-

cjalne znaczenie dla starożytnych.

Powód zesłania potopu jest jas-

ny w obu przypadkach: człowiek

zgrzeszył przeciwko Bogu; rozgnie-

wał bogów. W historŹŹ babilońskiej

wybieg pozwolił przyjaznemu bo-

gu ostrzec swego faworyta i po-

uczyć go, jak ma zbudować łódź.

Miał on oszukać innych ludzi co

do celu budowy łodzi. Gdy bóg,

który jako pierwszy zaproponował

zesłanie potopu, odkrył, że ktoś

przeżył, między bogami doszło do

ostrej sprzeczki. Przyjazny człowie-

kowi bóg argumentował, że każdy

człowiek powinien ponosić odpowie-

dzialność jedynie za własne czyny.

W Eposie o Gilgameszu z łodzi

wysłane są w poszukiwaniu żyw-

ności trzy ptaki: gołąb, jaskółka

i kruk (tabliczka z wcześniejszą

wersją w tym miejscu jest uszko-

dzona, zatem nie mamy pewności,

czy epizod ten był tam zawarty).

Noe wysłał silniejszego ptaka - kru-

ka - najpierw, dopiero potem gołę-

bia. W obu relacjach, gdy wody po-

topu zaczęły ustępować, ludzie zło-

żyli ofiary dziękczynne.

Tak silne podobieństwa wskazu-

ją na bliskie związki pomiędzy hi-

storią babilońską a historią z Księ-

gi Rodzaju. Ogólny wzór dzieła

stworzenia, rozwój wydarzeń, po-

top i wiele szczegółów wspólnych

obu historiom nie może być dzie-

łem przypadku. Ale archeologia nie

potrafi wyjaśnić tych związków.

Pamięć o wielkim potopie była naj-

widoczniej bardzo silna. Politeisty-

czni Babilończycy i monoteistycz-

ni Hebrajczycy mieli swoją własną

wersję tych wydarzeń. Twierdzenie,

że jedna z tych historŹŹ wywodzi

się z drugiej, nasuwa wiele wątpli-

wości. Obie mogły też mieć jedno

wspólne źródło - ale to tylko

domysły. Archeologia tego nie

potwierdza.

Potop w Ur

W czasie prac wykopaliskowych

w Ur w roku 1929 Sir Leonard

Woolley natknął się na warstwę

naniesionej przez wodę gliny

o grubości 2,4 do 3,3 metra. Był

przeświadczony, że znalazł szlam

naniesiony przez potop. Podobne

warstwy znaleziono także w innych

miejscach, lecz pochodziły one

z innych okresów. Odkrycia te

wskazują, że w BabilonŹŹ docho-

dziło w przeszłości do dużych

powodzi. W rzeczywistości powo-

dzie były problemem jeszcze nie-

dawno, dopóki nie wybudowano

tamy na Eufracie i Tygrysie. Nie

możemy potwierdzić, że którakol-

wiek z tych warstw jest pozosta-

łością potopu. Niemniej pisemne

dowody są tak jednoznaczne,

że nie ma wątpliwości, iż w któ-

rymś momencie historŹŹ Babilo-

nŹŹ doszło do katastrofalnej

powodzi.

Izraelici i ich przodkowie

Archeologia nie dostarcza jedno-

znacznych dowodów co do historŹŹ

Izraelitów, zanim Naród Wybrany

zajął Ziemię Obiecaną. Abraham,

Izaak, Jakub i ich synowie miesz-

kali przez większość swego życia

w namiotach. Nawet jeśli ktoś jest

bogaty i potężny, to taki styl życia

utrudnia odnalezienie świadectwa

jego istnienia.

Abraham i jego pierwsi potomko-

wie kontaktowali się z władcami

miast Kanaanu oraz z faraonami

Egiptu. Lecz znalezienie ich imion

w zapisach historycznych byłoby

czymś niezwykłym. Przede wszyst-

kim musielibyśmy znaleźć archiwa

z właściwych lat i miejsc. Po dru-

gie, kontakty te musiałyby zostać

uznane wartymi wzmiankowania

w tamtych czasach. Tak się zło-

żyło, że nie zachował się żaden

zbiór dokumentów z tamtych cza-

sów z Kanaanu. W Egipcie wszel-

kie dokumenty rządowe z tego

okresu uległy zniszczeniu dawno

temu. Jeśli nie zostały celowo

zniszczone, dzieła tego dokonała

wilgotna ziemia w miastach

leżących opodal Nilu.

Ludzi często zaskakuje, że

w egipskich dokumentach nie

wspomina się o exodusie. Trudno

jednak takich śladów się spodzie-

wać, skoro nie ma kompletnej kro-

niki tego okresu. Przecież Izraeli-

ci byli tylko grupą cudzoziemców,

których przymuszono do pracy.

Stary Testament opisuje, jak

Izraelici uciekli z Egiptu po serŹŹ

klęsk (plag), które spadły na ten

kraj, oraz jak egipska armia

zginęła w Morzu Czerwonym. Iz-

raelici przeszli do rzadko zamiesz-

kałego terenu, z dala od głównych

dróg kontrolowanych przez egip-

skie wojska, i tak zniknęli z pola

zainteresowania Egipcjan. Dopie-

ro kiedy dotarli do Kanaanu, ofi-

cjalnie prowincji egipskiej, ponow-

nie zwrócili na siebie uwagę.

Izrael znalazł się na liście podbi-

tych plemion, gdy faraon Meren-

ptah usiłował przywrócić tam wła-

dzę egipską w XIII w. przed Chr.

Jednakże archeologiczne odkry-

cia mogą dostarczyć informacji

o tle wydarzeń pięciu pierwszych

ksiąg BiblŹŹ. Mogą ukazać zdarze-

nia, zwyczaje czy idee, które rzu-

cają światło na historie biblijne.

Jeśli na przykład są wyraźne

dowody na to, że pewne czynnoś-

ci, jak choćby bicie monet, zostały

wprowadzone po raz pierwszy po

roku 700 przed Chr., a o Abraha-

mie mówi się, że zapłacił za za-

kup monetami co najmniej tysiąc

lat przed tą datą, to możemy po-

dejrzewać, że relacja o tym zda-

rzeniu napisana została po roku

700 przed Chr., lub że po tej

dacie historia została poprawiona.

Lecz zanim dojdziemy do takiej

konkluzji, należy odpowiednio

zbadać każdy aspekt tej sprawy.

Często wydaje się, że w tekście

znajduje się "anachronizm", który

po jakimś czasie, dzięki nowemu

odkryciu lub lepszemu zrozumie-

niu dotychczasowych dowodów

okazuje się być właściwy.

Woda płynie kanałami ze źródła

sprawiając, że Jerycho dosłownie

jest "miastem palm".

Wielki kopiec - wszystko, co pozos-

tało po starożytnym Jerychu - wy-

raźnie widoczny z lotu ptaka.

Z grobowców w Jerychu wydobyto

wiele przedmiotów. To drewniane

pudełko inkrustowane kością po-

chodzi z około 1700 r. przed Chr.

Źródło słodkiej wody wypływające

w Jerychu czyni oazę z miasta otoczo-

nego pustynią. Dzisiaj miasto o historŹŹ

sięgającej czasów sprzed 6000 r. przed

Chr. znajduje się w pełni rozkwitu.

Abraham i jego rodzina

Ur Chaldejskie

Styl życia Abrahama wydaje się

pasować do okresu około 2000 r.

przed Chr. W tym czasie Ur Chal-

dejskie, jego dom rodzinny, było

już starym miastem. Wykopaliska

przeprowadzone tam przez Sir Leo-

narda Woolleya z lat 1922-1934

odkryły bogactwa lokalnych kró-

lów z roku około 2400 przed Chr.

(patrz: Babilończycy).

Kiedy Ur było u szczytu swej

potęgi (około roku 2100 przed

Chr.) jej król zbudował dla boga-

-księżyca (zwanego Nannar albo

Sin) wielką wieżę (zigurat, która wciąż dominuje nad

tym miejscem. Ludzie mieszkający

tam przez następne dwa czy trzy

stulecia mieli wygodne domy

z wodociągami, dostosowane do

klimatu. Tabliczki zapisane pis-

mem klinowym opowiadają o ich

handlu z odległymi miejscami,

o sprawach rodzinnych i zainte-

resowaniach.

Królowie, lecz nie tylko oni, in-

teresowali się historią. Kopiowali

inskrypcje swych przodków, a pi-

sarze tworzyli historie o dawnych

bohaterach. Niektóre z tych legend

dzięki najnowszej wiedzy można

umieścić w ich historycznym kon-

tekście. Żaden dokument z tego

czasu nie wspomina Gilgamesza,

ale możemy być pewni, że był on

wybitnym królem niedługo przed

rokiem 2500 przed Chr. Niektóre

z jego legendarnych czynów rów-

nież wydają się wiarygodne, gdy

porównać je z tłem tego okresu.

"Niecywilizowani

barbarzyńcy"

Z Ur Chaldejskiego rodzina

Abrahama przewędrowała setki mil

na północ do Charanu. To również

było centrum kultu księżyca; Terach,

ojciec Abrahama, mógł być z nim

związany. Abraham mieszkał tam

już pewien czas, gdy Bóg wezwał

go, aby wyruszył na zachód i po-

łudnie. Zamiast w mieście, miał

zamieszkać w namiocie, wędrując

w poszukiwaniu pastwisk i wody.

Podróże Abrahama i jego nowy

styl życia można zrozumieć po-

równując je do życia Amorytów

około roku 2000 przed Chr.

(patrz: Babilończycy). Babilońscy

pisarze pogardzali ludźmi, którzy

żyli w namiotach, jedli surowe

mięso i nie grzebali swych zmar-

łych. Uważano ich za niecywilizo-

wanych barbarzyńców. Abraham

został wezwany, by prowadzić ten

rodzaj życia. Podczas gdy Amo-

ryci stopniowo osiedlali się w sta-

rych miastach i mieszali z ich

mieszkańcami, Abraham i jego

rodzina pozostali nomadami.

Imiona patriarchów (wielkich

przodków Izraela) należą do imion

popularnych w tym czasie wśród

Amorytów. Oczywiście niektóre

z nich zostały w użyciu także

długo później. Jasne jest także, że

były to imiona osób, a nie bogów

czy plemion. Nazywanie plemie-

nia imieniem jego protoplasty,

który był autentyczną postacią

historyczną, jest udokumentowane

nie tylko w historŹŹ Izraela i jego

dwunastu pokoleń (spisanej

w Księgach Rodzaju i Wyjścia),

ale również w innych starych

tekstach.

O Miasta Kanaanu i SyrŹŹ

Po dotarciu do Kanaanu patriar-

chowie założyli miasta, każde ze

swoim własnym władcą; jedne

potężne, inne słabe. Wiele z nich

założono stulecia wcześniej, nie-

które popadły w ruinę, ale wiele

z nich zostało niedawno odbudo-

wanych. Prace wykopaliskowe od-

kryły domy, pałace, świątynie

i mury miejskie z bardzo dawnych

czasów, jednak do tej pory nie

znaleziono pisanych dokumentów

o ich mieszkańcach.

W pałacu w Ebli, mieście na

północy SyrŹŹ, udało się w roku

1975 odkryć królewskie archiwum,

potwierdza ono, że pismo babiloń-

skie było tam wówczas w użyciu.

Oprócz spraw kupieckich i admi-

nistracyjnych archiwum zawiera

także dzieła literackie z BabilonŹŹ

i lokalnego pochodzenia. Widać

w nich duży wpływ pisma klino-

wego i związanej z nim kultury.

Wpływ ten był zauważalny jeszcze

w ?000 r. przed Chr., mieszając

się wówczas z wpływami egipskimi

z wybrzeża, zwłaszcza z Byblos-

gdzie Egipt kupował drzewa

cedrowe - i z samego Kanaanu.

Zwyczaje społeczne

Patriarchowie utrzymywali kon-

takty z Charanem a ich związki

rodzinne przypominają zwyczaje

babilońskie. Różnią się one w kil-

ku kwestiach od późniejszych zwy-

czajów Izraelitów. Narodziny Iz-

maela z niewolnicy Hagar, kiedy

Sara - żona Abrahama - była

bezpłodna; niechęć Abrahama, by

odprawić Hagar, gdy ta śmiała się

z Sary, oraz fakt, że Jakub trakto-

wał synów, jakich miał z dwiema

służącymi, na równi z synami swo-

ich żon - mają swoje odpowiedniki

w różnych babilońskich dokumen-

tach z lat 2000-1500 przed Chr.

Być może Kananejczycy kiero-

wali się podobnymi zwyczajami,

lecz nie zachowały się tego

dowody.

Z opisu biblijnego wynika, że Arka

Przymierza wyglądała podobnie jak

ta drewniana .skrzynia z pierścienia-

mi i drążkami do niesienia, znaleziona

w grobowcu Tutanchamona.

W Egipcie

Józef

Głód przywiódł potomków Abra-

hama do Egiptu. Przybywało tam

wielu ludzi z południowego Kana-

anu w poszukiwaniu pożywienia

i pracy. Niektórzy zostawali niewol-

nikami, tak jak Józef, sprzedany za

przeciętną cenę dwudziestu srebr-

nych sykli. W Egipcie, tak jak

w BabilonŹŹ, umiano wszystko za-

pisać i zarządzanie krajem odbywa-

ło się sprawnie. Nierzadkie były

przypadki nagłych awansów spo-

łecznych. Józef wprawdzie zajmo-

wał wysoką pozycję, dzięki której

miał dostęp do kulturowego dzie-

dzictwa Egiptu, które w jego cza-

sach liczyło sobie już 1500 lat, ale

inni jego współplemieńcy (Semici)

osiągali stanowisko wezyra, a na-

wet faraona około 1700 r. przed

Chr. (dynastia Hyksosów).

Izraelici trzymali się z dala od du-

żych miast nad Nilem, zamieszku-

jąc wschodnie części delty, gdzie

wypasali swe stada. Przez kilka

pokoleń żyli spokojnie, dopóki do

władzy nie doszedł faraon z nowej

dynastŹŹ. Zmusił on ich do pracy

przy budowie swojej nowej stolicy

w rejonie, gdzie się osiedlili. Jeśli

władcą tym był Ramzes II (około

roku 1279-1213 przed Chr.), jak

sądzi większość uczonych, warto

odnotować kilka relacji oraz

innych tekstów z czasów jego

panowania.

Chabiru

Egipskie teksty z kilku okresów

wyszczególniają ilości cegieł, jakie

konkretne grupy robotników miały

wykonać. Jedna z takich grup,

z okresu panowania Ramzesa II,

nazwana była Chabiru (po babiloń-

sku Khabire) i zajmowała się tran-

sportem cegieł do wznoszenia bu-

dynków królewskich w Memfis.

Do grupy Chabiru mogli należeć

jedynie Izraelici. Samo to słowo

oznacza ludzi bez kraju i własności.

Jej członkowie pochodzili z wielu

rejonów. Jedni uciekali z niewoli,

drudzy ukrywali się przed wierzy-

cielami, a jeszcze innych głód lub

wojna zmusiły do opuszczenia

rodzinnych terenów. Kiedy władca

był silny, nietrudno było ich kon-

trolować. Stanowili jednak zagro-

żenie dla zorganizowanego społe-

czeństwa, jeśli władcy byli słabi.

Być może Abraham oraz jego

rodzina, którzy nie mieli własnej

ziemi, przyjęli tę nazwę, aby się

tak przedstawiać cudzoziemcom,

dzięki czemu mamy dziś nazwę

"Hebrajczycy".

O Przymierze

Na górze Synaj Mojżesz otrzy-

mał dla swego narodu zbiór praw,

które czyniły z niego naród Boga.

Zostały one spisane w formie

przymierza, umów pomiędzy

Bogiem, jako prawodawcą,

a Izraelitami, jako poddanymi.

Przetłumaczono dziesiątki sta-

rożytnych przymierzy, z których

większość zawarto w okresie po-

między rokiem 2000 a 1000 przed

Chr. Księga Wyjścia i Księga Pow-

tórzonego Prawa nie są same w so-

bie tekstami traktatu; są raportami

o zawartych traktatach. Zawierają

kilka takich samych elementów,

jakie znaleziono w innych trakta-

tach z Bliskiego Wschodu. Zdarze-

nie z góry Synaj było uroczystym

aktem, który ludzie powinni dob-

rze zapamiętać.

Sama struktura przymierza (tytuł,

wstęp historyczny, wymogi, instru-

kcje dotyczące przechowywania

dokumentu i zapoznawania z jego

treścią, świadkowie, klątwy i bło-

gosławieństwa) jest bardzo podob-

na do schematu traktatów zawie-

ranych regularnie w latach 1700

do 1200 przed Chr. między Chety-

tami a podległymi im narodami.

Prawa dotyczące życia społecz-

nego podobne do tych z Księgi

Wyjścia znane są z kodeksu Ham-

murabiego, króla Babilonu, który

powstał około roku 1750 przed

Chr. (patrz: Babilończycy).

Jednakże żaden inny zbiór praw

nie zawiera niczego podobnego

do Dziesięciu Przykazań,jako

zespołu norm zachowania.

W drodze do Ziemi

Obiecanej

O Przybytek

Na Pustyni Synaj Izrael skonstru-

ował z przygotowanych wcześniej

części Namiot Spotkania (Przyby-

tek), jako miejsce oddawania czci

Bogu. Staranne badania instrukcji

wykazują, że metoda łączenia dre-

wnianych ram za pomocą poprze-

czek, zasłony i pokrycie wykonane

z materiału i skór mają swoje

odpowiedniki w Egipcie.

Tam także, w grobowcu Tutan-

chamona, oprócz umieszczonej

w centralnym miejscu trumny znale-

ziono drewniane relikwiarze pokry-

te złotem oraz drewnianą skrzynię

wyposażoną w drewniane drążki

do noszenia. Gdy skrzyni nie uży-

wano, drążki wsuwano zmyślnie

pod skrzynię. Stanowią one bar-

dziej skomplikowaną wersję drew-

nianych drążków wsuwanych

w pierścienie w Arce Przymierza

iinnych przedmiotach w Przybytku.

Drobiazgowe przepisy dotyczą-

ce kapłanów oraz składanych ofiar

mają swoje odpowiedniki w teks-

tach z Ugarit w SyrŹŹ, z biblioteki

Chetytów w Turcji (mniej więcej

z tego samego okresu) jak i z Ba-

bilonŹŹ. Poza Starym Testamentem

żaden z tych dokumentów nie za-

chował się w całości.

Odkrycie w Ammanie

W czasie czterdziestu lat wędró-

wek Izraelici spotykali rozliczne

plemiona. Niektóre z nich, jak Moa-

bici, mieli już swoje miasta lub

warownie. Archeolodzy jednak do

tej pory nie znaleźli ruin żadnego

z miast zdobytych przez Izraelitów.

Odkrycie w Ammanie może rzucić

nieco światła na warunki życia

w tych czasach.

Odkryto mały, kwadratowy bu-

dynek z dziedzińcem w środku

otoczonym małymi pokojami. Na

każdym poziomie wykopalisk znaj-

dowały się fragmenty ceramiki my-

keńskiej importowanej z Krety i Cy-

pru, biżuterŹŹ i innych cennych prze-

dmiotów. Niektóre z nich były

spalone i przemieszane razem z wie-

loma kośćmi - ludzkimi i zwierzę-

cymi. Raporty stwierdzają, że więk-

szość ludzkich kości to kości dzieci.

Mogła to być świątynia, gdzie

spalano ciała dzieci, które zmarły

z powodu chorób lub głodu (umie-

ralność wśród niemowląt była

z pewnością wysoka). Równie moż-

liwe, że było to miejsce ofiarne,

w którym dzieci "przechodziły

przez ogień do Molocha". Takie

praktyki były Izraelitom zabro-

nione (Kpł 18,21). Jest to przy-

kład odkrycia, którego nie można

jednoznacznie interpretować.

Podbój Kanaanu

Gdy ok. 1200 r. przed Chr.

Izraelici objęli w posiadanie wła-

sną ziemię, musiało powstać wie-

le inskrypcji i przedmiotów cha-

rakterystycznych dla ich kultury.

Odnalezienie przynajmniej kilku

potwierdziłoby ich obecność

na tym terenie. Fakt, iż bardzo

trudno przedstawić więcej niż

jeden dowód z lat 1250-950

przed Chr., doprowadził do wiel-

kiej debaty i znacznych różnic

opinii. Wciąż trwająca debata

dobrze ilustruje ograniczenia

związane z dowodami, jakich

dostarcza archeologia.

Dokumenty pisane

Jedynym dowodem, jaki mamy,

jest inskrypcja egipskiego faraona

Merenptaha (ok. 1210 przed Chr.).

Z zapisanych słów wynika jasno, że

Izrael był obecny w zachodniej Pa-

lestynie, zanim Merenptah rozpoczął

tam swoją kampanię. Poza tym

Egipt dostarcza nam niewielu innych

informacji na temat tego obszaru,

a od 1160 r. przed Chr. był zbyt

słaby, by zajmować się swymi

dawnymi prowincjami w Kanaanie.

Interesy AsyrŹŹ sięgnęły wybrzeży

Morza Śródziemnego w Fenicji, lecz

nie tak daleko na południe, by

zetknąć się z Izraelem. W latach

1100 do 900 przed Chr. Asyria,

podobnie jak Egipt, przeżywała

swój schyłek.

Dysponujemy jedynie kilkoma

dokumentami z południowej SyrŹŹ

i Kanaanu i w żadnym z nich nie

ma wzmianki o Izraelitach. Nie

mamy pisemnych dowodów na

podbój Kanaanu przez Izraelitów

poza Starym Testamentem. O ich

obecności na tym terenie ok.1200 r.

przed Chr. świadczy zaledwie

jeden pozabiblijny zapis.

Ruiny miast

Podbój wiąże się zwykle z gra-

bieżą i zniszczeniem. Kampanie

Jozuego przedstawiane są często

jako seria niszczycielskich najaz-

dów. Bardzo wielu naukowców

szukało śladów zniszczeń w zruj-

nowanych miastach Kanaanu z póź-

nej epoki brązu. Szukali zwłaszcza

śladów pożaru.

Przez parę lat przyjmowano, że

ślady takie znaleziono w kilku

miejscach, które zostały zniszczo-

ne mniej więcej w tym samym cza-

sie, oraz że było to dziełem Izrae-

litów. Dzisiaj widać, że niektóre

spośród tych zniszczeń powstały

w innym czasie. Twierdzi się też,

że pozostałe miasta mogły paść

ofiarą nie tyle Izraelitów, co Fili-

stynów i ich sprzymierzeńców,

którzy w tym okresie najeżdżali

przybrzeżne tereny. Wątpliwości

dotyczą też wieku ceramiki. Inne

aspekty prowadzonych tam prac

wykopaliskowych również wyma-

gają nowych i dokładnych studiów.

Obecnie nie możemy z pewno-

ścią wskazać na żaden budynek

Kananejczyków i powiedzieć:

"Zniszczyli go Izraelici", choć

jest kilka miejsc, które mogli

zniszczyć.

Powiedzieliśmy już, że nie ma

żadnych znanych, pozabiblijnych

zapisów odnoszących się do tego

czasu, które potwierdziłyby podbi-

cie Kanaanu przez Izraelitów. Czy

możemy zatem dowieść ich obec-

ności tam w jakiś inny sposób?

Odpowiedź raz jeszcze rozczaruje.

Nie znaleziono niczego, co jest

wyraźnie wytworem Izraelitów.

Jednak niektóre odkrycia wskazują,

że w tym okresie w Kanaanie na-

stąpiły: gwałtowny wzrost popu-

lacji i znaczące zmiany w kulturze.

Czego powinniśmy się

spodziewać?

Zanim przejdziemy do omawia-

nia rzeczy, które mogą się wiązać

z podbojem Kanaanu, należy poru-

szyć kilka problemów. Po pierwsze,

księgi Jozuego i Sędziów opowia-

dają o zniszczeniu bardzo niewielu

miast (Jerycho, Aj, Chasor, Chor-

ma). Kraj ze zniszczonymi miasta-

mi byłby mało przydatny dla zwy-

cięzców, a Sdz 1 podaje, że Izrae-

lici często mieszkali w miastach

Kanaanu obok ludności lokalnej.

Zatem w wielu miejscach nie na-

leży spodziewać się znalezienia

śladów gwałtownych ataków

i zniszczeń.

Poza tym fakt, że mieszali się

z Kananejczykami albo przejmo-

wali ich miasta, mógł osłabić

wszelkie cechy charakterystyczne

dla kultury Izraelitów. W każdym

razie Izraelici nie mieszkali przed

inwazją w miastach i jest mało

prawdopodobne, by posiadali

jakieś rzeczy, które dotrwały

do naszych czasów.

Powyższe informacje można

porównać z wiadomościami, jakie

mamy na temat wejścia Amorytów

do BabilonŹŹ (patrz: Babilończy-

cy). Tabliczki z pismem klino-

wym zarejestrowały czas i prze-

bieg wkraczania Amorytów do

BabilonŹŹ i opanowanie przez nich

tego kraju. Bez owych tekstów

nie moglibyśmy dowieść, że

Amoryci byli w BabilonŹŹ. Bardzo

niewiele przedmiotów można okre-

ślić jako wytwory danego staroży-

tnego narodu, jeśli nie towarzyszą

im dodatkowe pisemne informacje.

(Aby pokazać przykład daleki

w czasie i przestrzeni od Izraeli-

tów, warto zauważyć, że nie ma

żadnych oczywistych dowodów

archeologicznych, które potwier-

dziłyby podbój AnglŹŹ przez Nor-

manów w 1066 r.). Zatem nie ma

rzeczywistych podstaw do nadziei

na wyraźny zwrot w badaniach

archeologicznych dotyczących pod-

boju Kanaanu przez Izraelitów.

Brąz ustępuje przed

żelazem

W ciągu stu lat, od roku 1250

do 1150 przed Chr., na Bliskim

Wschodzie nastąpiła wielka zmia-

na. Stare państwa upadły, w ich

miejsce stopniowo powstawały

nowe, często bazujące na zupełnie

innych wzorcach. Na północy

upadło wielkie imperium Chetytów.

Na południu Egipt stracił kontrolę

nad Kanaanem, a prace wykopa-

liskowe wzdłuż wybrzeża SyrŹŹ

i w Izraelu odkryły wyraźne ślady

miast, które uległy gwałtownemu

zniszczeniu.

W SyrŹŹ Aramejczycy zajmowali

kilka ze starych miast-jednym

z nich był Damaszek. A na wschód

od Jordanu zaczynali się osiedlać

Ammonici, Moabici i Edomici.

Do dużej zmiany doszło za spra-

wą rozprzestrzeniania się sztuki

wytapiania żelaza, dzięki czemu

powstały nowe, trwalsze narzędzia.

Późna epoka brązu ustąpiła epoce

żelaza.

Wykopaliska w Betel, Bet-Sze-

mesz, Chasor, Lakisz, Tell Beit

Mirsim (uważane przez odkrywcę

za Debir), Tell el-Hesi (być może

Eglon) wykazały, że każde z tych

miejsc zostało spalone pod koniec

XIII w. przed Chr. Mogło to być

dziełem Izraelitów. Także Aszdod

i Aszkelon, miasta z epoki późne-

go brązu, zostały zniszczone przez

ogień, przy czym tu podpalenia

mogli dokonać Filistyni. Pamięta-

jąc, że Aszkelon jest jednym

z miast zajętych przez Merenpta-

ha, można przypuszczać, iż pod-

palili je Egipcjanie.

Część z tych miast została po

jakimś czasie ponownie, choć nie

tak licznie, zamieszkana, inne po-

zostały opuszczone. W tym samym

czasie zostało zasiedlonych kilka

miejsc, w których nie było budyn-

ków charakterystycznych dla epo-

ki późnego brązu (Bet-Sur, Aj).

Gdzieniegdzie, po obu stronach

Jordanu, powstały nowe wioski.

Jerycho

Archeolodzy borykają się z od-

nalezieniem dwóch miast, o których

wspomina Księga Jozuego. Są to

Jerycho i Aj. W roku 1931 John

Garstang stwierdził, że odnalazł

ściany Jerycha, które zawaliły się

pod naporem głosu trąb i krzyku

Izraelitów. Prace wykopaliskowe

prowadzone od roku 1952 do

1958 przez Kathleen Kenyon

wykazały, że Garstang się mylił.

Wyciągnięcie takiego wniosku

umożliwiło zastosowanie now-

szych technik badania ruin oraz

lepsza znajomość wzorów cera-

miki. Dzięki później prowadzo-

nym pracom odkryto jedynie mały

obszar z budynkami z epoki póź-

nego brązu, a nawet one -jak się

wydaje - zostały opuszczone

wcześniej niż w 1300 r. przed Chr.

Zatem według dr Kenyon nie ma

ruin miasta, o którym wspomina

Księga Jozuego.

Niektórzy naukowcy sugerowa-

li, że historia upadku miasta była

"etiologiczną" historią opowiedzia-

ną po to, żeby wyjaśnić, jak to

stare, zrujnowane miasto uległo

zniszczeniu. Inni sądzili, że Jery-

cho Jozuego musi znajdować się

w innym, jeszcze nie zidentyfiko-

wanym miejscu. Prawdopodobne

jest również to, że opuszczone

i spalone budynki z cegły wykona-

nej z błota uległy zniszczeniu pod

wpływem zimowych wiatrów

i ulewnych deszczów. Istnieją do-

wody na to, że w czasie długiej

historŹŹ Jerycha w ten sposób zni-

knęły wcześniejsze budynki. Wiel-

kie mury miejskie, wzniesione

około 1800 r. przed Chr., z wyjąt-

kiem najwyższego punktu w kop-

cu - zniknęły. Pozostała tylko

spodnia warstwa kamieni. Niszczą-

cy wpływ warunków atmosfery-

cznych znany jest także z innych

miejsc Bliskiego Wschodu, gdzie

prowadzone są wykopaliska.

Aj

Na wykopalisku zwanym Et-Tell,

zazwyczaj utożsamianym z Aj, nie

znaleziono żadnych pozostałości

budynków z okresu między rokiem

2300 a 1200 przed Chr.

Niektórzy badacze twierdzą, że

biblijna relacja o dwóch atakach

na Aj to legendy, które wyjaśnia-

ły istnienie dużych, zrujnowanych

murów. Inni sądzą, że to nie jest

to miejsce i że Aj leży gdzie

indziej. Trzecia hipoteza zakłada,

że stare mury obronne w Et-Tell,

które wciąż wyglądają imponująco,

służyły jako twierdza, w której

ludzie mieszkający w pobliżu

mogli się schronić w momentach

zagrożenia.

Jedynym jednoznacznym zapi-

sem podboju Kanaanu przez Izrae-

litów pozostaje zatem relacja bi-

blijna. Archeologia dostarczyła

informacji, które mogą być z tym

związane, ale obecnie nie mamy

pewności, jak je zinterpretować.

Dawid i Salomon

W czasie panowania króla Da-

wida Izraelowi w końcu udało się

zapanować nad całym Kanaanem

i kontrolować duże obszary sąsied-

nich krain. Dzięki daninom kraj

obfitował w różnorodne bogactwa.

Za sprawą handlu z dopiero co

powstałymi krajami poszerzyły

się kontakty i zaczęły pojawiać

nowe idee. Do dziś nie zachowało

się jednak nic, co bezsprzecznie

nazwać można dziełem Dawida.

Trzy miasta

Zidentyfikowano natomiast

fragmenty murów miejskich oraz

bram trzech miast z czasów

Salomona (ok. 970-930 r. przed

Chr.): Gezeru, Chasoru i Megid-

do. Wymienione są one zaraz

po Jerozolimie na liście dzieł

budowlanych Salomona (1 Krl

9,15). Każde z nich otoczone było

dwoma murami znajdującymi się

w odległości 2-3 metrów od sie-

bie, połączonymi poprzecznymi

ścianami w celu utworzenia ciągu

pomieszczeń (ściany "kazama-

towe").

Kamienna tablica znaleziona

w Tebach, upamiętniająca zwycięstwa

faraona Merenptaha, zawiera wyraź-

nie napisaną nazwę Izrael. Pochodzi

ona z XIII w. przed Chr. i jest najstar-

szym niebiblijnym dokumentem

stwierdzającym istnienie Izraela.

Do miast można się było dostać

przez bramy w murach. Wejścia

strzegły dwie kwadratowe wieże:

albo wystające z murów (jak

w Chasorze), albo będące ich

częścią (jak w Gezerze i Megid-

do). Poza nimi po każdej stronie

drogi były trzy pomieszczenia.

Wejście mogło być przykryte

sklepieniem.

W Gezerze i Megiddo ściany

łączyły bramę zewnętrzną z głów-

ną bramą, ale dochodziły do niej

prawie pod kątem prostym. Dzięki

temu pomysłowi strażnicy mogli

lepiej zabezpieczyć wejście, niż

gdyby droga biegła prosto do

głównej bramy. Bramy we wszyst-

kich trzech miastach zbudowane

zostały według tego samego pod-

stawowego projektu i ich wymiary

są bardzo zbliżone do siebie.

Oczywiście, aby uzyskać abso-

lutną pewność, że te budowle zos-

tały wzniesione z rozkazu Salomo-

na, trzeba znaleźć na nich w bez-

spornie oryginalnym miejscu

inskrypcję współczesną Salomo-

nowi. Styl ceramiki znalezionej

w ruinach potwierdza datowanie

wymienionych miast.

Świątynia Salomona

Świątynia, najsławniejsza bu-

dowla Salomona, została zburzona

przez żołnierzy Nabuchodonozora

w 586 r. przed Chr. W roku 520

przed Chr. na jej miejscu zbudowa-

no drugą. Pięć wieków później

król Herod przebudował ją i uczy-

nił jeszcze wspanialszą. W roku 70

po Chr. tę ostatnią Świątynię zni-

szczyli Rzymianie. Na jej miejscu

około 690 r. po Chr. muzułmanie

zbudowali Meczet Omara i nieco

później Meczet al-Aqsa, które

stoją tam do dzisiaj. W rezultacie

po Świątyni Salomona nie zostały

żadne ślady.

Zgodnie z Biblią król Salomon prze-

budował miasta: Gezer. Megiddo

i Chasor. Archeolog Vigael Yadin

odkrył. że wszystkie te trzy miasta

miały identyczne bramy i kazamatowe

.ściany. Plan Chasoru i Jótografia Me-

giddo wyraźnie ukazują te charakte-

rystyczne .struktury.

W 1 Krl 6 i 7 znajdują się opisy

Świątyni. Odkrycia w innych miej-

scach wskazują, że plan przedsion-

ka, Miejsca Świętego i sanktuarium

wewnętrznego nie był wyjątkowy.

Podobnie zbudowano świątynię

Kananejczyków w Chasorze

i świątynię z IX w. przed Chr.

w Tell Tayinat w północnej SyrŹŹ.

Bogate dekoracje Świątyni

Salomona są także zgodne ze sta-

rożytną tradycją. Drzewo cedru ce-

niono zawsze jako materiał na belki

i wyłożenie wnętrz. W zapiskach

egipskich i asyryjskich także znaj-

dują się opisy tego, jak podłogi

świątyń wykładano srebrem, a ścia-

ny i drzwi złotem. W niektórych

egipskich budynkach do dziś wido-

czne są otwory na gwoździe mocu-

jące złote płyty. Oczywiście samo

złoto zostało ściągnięte dawno temu.

Z rzadka tylko znajduje się niewiel-

kie płyty ze złota, które plądrujący

te budynki musieli przeoczyć.

Miedź i brąz były mniej atrak-

cyjne dla złodziei i w jednym

miejscu brązowe płyty, przykry-

wające i osłaniające bramy asy-

ryjskiej świątyni, zbudowanej

wiek później niż Świątynia Salo-

mona, ocalały. Największa z tych

bram miała dwa skrzydła; każde

szerokie na niemal 2 metry i wy-

sokie na 6 metrów. Płaty metalu

zdobione były rysunkami, na

których przedstawiano zwycięską

armię asyryjską za panowania

króla, który świątynię zbudował.

Pałac Salomona

Zbudowanie pałacu zajęło Sa-

lomonowi więcej czasu, niż zbu-

dowanie Świątyni. Do budowy

używał cedru i innych szlachetnych

gatunków drewna oraz złota. Król

kazał też częścią złota pokryć tar-

cze, które powieszono na ścianach

pałacu (1 Krl 10,16-17).

Kiedy król Asyrii zdobył świą-

tynię w starożytnym Urartu (współ-

cześnie Armenia) około 710 r.

przed Chr., wywiózł ze sobą złote

tarcze, które ją dekorowały. Były

one znacznie cięższe od tych, które

wykonał Salomon. Tarcze Salomo-

na spotkał podobny los; stały się

łupem najeźdźców za czasów pano-

wania jego syna ( 1 Krl 14,26-27).

Na okazję ceremonŹŹ państwo-

wych Salomon miał zdobny tron,

wykonany z kości słoniowej wyło-

żonej złotem. Z. tyłu wyrzeźbiona

była głowa cielca, lwy po obu je-

go stronach, oraz po parze lwów

na każdym z sześciu stopni prowa-

dzących do tronu ( I Krl 10,18-2).

Drewniane meble, włącznie z tro-

nem całkowicie wyłożonym złotem,

można zobaczyć pośród skarbów

znalezionych w grobowcu Tutan-

chamona w Egipcie. Z kolei drew-

niane meble pokryte kością słonio-

wą były częścią daniny złożonej

królom asyryjskim przez Syrię

i Palestynę. W królewskim maga-

zynie w Nimrud (starożytny Ka-

lach), na południe od Niniwy, odna-

leziono tysiące przedmiotów, mię-

dzy innymi kolekcję rzeźbionych

oparć oraz nóg krzeseł, którym

u dołu nadawano kształt stopy lwa.

W grobowcu na Cyprze znalezio-

no wystarczającą ilość fragmentów,

by zrekonstruować tron z kości sło-

niowej. Kość słoniowa często pokry-

wana była złotą folią. Rzeźbione lub

ryte ilustracje ukazują sfinksy wspie-

rające boki tronów, co ideą przypo-

mina lwy po bokach tronu Salomona.

Inwazja faraona Szeszonka

Po śmierci Salomona, kiedy je-

go królestwo podzieliło się na dwa

mniejsze państwa, z wyprawą

wojenną na północ wyruszył nowy,

potężny król Egiptu. Król ten,

Szeszonk, zabrał skarby z Jerozo-

limy i wysłał swe wojska na całe

terytorium Izraela i Judy. Dwa

wersy w 1 Krl (14,25-26) i nieco

dłuższy fragment w 2 Krn ( 12,1-9)

opisują te zdarzenia z punktu

widzenia Hebrajczyków.

Szeszonk uczcił swe zwycięstwo,

rozpoczynając prace nad budową

dużych budynków świątynnych ku

czci swych bogów. Na kamiennej

ścianie wielkiego dziedzińca w Kar-

naku znajduje się wyryta scena,

ukazująca króla atakującego nie-

przyjaciół. Obok wyryto też listę

miejsc, do których dotarła jego

armia. Niektóre z tych napisów są

już nieczytelne, lecz te, które można

odczytać, dostarczają cennych

informacji o dawnej geografii ziemi

Izraela. Wynika z nich, że kilka

miast, o których w Starym Testa-

mencie znajduje się niewiele wzmia-

nek (na przykład Adam, Penuel,

Taanak), miało duże znaczenie.

Tekst, którego datę powstania

znamy, mówiący o konkretnych

miejscach, stanowi dla archeologów

punkt odniesienia przy rekonstruk-

cji historŹŹ na terenie kilku wyko-

palisk. Dzięki liście z Karnaku

ślady pożarów w wielu miejscach

powiązano z najazdem wojsk

Szeszonka. Należy zauważyć, że

owe listy wyliczająjedynie nazwy

geograficzne. Nie dziwi zatem fakt,

iż nie został tam wymieniony król

,ludy (Roboam) ani król Izraela

(Jeroboam I). Nie ma też wzmianki

o ich wielkich poprzednikach-

Salomonie i Dawidzie.

Królowie Izraela i Judy

Królestwo Izraela przetrwało

200 lat po inwazji Szeszonka; Ju-

dy - dalszych 140. Okazja do tego,

by Izrael stał się mocarstwem, jaka

pojawiła się za rządów Dawida

i Salomona, po ich śmierci została

zaprzepaszczona. Kiedy rozpadło

się imperium Salomona, zbyt liczni

królowie rościli sobie pretensje do

Izraela, by państwo to mogło od-

zyskać świetność i potęgę. Od tej

pory historia Izraela i Judy była

w znacznym stopniu historią ich

walki zarówno z innymi krajami,

jak i pomiędzy sobą o utrzymanie

niepodległości.

JEROZOLIMA

W CZASACh

STAREGO I NOWEGO

TESTAMENTU

Mury obronne

Królowie próbowali zabezpie-

czać się, odbudowując część mu-

rów miejskich. Prowadzono też

zakrojone na dużą skalę prace

inżynierskie mające na celu za-

pewnienie dostaw wody w obrębie

tych murów. W Chasorze i Megid-

do prace te przypisuje się królowi

Izraela, Achabowi.

W Judei również odkryto mury

obronne takich miast jak Mispa,

Tell Beit Misrim i Tell Beer-Sze-

ba. Domy w obrębie tych murów

zbudowane są z reguły według te-

go samego planu: otwarty dziedzi-

niec z pokojami po jednej, dwóch

lub trzech stronach. Duże owalne

kamienie ustawione na końcach

zaznaczają obszar podwórza. Przy-

puszczalnie podpierały one filary

zbudowane z mniejszych kamieni

lub cegły błotnej, aby przejąć

część ciężaru dachu czy wyższe-

go piętra. W niektórych miastach

budowano rzędy domów przylega-

jących do murów miejskich, tak

że ulica prowadziła dookoła mias-

ta. Pozostałe uliczki odchodziły

od tej ulicy w stronę centrum.

Garnki i naczynia znalezione

w domach, obrzędowe kamienne

stągwie i narzędzia z metalu po-

magają nam odtworzyć obraz ży-

cia codziennego ówczesnych ludzi.

Kształty sprzętów były proste, mi-

mo to często eleganckie. Elementów

dekoracyjnych używano rzadko,

emalŹŹ nie znano. Naczynia i małe

dzbanki często polerowano przed

wypalaniem, aby terakota wchłania-

ła mniej wody. Na niektórych na-

czyniach zachowało się wyryte

imię jego właściciela.

Standardowe jednostki wagi

i miary

Niektóre duże naczynia opieczę-

towywano. Prawdopodobnie była

to gwarancja, że odmierzają odpo-

wiednią ilość. Pieczęcie należały

albo do osób prywatnych, być mo-

że urzędników odpowiedzialnych

za kontrolowanie poprawności do-

konywanych pomiarów, albo były

znakami rządowymi i wtedy we

wzór nad nazwą danego ośrodka

administracyjnego wkomponowa-

ny jest napis "królewski". Zacho-

wało się około 1000 takich pieczę-

ci. Wydaje się, że ten rodzaj nor-

malizacji stosowano w Judei

w VII w. przed Chr.

Innym przykładem normalizacji

jednostek są liczne kamienne od-

ważniki wykonane ze starannie

zmniejszonych kamyków tak, aby

dopasować je do ustalonych symbo-

lami wielkości. Sykl to 11,4 grama.

Taka jest średnia waga znalezio-

nych odważników, z których każdy

odbiegał od normy w niewielkim

stopniu. Rozróżniano większe

i mniejsze odważniki.

Na niektórych spośród mniej-

szych odważników widnieje napis

"pym". Ich waga wynosi dwie trze-

cie sykla. W 1 Sm 13,21 pojawia

się słowo "payim", gdy Izraelici

zmuszeni zostali do ostrzenia swo-

ich narzędzi u filistyńskich kowa-

li. Słowa tego nie rozumiano, do-

póki badania nad odważnikami nie

ukazały, że była to cena za usługi

Filistynów, równa dwóm trzecim

sykla srebra. Dzięki tym odkry-

ciom nowe tłumaczenia Starego

Testamentu dobrze oddają to zna-

czenie, podczas gdy wcześniejsze

zrobić tego nie mogły.

Kamień Moabitów

Poza Biblią najstarszą wzmian-

ką o imieniu Boga Izraelitów

(JHWH - co, jak się powszechnie

sądzi, wymawiało się: Jahwe) jest

napis wyryty na kamieniu Moabi-

tów znalezionym w TransjordanŹŹ

w 1868 r. Mesza, król Moabu, ka-

zał na tym pomniku wyryć napis

i postawić go w Dibon około 840 r

przed Chr. Opowiada on o tym,

jak bóg Moabitów, "Kemosz, zapa-

łał gniewem do tej ziemi" i zezwo-

lił Omriemu z Izraela uciskać jej

mieszkańców.

Za panowania Meszy Kemosz

dał się przebłagać i umożliwił mu

odzyskanie tego terytorium z rąk

Izraelitów. Triumfujący Mesza poj-

mał więźniów w świątyni i wraz

z naczyniami należącymi do

Jahwe przywiódł ich "z Nebo do

Kemosz". Opis zachowania boga

Meszy jest bardzo podobny do bi-

blijnego opisu Boga Izraela i Jego

stosunków ze swym narodem,

chociaż gniew Jahwe wywołały

ludzkie grzechy, natomiast powód

złości Kemosza jest nie wyjaśniony.

Nieortodoksyjna świątynia

W rogu judejskiej fortecy Arad

badacz Y. Aharoni odnalazł bu-

dowlę, którą zidentyfikował jako

świątynię Jahwe. Świątynia skła-

dała się głównie z prostokątnego

dziedzińca wraz z ołtarzem, który

prowadził do długiego, wąskiego

pomieszczenia liczącego około 2 m.

Niegdyś wzdłuż jego ścian usta-

wione były ławy. Pomieszczenie

to znajdowało się na dłuższej

ścianie naprzeciw wejścia. Jego

podłoga była nieco wyżej od po-

ziomu pozostałych pomieszczeń

świątyni i wchodziło się doń po

schodach, na których stały dwie

półmetrowe, kamienne kadzielnice.

Wewnątrz pokoju znajdowała się

platforma (nazwana przez archeolo-

ga, który ją odkrył, "wysokim

miejscem") i słup z gładkiego ka-

mienia pomalowany na czerwono.

Znaleziono tam także drobne

przedmioty ceramiczne. Na każ-

dym z nich zapisane było nazwis-

ko mężczyzny. Dwa spośród nich

to nazwiska rodzin kapłańskich

znanych ze Starego Testamentu

(Meremot, Paszchur). Wydaje się,

że płytki te ciągnięto jak losy do

wyznaczania kolejności służby.

Pałac królewski w SamarŹŹ

Ekspedycja naukowa z Uniwer-

sytetu Harvyardzkiego prowadziła

wykopaliska na terenie stolicy

Izraela - SamarŹŹ - w latach 1908-

1910. Kolejna, poprowadzona

przez Brytyjską Szkołę Archeolo-

gŹŹ w Jerozolimie, wsparta przez

inne instytucje, pracowała tam

w latach 1931-1935. Pod ruinami

wielkiej świątyni, wzniesionej

przez króla Heroda ku czci Augu-

sta, archeolodzy odkryli pozosta-

łości pałacu królewskiego. Funda-

menty późniejszej świątyni pokry-

wają się z tymi pozostałościami,

ale zachowało się ich wystarczają-

co dużo, by sporządzić plan części

pałacu. Cytadelę opasywał po-

dwójny "kazamatowy" mur (z po-

mieszczeniami pomiędzy dwiema

ścianami). Na wschodnim końcu

znajdowała się brama wejściowa.

Na końcu zachodnim stały -jak

się sądzi - pałace Achaba i póź-

niejszych królów. Tam, gdzie za-

chowały się tylko fundamenty, wi-

dać, że kamienne bloki były pocię-

te i dopasowane bardzo dokładnie.

W jednym miejscu pośród ruin,

na podłodze pałacu Achaba, leżał

fragment rzeźbionej kości słonio-

wej oraz fragment egipskiej ka-

miennej wazy. Widniało na niej

nazwisko faraona Osorkona, któ-

ry wysłał ją wypełnioną wonnymi

olejkami Achabowi albo jakiemuś

innemu królowi. Jej obecność była

wskazówką do określenia daty in-

nych przedmiotów znalezionych

w pałacu (Osorkon II panował od

ok. 874 do 850 r. przed Chr.).

Dużą kolekcję około 200 sztuk

rzeźbionej kości słoniowej znale-

ziono w innej okolicy. Teraz po-

rozbijane i popalone, niegdyś słu-

żyły jako zewnętrzne i wewnętrz-

ne pokrycie drewnianych mebli.

Tak cenne przedmioty trzymano

przez długi czas, zatem jest praw-

dopodobne, że część z nich nale-

żała do "domu z kości słoniowej"

Achaba ( 1 Krl 2?,39), a część po-

chodziła z okresu późniejszego.

Prorok Amos, w sto lat po Achabie,

potępiał możnych za zamawianie

łóżek z kości słoniowej (Am 6,4).

Na wpływy egipskie, a także sy-

ryjskie, wskazują różne wzory,

m.in. kwiaty lotosu i egipskie mo-

tywy religijne. Wzory na kościach

są autorstwa fenickich rzemieślni-

ków, którzy czasem zaznaczali po-

jedyncze sekcje literami alfabetu,

aby nie pomylono ich kolejności

przy wykładaniu mebli. Białą kość

słoniową często inkrustowano nie-

bieskim i czerwonym szkłem lub

pokrywano złotą folią. Jak głosil

Amos, takie luksusowe dobra "opła-

cano kosztem biedaków" i przyczy-

niały się do odwrócenia się dworu

od Boga.

W AsyrŹŹ odkryto wiele identycz-

nych przedmiotów rzeźbionych

z kości słoniowej, które najwyraź-

niej były daniną od królów Izraela

i okolicznych państw lub łupem

z ich miast. Na jednym z nich wid-

nieje inskrypcja w języku hebraj-

skim, co może świadczyć o jego

pochodzeniu z SamarŹŹ. Inny jest

oznaczony nazwiskiem Chazaela,

króla Damaszku za czasów

Elizeusza.

Wraz z tymi przedmiotami

znaleziono sto dwie płytki cera-

miczne służące jako brudnopisy

(ostraka). Wykonano z nich

podłogę budynku wzniesionego

później pałacu. Widniały na nich

notatki królewskich urzędników

(poczynione w dialekcie hebraj-

skim) na temat wina i olejków

dostarczanych z królewskich

posiadłości na dwór. Mniej wię-

cej na połowie z nich atrament

wyblakł i niewiele można odczy-

tać. Na pozostałych widnieją daty

oznaczające rok panowania króla.

Pisarze wiedzieli, o jakim królu

piszą, i nie wymieniali jego

imienia; stąd nie wiemy, o kim

mowa. Na płytkach wspomnia-

nych jest kilka miast, dzięki

czemu możemy się nieco więcej

dowiedzieć na temat geografii

okolic SamarŹŹ.

Namiestników króla sprawują-

cych władzę w tych posiadłościach

wymienia się z imienia. Imiona te

zawierają w sobie skrócone formy

imienia Jahwe, np. Uriasz (hebr.

Uriach - "Jahwe jest moim świa-

tłem") czy Jonatan ("Jahwe dał")

z czego wynika, że niektórzy lu-

dzie w SamarŹŹ w dalszym ciągu

czcili Boga Izraela. Inni najwy-

raźniej czcili Baala, gdyż noszą

imiona takie jak Abibaal ("Baal

jest moim ojcem") i Meribaal

("Baal błogosławił" czy "Baal jest

moim panem").

Po domach mniej ważnych oby-

wateli pozostało bardzo niewiele

śladów. Kiedy Asyryjczycy zdo-

byli miasto, wyprowadzili z nie-

go -jak wynika z ich raportów-

około ?7 200 ludzi. Nie można

ustalić, jak dokładna jest ta liczba

i czy określa ona liczbę mieszkań-

ców samego miasta, czy także oko-

lic. Jednak pozwala na wyrobienie

sobie pojęcia co do ilości ludzi,

którzy mieszkali tam po okresie

obcych inwazji (720 r. przed Chr.).

Asyryjczycy ustanowili Samarię

stolicą prowincji. Ich król, Sargon,

wzniósł tam pomnik upamiętnia-

jący swoje zwycięstwo, jak czynił

to w innych miejscach. Zachowały

się z niego jednak tylko poroz-

rzucane fragmenty. W mocno

obwarowanych fortecach w Cha-

sorze i Megiddo przebywały

asyryjskie garnizony. Znaleziono

tam wyroby garncarskie o cechach

wyróżniających ceramikę znajdo-

waną w takich asyryjskich miastach

jak Niniwa i Kalach (obecnie

Nimrud).

Juda i Jerozolima

Królestwo Judy istniało jeszcze

140 lat po upadku SamarŹŹ. Przez

ponad połowę tego okresu było

ono królestwem poddanym Asyrii.

Jednakże Asyryjczycy nie wtrąca-

li się w wewnętrzne sprawy pań-

stwa, zatem ni‚ zakłada się zmian

w kulturze Judy tamtych czasów.

Król Achaz zawarł przymierze

z Tiglat-Pileserem III z AsyrŹŹ ok.

735 r. przed Chr., kiedy zagrażali

mu królowie Damaszku i SamarŹŹ

oraz 2 Krl 16). Asyria

obiecała chronić Judę dotąd, do-

kąd królestwo to nie będzie utrzy-

mywać stosunków z nieprzyjaciół-

mi AsyrŹŹ i będzie płacić coroczną

daninę. Z biegiem czasu zarówno

Damaszek, jak i Samaria zostały

zdobyte przez armie asyryjskie.

Podbite zostały również niektóre

z miast Filistynów (patrz: Iz ?0).

Królestwo Judy mogło się ostać

nienaruszone, ale po zabiciu króla

Sargona w bitwie w 705 r. przed

Chr. syn Achaza, Ezechiasz, są-

dził, że może skorzystać z okazji

i uniezależnić się od AsyrŹŹ. Uwię-

ził proasyryjskiego króla Ekronu

i przyjął ambasadorów od Mero-

dak-Baladana, antyasyryjskiego

przywódcy Babilończyków. Oka-

zało się to polityczną głupotą. Sen-

nacheryb, nowy król AsyrŹŹ, naje-

chał Babilończyków i innych rebe-

liantów, po czym skierował się na

zachód. Spadł "niczym wilk na

owczarnię", dokonał inwazji na Judę

i zmusił Ezechiasza do składania

wielkich danin.

Rzeźbiony fryz z Niniwy przed-

stawia atak na Lakisz na południe

od Jerozolimy. Pokazuje łuczników

strzelających do mieszkańców mia-

sta, tarany rozbijające ściany i żoł-

nierzy śmiało wspinających się po

drabinach na mury. Widzimy

obrońców, którzy rzucają na swych

nieprzyjaciół kamienie i płonące gło-

wnie. Miasto upadło i reliefy ukazują

zgnębionych mieszkańców udają-

cych się na wygnanie obładowanymi

wozami ciągnionymi przez woły.

Sennacheryb twierdzi, że usunął

z Judy 200150 osób. Wygnanie by-

ło karą zazwyczaj stosowaną wobec

rebeliantów, przewidzianą w pak-

tach o współpracy i potężni władcy

stosowali ją już w dawnych cza-

sach. Sennacheryb także widoczny

jest na fryzie, jak siedzi na tronie

słuchając raportu swego generała

i przyjmuje kapitulację przywód-

ców Lakisz.

Odkopując ruiny Lakisz archeo-

lodzy znaleźli górną część asyryj-

skiego hełmu oraz groty strzał

i kamienie używane do procy.

Gwałtownemu zniszczeniu uległy

budynki odnalezione na archeolo-

gicznym poziomie III i wielu

naukowców sądzi, że było to miasto

zniszczone przez Sennacheryba.

Wielkie zwałowisko ziemi i ka-

mieni poza obrębem miasta jest

być może fragmentem przygoto-

wawczych prac oblężniczych

zmierzających do usadowienia

taranów, jak jest to pokazane na

rzeźbach Sennacheryba.

Kanał Ezechiasza

Jedynie Jerozolima przeciwsta-

wiła się potędze AsyrŹŹ. Ostatecz-

nie król Ezechiasz złożył hołd Sen-

nacherybowi, ale dopiero po jego

powrocie do Niniwy. Bezpieczeń-

stwo Jerozolimy zależało w dużej

mierz‚ od dostaw wody, które za-

pewnił miastu najprawdopodob-

niej Ezechiasz. Źródło Gichon

(obecnie Źródło Dziewicy) znaj-

dowało się poza murami. Wróg

mógł łatwo doprowadzić do

upadku miasta, odcinając jego mie-

szkańców od wody. W czasach

kananejskich, w celu zapewnienia

wody w wypadku oblężenia, wyku-

ty został w skale szyb wychodzący

poza obręb miasta.

Robotnicy Ezechiasza przeko-

pali poziomy tunel w celu dopro-

wadzenia wody ze źródła do pod-

ziemnej cysterny położonej ponad

500 metrów dalej na przeciwleg-

łym zboczu góry. Wykonano kilka

szybów wentylacyjnych, gdyż tunel

nigdzie nie wychodzi na powierzch-

nię. Przez niemal cały tunel można

przejść bez konieczności schylania

głowy. Ponieważ korytarz jest bar-

dzo kręty, jest o ponad połowę

dłuższy, niż to konieczne. Mogło

to być spowodowane chęcią omi-

nięcia królewskich grobowców lub,

co bardziej prawdopodobne, prowa-

dzeniem prac przez pewien odcinek

zgodnie z podziemnymi strumie-

niami i pęknięciami w skale.

Wykonanie tunelu było osiągnię-

ciem godnym odnotowania. Jego

plan, a także napisy wydrapane na

ścianie skały wskazują, że pracowa-

ły tam dwie grupy, każda z innego

końca. W pewnym momencie

szczelina w skale pozwoliła jednej

grupie słyszeć odgłosy pracy dru-

giej grupy, dzięki czemu dokonano

koniecznej korekty toru tunelu.

Widać jednak, że grupy wcale nie

musiały się spotkać! W późniejszych

latach skalne sklepienie cysterny

uległo zawaleniu. W czasach nowo-

testamentowych zbiornik wodny był

otoczony arkadą i zwany Sadzawką

Siloe.

Grobowce skalne i zawalone

ściany

Bogaci mieszkańcy Jerozolimy

za czasów Ezechiasza i później za-

mawiali wykonanie wyszukanych

grobowców wykutych w skale wo-

kół miasta. Do wycięcia skały za-

trudniano specjalistów, by grobow-

ce przypominały domy, a w kilku

przypadkach na skale wyryto także

imiona właścicieli. Na jednym

z grobowców jest napisane: "To jest

grób X, namiestnika królewskiego.

Nie ma tu ani złota, ani srebra,

tylko kości jego i jego służącej.

Niech będzie przeklęty ten, kto

waży się go otworzyć".

Prace wykopaliskowe prowadzone

na wzgórzu Ofel, gdzie znajdowała

się starożytna Jerozolima, ukaza-

ły części murów miejskich

z ostatnich lat Judy. Za nimi pro-

wadząca wykopaliska dr Kenyon

natknęła się na zwałowisko kamie-

ni. Po ich starannym zbadaniu

okazało się, że z kamieni tych

zbudowane były tarasy prowadzą-

ce wzdłuż stromego zbocza wzgó-

rza. Dalsze prace prowadzone

przez Vigala Shiloha odkryły

ruiny kilku domów, które stały na

tarasach lub u ich stóp. Znaleziono

tam wiele przedmiotów codzien-

nego użytku i znakomite wyroby

ceramiczne, a w jednym domu

natknięto się na małe grudki gliny,

które były niegdyś pieczęciami

na dokumentach spisanych na

papirusie, po których ślad dawno

już zaginął. Odciski na pieczę-

ciach podają nazwiska ludzi dzia-

łających w Jerozolimie mniej więcej

w czasie życia proroka Jeremiasza.

Na innym obszarze, na północny

zachód, N. Avigad odkrył ciężką

kamienną ścianę i fragment bramy.

Przyległe budynki zostały spalone,

a brązowe groty strzał leżały wraz

ze spalonymi pozostałościami.

Odkrywca sugeruje, że zarówno

groty strzał, jak i zgliszcza pochodzą

z czasów ataku Nabuchodonozora

na miasto w 586 r. przed Chr. Na in-

nych stanowiskach badacze także

znaleźli miasta, które uległy kiedyś

gwałtownemu zniszczeniu i zosta-

ły w tym czasie opuszczone (Gezer,

Bet-Szemesz, Tell Beit Mirsim).

Brama miasta Lakisz została

zniszczona przez ogień. W popiołach

na podłodze pokoju strażnika, od-

kryto listy spisane na glinianych

skorupach, a należące do kapitana.

Niektóre zostały wysłane przez do-

wódcę małego garnizonu gdzieś

z okolicy. Sąto "Listy z Lakisz"

i zawierają wydawane i otrzymy-

wane rozkazy oraz inne sprawy

związane z garnizonem.

Po wygnaniu

W 538 r. przed Chr. Persowie

zezwolili wszystkim Żydom na

powrót do Jerozolimy. "Cylinder

Cyrusa", sławna inskrypcja znajdu-

jąca się w British Museum w Lon-

dynie, dowodzi tolerancyjnej poli-

tyki Persów, zezwalającej wygnań-

com na powrót do ich rodzinnych

domów. Ci, którzy wrócili do

Jerozolimy, zamieszkali w mieś-

cie i okolicznych wioskach.

Inne miasta w Judzie zamieszki-

wane były przez potomków tych

Żydów, którzy nie zostali wygna-

ni, oraz innych, którzy przybyli

do kraju ze wschodu. Pozosta-

łości z okresu perskiego pano-

wania są nieliczne. Budynki woj-

skowe w Lakisz, jak i w Chasorze

na północy, mogły służyć jako

punkty kontroli. Znalezione od-

ciski pieczęci oraz niewielka

ilość monet świadczą, że Juda

była samodzielną politycznie

jednostką w obrębie Imperium

Perskiego. Tak jak i w innych

krajach, lokalni arystokraci

pełnili role gubernatorów wiel-

kiego króla.

Druga Świątynia

Jeden fragment kamiennej ścia-

ny może należeć do Świątyni jero-

zolimskiej odbudowanej przez Zo-

robabela i innych, którzy wrócili

z Babilonu. Po wschodniej stronie

otoczonego murem terenu można

odnaleźć ślady kamiennej platfor-

my Heroda, biegnącej z południo-

wego rogu na północ przez około

30 metrów. Następnie wielkie blo-

ki kończą się, dobiegając pionowej

krawędzi, i dalej ściana zbudowa-

na jest ze znacznie mniejszych ka-

mieni gładko zakończonych jedy-

nie wokół krawędzi. W tym samym

stylu zbudowane są liczne budyn-

ki z okresu perskiego na Bliskim

Wschodzie, zatem prawdopodobne

jest, że jest to pozostałość po dru-

giej Świątyni.

Dokumentyz SamarŹŹ

Imperium Perskie ostatecznie

upadło podbite przez Aleksandra

Wielkiego. W 331 r. przed Chr.

zaatakował on Samarię, gdyż jej

mieszkańcy zabili mianowanego

przez niego gubernatora SyrŹŹ.

Niektórym spośród bogatych

mieszkańców udało się uciec i skryć

w jaskiniach w dolinie Jordanu.

Wielu z nich tam zginęło. W latach

1962-1964 natrafiono na ich kości

i rzeczy. Do cennych przedmiotów,

które uciekinierzy zabrali ze sobą,

należały dokumenty spisane na

papirusie, które leżąc w suchej

ziemi przetrwały w nienaruszo-

nym stanie. Okazały się one spi-

sem procedur prawnych ustano-

wionych w SamarŹŹ. Widniały na

nich daty obejmujące okres od

roku 375 do około 335 przed Chr.

Pismo jest aramejskie, ale ludzie,

o których mowa, często noszą

hebrajskie imiona. Do złożonych

kart papirusu przytwierdzano

małe grudki gliny, na których

odciskano pieczęcie przeważnie

gubernatora.

Dwie pieczęcie należały do sy-

na gubernatora Sanballata. To

dodatkowa informacja w znanej

historŹŹ. Nehemiasz stanął wobec

wrogiego sobie gubernatora o imie-

niu Sanballat około roku 444

przed Chr., a żydowski historyk,

Józef Flawiusz (Josephus), pisał

o innym Sanballacie sto lat póź-

niej. Niektórzy naukowcy nie

chcieli uwierzyć, że było dwóch

gubernatorów o tym samym imie-

niu, lecz wspomniane pieczęcie

świadczą niezbicie, że guberna-

tor o tym imieniu żył pomiędzy

czasami Nehemiasza, a rokiem

330 przed Chr., a zatem uprawdo-

podobnia to istnienie gubernatora

o tym imieniu także i później;

każdy z nich mógł otrzymać imię

po swoim pradziadku.

KRÓLOWIE IZRAELA I JUDY W DOKUMENTACh ASYRYJSKICh

Królowie Izraela/Judy Wymieniony przez asyryjskiego króla Data wzmianki

Achab Izraelita Salmanassar III (858-824 r. przed Chr.)853 r. przed Chr.

Jehu z dynastŹŹ OmriSalmanassar III841 r. przed Chr.

Joasz z SamarŹŹ Adadnirari III (809-782 r. przed Chr.) 802 lub 796 r. przed Chr.

Menachem z SamarŹŹ Tiglat-Pileser III (744-727 r. przed Chr.) około 737 r. przed Chr.

Pekach zdetronizowany,

Ozeasz zostaje królem Tiglat-Pileser III około 732 r. przed Chr.

Achaz Judejczyk Tiglat-Pileser III około 728 r. przed Chr.

Ezechiasz Judejczyk Sennacheryb (705-681 r. przed Chr.)701 r. przed Chr.

Manasses z Judy Assarhaddon (680-669 r. przed Chr.)około 676 r. przed Chr.

Manasses z Judy Assurbanipal (668-627 r. przed Chr.) około 665 r. przed Chr.

Kroniki babilońskie

Kroniki babilońskie są zapisem podboju SamarŹŹ

w roku 722 r. przed Chr. za panowania Sal-

manassara V (726-722 r. przed Chr.) oraz pod-

boju Jerozolimy 15-16 marca 597 r. przed Chr.

za panowania Nabuchodonozora II (604-562 r.chronologŹŹ królów Izraela. Pozwalają na pewne osa-

przed Chr.). Cztery tablice, na których zapisane

są przydziały racji cudzoziemcom na dworze ba-

bilońskim około 590 r. przed Chr., wymieniają Jojakina,

manassara V (726-722 r. przed Chr.) oraz

króla Judy, uwięzionego wraz z rodziną.

Imiona te i daty są bardzo cenne przy opracowywaniu

chronologŹŹ królów Izraela. Pozwalają na pewne osa-

dzenie tych królów w historŹŹ powszechnej.

Za króla Ezechiasza Lakisz zostało

zdobyte przez Asyryjczyków. W rui-

nach odkryto (przedstawione na

ilustracjach) groty strzał i kamienie

używane do strzelania z procy; na

ścianach widoczne są ślady ognia.

Asyryjski król Sennacheryb upamięt-

nił swe zwycięstwo w Lakisz napi-

sem na ścianach pałacu w Niniwie.

Na ilustracji widać maszyny oblężni-

cze i tarany pod murami, żołnierzy

asyryjskich oraz jeńców opuszczają-

cych miasto.

Wpływy greckie

Wpływy greckie są widoczne na

stanowiskach z okresu perskiego.

Znaleziono typową, malowaną

ceramikę (choć w niedużych iloś-

ciach) i trochę monet. Począwszy

od czasów Aleksandra greckie

materiały i grecka moda rozpow-

szechniały się wszędzie. Nawet po

powstaniu Machabeuszy i ustano-

wieniu żydowskiego królestwa pod

panowaniem Hasmoneuszy wpływy

greckiej myśli pozostały silne.

Monety żydowskie z II i I w. przed

Chr. mają na jednej stronie litery

hebrajskie, a greckie na drugiej.

Niewielkie szkice fortyfikacji

w Jerozolimie oraz wiele domów

i twierdz w Bet-Sur, na południe

od Jerozolimy, świadczą o kulturze

materialnej i zdolnościach ludzi

w II i 1 w. przed Chr. Wiele pała-

ców i zamków, które zbudował

król Herod, było lokalizowanych =

jak się okazuje - w miejscu, gdzie

pierwotnie stały budowle wznie-

sione za Hasmoneuszy.

Polityka międzynarodowa, woj-

ny i królowie nie odgrywają nie-

mal żadnej roli w wydarzeniach

Nowego Testamentu. Historia tu

zawarta dotyczy zwykłych męż-

czyzn i kobiet, których życie uleg-

ło zmianie za sprawą wielkiego

Nauczyciela. Jego słowa i czyny

oraz wpływ, jaki wywierały, zaj-

mują większą część ksiąg Nowego

Testamentu. Wszystkie opisane

w Nowym Testamencie wydarze-

nia zdarzyły się w ciągu niecałych

100 lat, co dla archeologŹŹ jest

zbyt krótkim okresem by była

równie użyteczną w uzupełnieniu

wydarzeń, jak w przypadku ksiąg

starego Testamentu. Mimo to doko-

nano wielu pomocnych odkryć.

Jerozolima Heroda

Król Herod nie był Żydem. Jego

zainteresowanie Jerozolimą wiąza-

ło się z chęcią uczynienia swej

stolicy jak najwspanialszym mia-

stem. Pod jego rządami, które

były wspierane przez Rzym,

Jerozolima kwitła. Wykopaliska

prowadzone przez naukowców

izraelskich od 1967 r. ukazały nie-

które bogactwa miasta z czasów

nowotestamentowych.

Domy prywatne

W starej "dzielnicy żydowskiej"

odkryto solidnie zbudowane domy.

Były to budynki z kamienia; do

pokoi wchodziło się z dziedzińca.

Wszystkie zostały zniszczone,

kiedy Jerozolimę zdobyły wojska

rzymskie w 70 r. po Chr. W spalo-

nych ruinach leżały potłuczone na-

czynia gliniane i sprzęt gospodar-

ski. Zarówno te wykonane lokal-

nie, jak i importowane były

niezwykle gustowne. Znaleziono

wytworne naczynia szklane, na

które mogli pozwolić sobie tylko

bogacze oraz filiżanki i naczynia

kamienne. Przynajmniej w jednym

domu pito wino przywiezione

z ItalŹŹ, o czym świadczą łaciń-

skie napisy na dzbanach.

Podłogi w niektórych pokojach

wyłożone były płytami mozaiko-

wymi. Układano różne atrakcyjne

wzory z czerwonego, czarnego

i białego kamienia. Tynki na ścia-

nach pomalowane były w sposób

imitujący marmurowe płyty, deta-

le architektoniczne i kwiaty. Do-

my posiadały podziemne cysterny

do przechowywania wody - spły-

wała do nich woda deszczowa

z dachu. Miały również łazienki,

niektóre z nich pozwalające na za-

nurzenie całego ciała zgodnie z ży-

dowskimi przepisami czystości. Na

jednym z małych kamiennych od-

ważników wyryte jest imię Bar

Qathros; zakłada się, że człowiek

ten był właścicielem domu. (Tra-

dycja głosi, że rodzina Qathros

nadużyła władzy, dając swoim

krewnym pracę w służbie

Świątyni). W takich warunkach

mieszkali nieliczni spośród

bogatych ludzi wymienionych

w Nowym Testamencie.

Świątynia Heroda

By zapewnić królowi Herodowi

odpowiednio duży plac pozwala-

jący powiększyć Świątynię, zbudo-

wano platformę, niwelując obniże-

nie gruntu na południowym stoku

wzgórza. "Nie zostanie tu kamień

na kamieniu, który by nie był

zwalony" (Mk 13,2). Słowa Jezusa

o Świątyni spełniły się, gdy Rzy-

mianie podpalili budynek w 70 r.

po Chr. Zewnętrzne ściany utrzy-

mujące konstrukcję stoją do dziś,

choć nie sięgają one poziomu

dziedzińca. Ściana płaczu jest

częścią tej platformy.

Od 1967 roku archeolodzy izraels-

cy oczyścili część dolnych warstw

kamienia, które nie ucierpiały wie-

le na przestrzeni wieków. Znaleźli

bloki, które spadły z wyższych

części ścian, w tym także części

szczytowe i fragmenty z dekora-

cyjnymi rzeźbami. Kamienie u stóp

ściany, które pozostały nienaruszo-

ne osiągają 10 metrów długości.

Przy południowym końcu obszaru

Świątyni ulica wyłożona kamien-

nymi płytami wiodła do schodów

prowadzących dalej do Dziedzińca

Pogan przez podwójną bramę.

Po stronie zachodniej ulica prze-

chodziła pod wielkim łukiem, któ-

rędy wiodła ścieżka ze Świątyni,

przecinając dolinę i oddzielając

wzgórze świątynne od zachodniej

dzielnicy Jerozolimy. Podstawa

łuku widoczna była w Świątyni

przez wiele lat. Obecnie odkryto

kamienie pierwszego filaru wiaduk-

tu i można zmierzyć jego przęsło.

Schody prowadziły w dół filaru,

schodząc do doliny. Dzięki tym

odkryciom można dokładniej od-

tworzyć obraz przyległości Świą-

tyni. Innym imponującym przykła-

dem prac budowlanych przeprowa-

dzonych za panowania Heroda jest

ściana, jaką zbudował wokół gro-

bowca Abrahama w Hebronie. Ścia-

na ta stoi do dzisiaj, zachowując

niemal swą pierwotną wysokość.

Zachował się jeszcze jeden cen-

ny kamienny blok ze Świątyni He-

roda. Odnaleziono go w zeszłym

wieku i przechowywany jest w mu-

zeum w Istambule, gdyż Jerozoli-

ma była wówczas częścią imperium

tureckiego. Na bloku wyrytych jest

starannie kilka wersów w języku

greckim. Później odnaleziono w Je-

rozolimie podobny blok z kamienia,

na którym litery pokryto dodatkowo

czerwoną farbą. Napisy mówią

o karze śmierci grożącej każdemu,

kto nie będąc Żydem przekroczy

granicę, którą wyznaczają, i wej-

dzie do sanktuarium.

Józef Flawiusz, historyk żydow-

ski z I w. po Chr., oraz inni pisa-

rze podają, że Świątynia Heroda

miała cztery dziedzińce. Każdy

mógł wejść na pierwszy - Dzie-

dziniec Pogan. Lecz tylko Żydzi

mogli wejść na dziedzińce we-

wnętrzne. Niski kamienny mur

oznaczał granice pierwszego dzie-

dzińca, tam też umieszczono napi-

sy w języku greckim i łacińskim,

ostrzegające cudzoziemców przed

wejściem dalej. Kamień przecho-

wywany w Istambule najwyraźniej

pochodzi z tego muru.

Jezus i Jego uczniowie musieli

widzieć te napisy, gdy przycho-

dzili do Świątyni. Dzieje Apostol-

skie opisują wrzawę, jaką wszczę-

li Żydzi sądząc, że Paweł wprowa-

dził za ogrodzenie przyjaciela, któ-

ry nie był Żydem. Dopiero przy-

bycie rzymskich żołnierzy urato-

wało Pawła przed samosądem

(Dz 21,27-36). Później Paweł od-

woływał się do tej granicy jako

ilustracji podziału pomiędzy naro-

dem Bożym, Żydami, a innymi

narodami. Dzieło Jezusa, mówił,

zniosło podział. Zatem zakaz ten

stracił sens: wszyscy ludzie mogą

dojść do Boga (Ef 2).

Urzędnicy Rzymu

Paweł, podróżując i głosząc

Ewangelię, często stykał się z urzęd-

nikami Imperium Rzymskiego.

Część z nich wybierana była przez

Senat w Rzymie, pozostałych mia-

nował sam cezar. Istniały wśród

nich znaczne różnice w hierarchŹŹ;

każdy nosił właściwy swej randze

tytuł. Tradycje często widoczne

były w tytułach stosowanych

w poszczególnych miastach.

W Dziejach Apostolskich wymie-

nionych jest kilka z nich. W pew-

nym momencie naukowcy odrzuca-

li dzieło Łukasza, jako wymyślone

i napisane sto lat po czasach Pawła.

Jednak, jeśli księgę tę sprawdzać

pod względem np. oficjalnych tytu-

łów, często okazuje się, że jest ona

wręcz niezwykle dokładna. Oczy-

wiście nie dowodzi to prawdziwości

informacji zawartych w Dziejach

i w innych księgach BiblŹŹ. Pokazuje

jednak staranność i dokładność

autora w sprawach drugorzędnych,

co może przynajmniej sugerować

podobną staranność, jeśli chodzi

o najistotniejsze wydarzenia, jakie

opisuje.

Tytuły

Tytuły pojawiające się na napi-

sach i w starożytnych pismach,

które zostały wymienione w Dzie-

jach Apostolskich:

ů prokonsul (anthupatos) na Cyp-

rze, od 22 r. przed Chr. (Dz 13,7);

ů politarchowie (politarchai)

w Tesalonikach, później określani

mianem "pierwszych władców"

(Dz 17,6) - tytuł znany z kilku in-

skrypcji, jednak nie występuje nig-

dzie poza Dziejami;

ů azjarchowie (asiarchai) w Efezie,

stolicy prowincji Azji (Dz 19,31);

w innych stolicach prowincji

władza sprawowana była przez

pojedynczych przywódców;

ů namiestnik (pretos) Malty, wys-

tępujący w jednej inskrypcji grec-

kiej i jednej łacińskiej (Dz 28,7).

Także pozostała terminologia od-

nosząca się do administracji i zwy-

czajów I w. naszej ery w Dziejach

Apostolskich, jak i w Ewangeliach,

jest zapisana dokładnie. Poncjusz

Piłat był oficjalnie "prefektem

Judei"; tytułu "prokurator" zaczęto

używać wobec jego następców po

roku 54. Na kamieniu, który zna-

leziono w rzymskim teatrze, wid-

nieje napis, gdzie Piłata nazywa

się "prefektem Judei"; tak też

nazywa się Piłata w spisanych

w języku greckim Ewangeliach

i Dziejach Apostolskich.

Egipskie zapiski

Dla studiów nad Nowym Testa-

mentem prawdopodobnie najważ-

niejszym ze wszystkich archeolo-

gicznych odkryć są zbiory spisa-

nych na papirusie dokumentów

z Egiptu. Od ok. 300 r. przed Chr.

do roku 700 po Chr. wzdłuż Nilu

oraz na zachód, w oazie Fajjum,

kwitły tętniące życiem miasta. Kie-

dy kanały uległy zasypaniu, a szcze-

gółowo opracowany system admi-

nistracji przestał funkcjonować wraz

z inwazją Arabów, miasta opusto-

szały. Papirusy, leżąc w gorącym,

suchym klimacie w domach i na wy-

sypiskach śmieci, uległy dehydracji

i dzięki temu przetrwały. W XIX w.

zaczęto je wykopywać i sprzedawać

w dużych ilościach do muzeów.

Wykopaliska zapoczątkowane

w 1895 r. wydobyły na światło

dzienne niezliczoną ilość zapisków.

Listy i dokumenty

Na papirusach zapisywano wszel-

kie informacje, od kwitów podat-

ników do sławnych ksiąg. Dużą

część stanowią pisma urzędowe.

Jest w nich korespondencja pomię-

dzy urzędnikami, instrukcje prze-

syłane podwładnym przez zwierz-

chników, skargi, dokumenty świad-

czące o podatkach zapłaconych lub

do zapłacenia. Listy w sprawach

prywatnych i rodzinnych, dokumen-

ty małżeństwa czy rozwodowe, za-

proszenia na śluby itp. Wszystkie

pochodzą od mieszkańców. Kiedy

sekretarzowi zabrakło czystego pa-

pirusu, korzystał z odwrotu karty

jednostronnie już zapisanej. Dzięki

takim praktykom ocalało wiele

cennych ksiąg.

W tych czasach pisali głównie

publiczni pisarze i sekretarze. Lu-

dzie, którzy sami potrafili pisać,

dopisywali własnoręcznie pozdro-

wienia na końcu listu. Oficjalny

list musiał być podpisany przez na-

dawcę; wtedy nabierał urzędowej

wagi. W ten sposób niektóre ze

swoich listów "potwierdzał" Paweł

-1 Kor, Ga, Kol i 2 Tes.

Język grecki Nowego

Testamentu

Większość tych dokumentów

spisana jest w języku greckim.

Wkrótce po opublikowaniu pierw-

szych ich zbiorów naukowcy stwier-

dzili, że był to styl identyczny

z językiem Nowego Testamentu.

Język ten różni się od klasycznej

greki takich pisarzy jak Platon

czy Eurypides. Dzięki papirusom

można go dużo lepiej zrozumieć.

Słowa i zwroty pojawiające się

tylko raz czy dwa w Nowym

Testamencie występują częściej

na papirusach. To jeden z powo-

dów, dla których tłumaczenia

BiblŹŹ, dokonane po roku 1895,

różnią się od tłumaczeń poprze-

dnich. Wcześniej tłumacze oddawa-

li znaczenie słów, bazując na

klasycznej grece.

Słowo przetłumaczone w Wer-

sji autoryzowanej jako "autor"

w Hbr 12,2 wydaje się być użyte

bardziej w znaczeniu "pionier".

Rozkazy przesłane przez rząd lo-

kalnym urzędnikom każą przygo-

tować się do wizyty władcy. Sło-

wo użyte do określania wizyty, to

parousia; takiego samego auto-

rzy Nowego Testamentu używają

mówiąc o powtórnym przyjściu

Chrystusa. Słowo to dla starożyt-

nych czytelników Nowego Testa-

mentu oznaczało królewską wizytę.

Podatki i spis ludności

Celników krytykuje się w Ewan-

geliach ostro. Byli tak niepopu-

larni, ponieważ mogli za ustaloną

sumę kupić prawo do zbierania

podatków na danym terenie. Ich

zadaniem było zbieranie określo-

nej sumy; niewielki naddatek tej

kwoty stanowił ich wynagrodze-

nie. W wielu miejscach pojawiają

się informacje o nienawiści, jaką

obdarzano system pozwalający lu-

dziom, takim jak Zacheusz, zbie-

rać więcej niż było należne.

Od połowy I w. w Egipcie pro-

wadzono spisy ludności co czter-

naście lat. Publicznie nakazywa-

no obywatelom udać się do swych

domów rodzinnych w celu doko-

nania spisu. Właściciele domów

musieli spisać imiona i wiek

wszystkich osób i zadeklarować,

że nie ma nikogo więcej. Obecnie

nie wiemy, czy dokładnie tak sa-

mo wyglądały spisy ludności w Pale-

stynie, choć według EwangelŹŹ

Józef i Maryja w tym właśnie ce-

lu udali się do Betlejem. Egipskie

dokumenty dotyczące spisu ludno-

ści są bardzo dobrą ilustracją

relacji Łukasza z narodzin Jezusa.

ODKRYCIA W MASADZIE

Dla patriotów żydowskich walczących

przeciwko Rzymianom w wojnie, która

doprowadziła do zniszczenia Świątyni

w Jerozolimie w 70 r. po Chr., Masada

była ostatnim miejscem, gdzie stawiali

zbrojny opór.

Masada jest naturalną fortecą, poło-

żoną około 240 metrów powyżej oka-

lającej ją Pustyni Judzkiej, niedaleko

wybrzeży Morza Martwego. Król He-

rod uczynił z niej ufortyfikowany za-

mek, w którym znajdowały się wielkie

magazyny i starannie opracowany

system gromadzenia wody i jej

przechowywania pod ziemią.

W noc poprzedzającą zajęcie fortecy

przez Rzymian wszyscy, z wyjątkiem

niewielkiej grupki obrońców (w su-

mie około 1000 mężczyzn, kobiet

i dzieci), popełnili zbiorowe samobój-

stwo, żeby nie dostać się do niewoli.

Do przedmiotów, które pozostały

po okupacji żydowskich zelotów, na-

leżą m.in. łyżeczki do czernideł,

wieczko od lusterka, sandały i grzebień.

Starożytne księgi

Wśród papirusów znaleziono

egzemplarze sławnych greckich

dzieł literackich, takich jak Iliada

i Odyseja czy Historie Herodota.

Niektóre z nich są o ponad 1000 lat

starsze od egzemplarzy znanych

wcześniej. Zapisane na papirusach

były także księgi nie kopiowane

przez późniejszych skrybów, m.in.

dzieło Arystotelesa. W ten sam spo-

sób odzyskaliśmy grecki przekład

ksiąg Starego Testamentu (Septu-.

aginta) i egzemplarze ksiąg

Nowego Testamentu.

Jeden cienki skrawek papirusu

zawiera stronę z EwangelŹŹ wg św.

Jana spisaną około 130 r. po Chr.

Jest to najstarszy zachowany frag-

ment manuskryptu Nowego Testa-

mentu. Najbliższe im czasem

powstania pochodzą z ok. 200 r.

po Chr. Jest także kilka innych

ksiąg Nowego Testamentu z na-

stępnego wieku. Takie wczesne

przekłady są niezwykle cenną

pomocą w pracach nad historią

tekstu Nowego Testamentu.

Zwoje znad Morza

Martwego

Najbardziej ekscytujące odkry-

cie z czasów nowotestamentowych

to zwoje znad Morza Martwego.

Nikt nie spodziewał się, że staro-

żytne zapiski mogą przetrwać

w Palestynie. W roku 1947, w ja-

skini koło północno-zachodnich

wybrzeży Morza Martwego,

chłopiec pasący owce znalazł

dzbany zawierające stare skórzane

zwoje. Nie wiedział, co to było,

i oddał je niemal za darmo. W koń-

cu o znalezisku dowiedzieli się

archeolodzy. Pasterzom i archeo-

logom udało się znaleźć łącznie

400 zwojów.

Księgi te należały do biblioteki

społeczności religijnej w Qumran

na brzegu Morza Martwego. Zo-

stały schowane w jaskiniach, gdy

armia rzymska napierała na żydow-

skich powstańców w 68 r. po Chr.

Przetrwały dzięki suchemu i gorą-

cemu klimatowi rejonu. Wnoszą

one mniej niż papirusy, jeśli cho-

dzi o rozumienie tekstu Nowego

Testamentu, za to, zapisane w wię-

kszości wjęzyku hebrajskim lub

aramejskim, dostarczają dużo

cennych informacji na temat życia

religijnego Żydów w okresie

Nowego Testamentu.

W skład biblioteki z Qumran

wchodziły przede wszystkim.księ-

gi Starego Testamentu, z wyjąt-

kiem Księgi. Estery. Wiele egzem-

plarzy wskazuje, że tradycyjny

hebrajski tekst (przed tym odkry-

ciem dostępny jedynie z egzem-

plarzy spisanych około 900 r. po

Chr.) był używany w I w. po Chr.

i wcześniej. Wśród zwojów zda-

rzają się też nieco inne hebrajskie

teksty Starego Testamentu, choć

w mniejszości. Różnią się one

między sobą, a niektóre z tych

różnic widać w greckich tłumacze-

niach (Septuaginta) i w Nowym

Testamencie (cytat z Pwt 32,43

w Hbr 1,6 jest jednym z takich

miejsc).

Społeczność Qumran

Inne księgi są komentarzami do

fragmentów Starego Testamentu.

Komentatorzy wyjaśniali stare

imiona i nazwy miejsc w świetle

spraw bieżących. Wierzyli, że pro-

rocy mówili o nich, a nie. o cza-

sach sobie współczesnych. Z uwag

i innych pism dowiadujemy się

o pierwszym przywódcy społecz-

ności, Nauczycielu Sprawiedliwo-

ści. Nie zgadzał się on z większo-

ścią Żydów na temat dat ważniej-

szych świąt i w II w. przed Chr.

wyjechał z Jerozolimy, aby nad

Morzem Martwym założyć społecz-

ność ściśle przestrzegającą praw.

Członkowie społeczności Qum-

ran nazywali swych wrogów "Sy-

nami Ciemności", sami zaś okreś-

lali się "Synami Światła". Wyglą-

dali dnia, gdy Mesjasz poprowadzi

ich do wielkiego zwycięstwa. Wtedy

mieli czcić Boga w świątyni w spo-

sób, który uważali za słuszny.

Ich nadzieje okazały się płonne.

Wyczekiwany przez nich Mesjasz

nie nadszedł, a Rzymianie rozbili

ich społeczność. Należy przy tym

pamiętać, że społeczność w Qum-

ran i wczesny Kościół bardzo się

różnili. Właściciele zwojów byli

gorliwymi żydami. Nie mieli

żadnych bezpośrednich kontaktów

z wczesnym chrześcijaństwem.

Niektóre idee są jednak wspólne,

jak choćby przeciwstawianie

dobra i zła, światła i ciemności-

lecz są to typowe idee żydowskiej

religijności tego czasu.

Kiedy Rzymianie zajęli kraj w czasie

wojny żydowskiej (66-73 r. po Chr.),

społeczność w Qumran ukryła swoją

bibliotekę w pobliskich jaskiniach.

Naukowiec starannie składający

fragmenty zwojów odkrytych przez

beduińskich pasterzy w jednej z jas-

kiń w 1947 r.

W niektórych przypadkach po-

dobieństwa - mocno podkreślane

w ostatnio wydawanych książkach

- wydają się uderzające, ponieważ

nie ma jakiegokolwiek innego ma-

teriału pochodzącego od grup ży-

dowskich z tego samego okresu.

Badania komentarzy do Starego

Testamentu, zawartych w rękopi-

sach z Qumran, pozwoliły lepiej

zrozumieć, jak Jezus i Jego ucznio-

wie podchodzili do BiblŹŹ.

Jezus zarzucał przywódcom ży-

dowskim ścisłe przestrzeganie

szczegółów Prawa bez zrozumie-

nia jego rzeczywistego znaczenia.

Zwoje ukazują żydowską sektę,

przestrzegającą praw równie skru-

pulatnie, jeśli nie bardziej, jak to

czynili wspomniani przywódcy.

Wskazują na to odnalezione filak-

terie, jakie pobożni żydzi moco-

wali na czole i ręce, by przypomi-

nały im o prawach i przykazaniach

Bożych (patrz: Wj 13,9.16).

Ustępy Pism spisywano na

malutkich skrawkach pergaminu,

umieszczano w skórzanych szka-

tułach (filakterie) i przywiązywano

rzemykami do głowy i lewej dłoni

na czas modlitwy. Wymiary filakte-

rŹŹ znalezionych w Qumran wynoszą

20X 13 mm. Wymiary rozwiniętego

skrawka pergaminu to 40X27 mm.

Na jednym z nich zapisano ury-

wek z Pwt 5,22-6,9 w dwudziestu

sześciu wersach. Jezus oskarżał

faryzeuszy i nauczycieli Prawa

o obłudę, gdy nosili oni filakterie

tak, by inni to widzieli (Mt 23,5).

Najwcześniejszy znany fragment No-

wego Testamentu zawiera część osiem-

nastego rozdziału EwangelŹŹ

wg św. Jana.

Wczesne wzmianki o Jezusie

i chrześcijanach

"Jako że Żydzi stale zakłócali porzą-

dek publiczny prowokowani przez

Chrestusa (Chrystusa), Klaudiusz

wygnał ich z Rzymu".

Swetoniusz, Życie Cezarów,121 r..

po Chr.

"Aby powstrzymać plotki, Neron oskar-

żył i poddał torturom grupę ludzi

nienawidzonych za ich niecne prakty-

ki - grupę popularnie zwaną ,chrześ-

cijanami. Założyciel tej sekty, Chrys-

tus, został stracony przez prokonsula

Judei, Poncjusza Piłata, kiedy Tybe-

riusz był cesarzem. Ich niezwykle

szkodliwe przesądy na jakiś czas

zwalczono, ale zaczęły powracać-

teraz nie tylko w Judei, ale nawet

w samym Rzymie, który przyciąga

i przejmuje wszelkiego rodzaju

podłe i przynoszące wstyd działania".

Tacyt (51-117), Annały 15.44

Grobowce z czasów

Nowego Testamentu

Przez co najmniej jeden wiek

przed zburzeniem Jerozolimy

przez cesarza rzymskiego Tytusa

w 70 r. po Chr., Żydzi mieszkają-

cy w mieście grzebali swych zmar-

łych poza murami miasta. Zamiast

wykuwać pojedyncze groby w wa-

pieniu, wycinali w skale duże po-

mieszczenia, do których składali

wiele ciał. Do pomieszczeń tych,

w których dorosła osoba mogła

swobodnie stać, prowadziło wejś-

cie tak niskie, że trzeba było się

czasem przez nie czołgać. Wokół

ścian lub wokół części z nich ryto

w skale ławę na wysokości bioder.

Nad ławą drążono otwory o głę-

bokości 2 metrów. Czasami z pier-

wszego pomieszczenia przechodziło

się do jednego lub dwóch następ-

nych. Dziedziniec przed grobowcem

uprzątano dla ceremonŹŹ pogrzebo-

wych, a czasami zakładano tam

ogród.

Gdy ktoś umierał, ciało, po na-

maszczeniu i owinięciu, układano

na ławie lub w jednym z otworów

w ścianach. Wejście tarasowano

głazem lub okrągłą kamienną pły-

tą wtaczaną do płytkiego kanału.

(Zabezpieczenie drzwi potrzebne

było ze względu na dzikie, padli-

nożerne zwierzęta). Kiedy ciało

uległo rozkładowi, kości czasami

zbierano do urny, którą umiesz-

czano w jednym z otworów. Nie-

które z tych urn, wykonane z ka-

mienia, wciąż znajdują się w gro-

bowcach. Drewniane urny rozsy-

pały się w proch.

Czytając historię o zmartwych-

wstaniu Chrystusa, widzimy, że

szczegóły jego opisu dokładnie

przystają do tradycji: ciężki kamień

zamykający niskie wejście, uło-

żenie szat i miejsce, w którym

ukazali się aniołowie.

Imiona zmarłych

Krewni często ryli lub wypisy-

wali imiona swoich zmarłych na

skrzyniach pogrzebowych. Stąd

mamy dowody z pierwszej ręki

co do imion używanych w Judzie

w 1 w. po Chr. Są to imiona zna-

ne już z Nowego Testamentu:

Mateusz, Judasz, Szymon, Elżbie-

ta, Marta, Salome. Imiona te mają

poprawne hebrajskie i aramejskie

formy. Pojawiają się też jednak

imiona obcego pochodzenia, zwła-

szcza greckiego, takie jak Andrzej

i Tadeusz. Jezus to dość popular-

ne imię. Postaci opisywane w No-

wym Testamencie noszą wiele

zwykłych imion obywateli Judei

z okresu EwangelŹŹ.

Imiona te zapisane są najczęś-

ciej po hebrajsku i aramejsku,

lecz zdarzają się też inskrypcje

w języku greckim. Fakt, że Żydzi

najwyraźniej używali wymienio-

nych wszystkich trzech języków,

świadczy o różnorodności spo-

łeczeństwa. Kilka spośród słów

Jezusa zapisano w języku aramej-

skim i nie zmieniono ich w wię-

kszości tłumaczeń:

abba, "ojcze" - Mk 14,36;

Eloi, Eloi, lema sabachthani-

"Boże mój, Boże mój, czemuś

Mnie opuścił?" - Mk 15,34;

effalha - "otwórz się" - Mk 7,34;

raka - dosł. "pusta głowo, czło-

wieku godny pogardy" - Mt 5,22;

talitha kum - "Dziewczynko,

mówię ci, wstań!" - Mk 5,41.

Jezus na co dzień mówił po ara-

mejsku, Stary Testament czytał po

hebrajsku i całkiem możliwe, że

znał grecki.

Księgi biblijne były wiernie kopiowa-

ne i przekazywane z pokolenia na po-

kolenie przez tysiące lat.

WAŻNIEJSZE WYKOPALISKA W PALESTYNIE

Miejsce Daty Archeolodzy

Jerozolima 1867-70 C. Warren

Tell el-Hesi 1890-92 W. M. F. Petrie, F. J. Bliss

Szefela 1898-1900 F. J. Bliss, R. A. S. MacAlister

Gezer 1902-3,1907-9 R. A. S. MacAlister

Taanak 1902-4 E. Sellin

Megiddo 1903-5 G. Schumacher

Sychem 1907-9 E. Sellin, C. Watzinger

Jerycho 1907-8 C. Watzinger

Samaria 1908,1910-11 G. A. Reisner, C. A. Fisher

Tell Beit Mirsim 1926-36 W. F. Albright

Bet-Szan 1921-33 C. S. Fisher, A. S. Rowe

Megiddo 1925-39 C. S. Fisher, P. L.O0. Guy, G. Loud

Bet-Szemesz 1928-31 E. Grant

Jerycho 1930-36 J. Garstang

Samaria 1931-33,1935 J. W. Crowfoot, K. M. Kenyon

Lakisz 1932-36 J. L. Starkey

Aj 1933-35 J. Marquet-Krause

Tirsa (Tel el-Far'ah) 1946-60 R. de Vaux

Qumran, jaskinie nad M. Martwym 1949-67 R. de Vaux i inni

Jerycho 1952-58 K. M. Kenyon

Ramat Rachel 1954-63 Y. Aharoni

Chasor 1955-58,1968 Y. Yadin

Gibeon 1956-62 J. B. Pritchard

Sychem 1956-73 G. E. Wright

Cezarea 1959- M. Prausnitz, R. Bull

Megiddo 1960,1965-67 Y. Yadin

Jerozolima 1961-68 K. M. Kenyon

Herodium 1962-67 V. C. Corbo

Arad 1962- Y. Aharoni, R. B. K. Amiran

Aszdod 1962- M. Dothan

Gezer 1964- W. G. Dever

Aj 1964-72 J. A. Callaway

Dan 1966= A. Biran

Jerozolima 1968-71 B. Mazar, N. Avigad

1978- Y. Shiloh

Beer-Szeba 1969-76 Y. Aharoni

Tell el-Hesi 1970- G. W. van Beek

Lakisz 1973- D. Ussiszhin

DZIEJE BIBLII

Jak spisano Biblię i jak

stała się jedną księgą

Patrząc na leżącą na półce Bib-

lię, widzimy dość grubą książkę,

mającą prawie tyle samo stron co

słownik. Ale po zdjęciu jej z półki

przekonujemy się, że w ogóle nie

przypomina ona słownika. W rze-

czywistości nie jest nawet jedną

księgą. Biblia jest zbiorem ksiąg-

w sumie, w ujęciu katolickim 73,

protestanckim 66. Niektóre z nich

są bardzo grube,inne cieńsze;

niektóre bardzo stare, inne nieco

młodsze. Zawierają historię, poe-

zję, filozofię, hymny - a nawet ka-

zania i prywatne listy. W jaki spo-

sób doszło do napisania tych ksiąg?

Kto je napisał? Kiedy? W jaki

sposób połączono je, tworząc księ-

gę, którą znamy dzisiaj jako Biblię?

Biblia jest podzielona na dwie

główne części - Stary Testament

i Nowy Testament.

Hebrajski Stary Testament

Na Stary Testament składa się

pierwszych 39 (46) ksiąg chrześci-

jańskiej BiblŹŹ. Księgi te są święty-

mi pismami narodu żydowskiego

i jego religŹŹ, judaizmu. Były one

pierwotnie napisane po hebrajsku

i aramejsku, w antycznych językach

Żydów. Wiele z tych pism jest tak

starych, że obecnie niewiele można

powiedzieć o ich początkach.

Żydowscy pisarze co jakiś czas

sporządzali kopie świętych pism

hebrajskich. Jednak dokumenty

w klimacie krajów biblijnych ule-

gały szybkiemu niszczeniu i dlatego

rzadko znajdujemy bardzo stare

kopie pism.

Aż do roku 1947 najstarsze he-

brajskie rękopisy Starego Testamen-

tu pochodziły z IX i X w. po Chr.

I Były one kopiami pierwszych pię-

ciu ksiąg biblijnych - Pentateuchu

(Pięcioksięgu). W roku 1947 do-

konano bardzo ważnego odkrycia

zwojów znad Morza Martwego.

Były to wczesne rękopisy z księgo-

zbioru żydowskiej wspólnoty reli-

gijnej, która w czasach Jezusa roz-

winęła się w Qumran nad Morzem

Martwym. Rękopisy te są więc

o prawie tysiąc lat starsze od tych

z dziewiątego i dziesiątego wieku.

Pomiędzy zwojami znad Morza

Martwego znajdują się głównie

rękopisy ksiąg Starego Testamentu

z wyjątkiem Księgi Estery.

Te wczesne rękopisy z Qumran

są bardzo ważne, ponieważ zawie-

rają zasadniczo ten sam tekst co rę-

kopisy z dziewiątego i dziesiątego

wieku. Pokazują one, że tekst Sta-

rego Testamentu w ciągu tysiąca

lat zmienił się bardzo mało. Uważ-

ni pisarze zrobili niewiele błędów

i przeinaczeń. Jest kilka miejsc,

gdzie użyto innych słów lub zwro-

tów, są również słowa (hebrajskie),

których znaczenia nie potrafimy

odkryć. Jednak możemy być pew-

ni, że znany nam obecnie tekst

Starego Testamentu jest zasadniczo

taki sam, jak ten zapisany wiele

stuleci temu.

Inne starożytne wersje

Starego Testamentu

Tekst Starego Testamentu za-

chował się do dzisiaj także w for-

mie starożytnych przekładów.

Niektóre z nich potwierdzają

dokładność używanego dziś

hebrajskiego tekstu Starego

Testamentu.

Jednym z najważniejszych tłu-

maczeń, bo pierwszym, jest grecka

wersja Starego Testamentu-

Septuaginta. W pierwszych wie-

kach chrześcijaństwa Septuaginta

była używana przez mówiących po

grecku żydów i chrześcijan. Ano-

nimowy autor - Listu Arysteasza

sugeruje, że Septuaginta została

opracowana dla Żydów mieszka-

jących w Egipcie w czasie pano-

wania faraona Ptolemeusza Fila-

delfaosa (285-246 przed Chr.).

Język grecki był głównym ję-

zykiem Imperium Rzymskiego,

dlatego w pierwszych wiekach

chrześcijaństwa powstało także

kilka innych greckich wersji Sta-

rego Testamentu. Czasami tłuma-

czenie greckie pozwala zrozumieć

trudny fragment hebrajskiego teks-

tu. Nie należy jednak zapominać,

że tłumaczenia mogą niekiedy być

mało precyzyjne. Współczesne prze-

kłady, aby ustrzec się niejasności

zawierają w przypisach wiele

wyjaśnień. W późniejszych

wiekach, kiedy chrześcijaństwo

dotarło do narodów mówiących

innymi językami, przetłumaczono

Stary Testament na łacinę ( Wulga-

ta), syryjski (Peszita) i egipski

(koptyjski).

Jak skompletowano

Stary Testament

Nie ma możliwości ustalenia

ponad wszelką wątpliwość, w ja-

ki sposób utworzono zbiór ksiąg,

znany obecnie jako Stary Testa-

ment. Natomiast wiemy, które

księgi wchodziły w skład Starego

Testamentu tuż przed narodzeniem

Jezusa i potrafimy ustalić, jakie`

księgi Jezus i Jego apostołowie

uznaliby za swoją ,Biblię".

W Tradycji Żydowskiej istnieje

przekonanie, że to Ezdrasz (które-

go historia opisana jest w Księdze

Ezdrasza) zebrał i ułożył księgi

Starego Testamentu. Ale zbiór

pierwszych pięciu ksiąg (Księgi

Mojżeszowe lub Pięcioksiąg, czyli

Pentateuch) oraz niektóre mowy

proroków były czytane znacznie

wcześniej, podobnie jak psalmy

i przysłowia.

Żydzi podzielili swoje święte

księgi na trzy grupy: Prawo, Pro-

rocy i Pisma. Prawo składało się

z pierwszych pięciu ksiąg Starego

Testamentu (Księgi Rodzaju -

Księgi Powtórzonego Prawa).

Choć Księga Rodzaju nie zawiera

"prawa" jako takiego, została włą-

czona do pierwszej grupy, ponie-

waż uważano że wszystkie pięć

ksiąg napisał Mojżesz.

Do "Proroków" zaliczono nie

tylko proroctwa ludzi, takich jak

Amos, Jeremiasz, Izajasz i wielu ." ,

innych, ale także księgi historyczne

- Jozuego, Sędziów,1 i 2 Samuela

oraz 1 i 2 Królewską. Księgi te"

przyporządkowano "Prorokom", ,"

ponieważ nie dotyczyły wyłącz-

nie faktów, ale także znaczenia

historŹŹ z punktu widzenia Boga.

"Pisma" obejmowały księgi mąd-

rościowe (głównie sentencje) -

Przysłów, Koheleta, Hioba - pewne

napisane później księgi historycz-

ne, takie jak Ezdrasza, Nehemiasza

i Kronik oraz jedną prorocką -

Księgę Daniela.

Wiadomo, że w czasach Jezusa

hebrajskie Pismo Święte składało

się z trzydziestu dziewięciu ksiąg

znanych jako Stary Testament.

Większość ksiąg Starego Testamen-

tu jest cytowana w Nowym Testa-

mencie. Na tej podstawie można

ustalić, które księgi były znane

Jezusowi i Jego uczniom.

Oprócz trzydziestu dziewięciu

ksiąg Starego Testamentu, Żydzi

mieli także inne święte pisma,

nazywane apokryfami, których nie

traktowali na równi z Księgami

Starego Testamentu. Jednak wśród

czytających Septuagintę cieszyły się

one takim samym szacunkiem.

W jaki sposób dotarł do

nas Nowy Testament

W przypadku Starego Testamen-

tu mieliśmy ledwie wystarczającą

ilość informacji, żeby zrekonstru-

ować jego historię. W przypadku

Nowego mamy nawet więcej niż

potrzeba! Uczeni dysponują tysią-

cami starych rękopisów Nowego

Testamentu. Muszą decydować,

które z nich są najbardziej godne

zaufania, najbliższe oryginału.

Nowy Testament został pierwot-

nie spisany po grecku. Uczeni

posiadają wiele greckich rękopi-

sów, do których mogą się odwoły-

wać. Dodatkowo posiadają wczes-

ne tłumaczenia Nowego Testamen-

tu - na łacinę, syryjski, egipski

(koptyjski) i wiele innych języ-

ków. Mogą także odwoływać się

do cytatów z Nowego Testamentu

(choć te są często nieścisłe), zawar-

tych w dziełach wczesnochrześci-

jańskich pisarzy i teologów.

Większość greckich rękopisów

zawiera wersję Nowego Testamen-

tu ujednoliconą w piątym wieku

po Chr. Ta właśnie wersja została

wydrukowana jako pierwsza

w roku 1516 przez holenderskiego

uczonego Erazma. Aż do tego cza-

su nikt nie kwestionował popraw-

ności tego tekstu.

Niektóre wydania BiblŹŹ, ukazu-

jące się w ciągu następnych dwóch

stuleci, zawierały przypisy mówią-

ce, w jakich miejscach inne ręko-

pisy różniły się od standardowej

wersji Nowego Testamentu. Naj-

istotniejsze różnice odnotowuje

tekst Stefanusa, na bazie którego

w AnglŹŹ powstała Biblia Króla

.Jakuba (1611) i wersja Elzewira

( 1633). Ta ostatnia stała się wzor-

cem dla przekładów Nowego Testa-

mentu w Europie (znany jest on jako

Tekst Przyjęty, Textit,s Receptus).

Jednak w osiemnastym i dzie-

więtnastym stuleciu uczeni zaczę-

li sięgać głębiej do historŹŹ Nowe-

go Testamentu. Odkryli, że wiele

starszych rękopisów Nowego Tes-

tamentu różniło się od standardo-

wego tekstu z piątego wieku. Wy-

kazali, że zbadanie wieku i jakości

rękopisu jest istotniejsze od ilości

zachowanych kopŹŹ. Inni naukow-

cy odkryli, że rękopisy można po-

dzielić na "rodziny" zawierające

podobny tekst.

Obecnie wiemy, że starsze "rodzi-

ny", takie jak "Aleksandryjska" czy

"Zachodnia", są bliższe oryginału

niż standardowy tekst z V wieku.

W jaki sposób

kopiowano rękopisy

Przed wynalezieniem druku na

Zachodzie w piętnastym wieku,

wszystkie rozpowszechniane

pisma przepisywane były ręcznie.

Zazwyczaj kilku skrybów jedno-

cześnie przepisywało pod dyktando.

Jeśli jeden z nich słabiej słyszał

lub nie skupił się odpowiednio,

pojawiały się pomyłki. Czasami

nawet pisarzowi, który samodziel-

nie przepisywał oryginalny tekst,

zdarzało się odczytać go niewłaś-

ciwie lub pomylić się w inny spo-

sób. Na posiadanie prywatnego

rękopisu stać było bardzo niewielu

ludzi. Ich wyrób był kosztowny,

dlatego kościoły chrześcijańskie

posiadały zwykle pojedyncze rę-

kopisy, z których mogli korzystać

wierni przychodzący do świątyni.

Pierwsze kopie Nowego Testa-

mentu były prawdopodobnie

zapisane na zwojach zrobionych

z papirusu, skóry lub pergaminu.

Ale prawdopodobnie mniej więcej

w drugim wieku zaczęła pojawiać

się forma książkowa, jakiej używa

się obecnie (Kodeks), a która jest

znacznie poręczniejsza niż zwoje.

Wiarygodny tekst

Nowego Testamentu

Najbardziej cenione grupy rę-

kopisów Nowego Testamentu to:

Papirusy Bodmera (z których je-

den pochodzi z końca drugiego

wieku) i Papirusy Chester Beatty

(prawdopodobnie z początku

trzeciego wieku); zawierają one

jednak tylko fragmenty Nowego

Testamentu; pochodzący z czwar-

tego wieku Kodeks Synajski, obej-

muje cały Nowy Testament, oraz

Kodeks Watykań.ski dochodzący aż

do Listu do Hebrajczyków 9,13.

Kodeksy zostały prawdopodobnie

wykonane przez zawodowych

skrybów w egipskiej AleksandrŹŹ.

Wymienione rękopisy były pod-

stawą greckiej wersji Nowego

Testamentu, sporządzonej w dzie-

więtnastym wieku przez uczonych

Westcotta i Horta. Większość

uczonych zgadza się, że wersja ta

jest dokładniejsza od standardo-

wego tekstu z piątego wieku,

wykorzystanego przy tworzeniu

wielu poprzednich wersji.

Dwa pełniejsze zbiory papiru-

sów Bodmera i Chester Beatty

zostały odkryte już po ukazaniu się

wersji Westcotta i Horta.

Zostały one razem z innymi

źródłami wykorzystane w pracach

nad jeszcze doskonalszą wersją

Nowego Testamentu.

Odkryto jeszcze inne zwoje

papirusowe. Trudno jest określić,

który z rękopisów jest najlepszy-

należy uważnie badać i porówny-

wać ich treść.

Przez ostatnie 250 lat wielu

uczonych pracowało wytrwale

i starannie, aby złożyć tekst

Nowego Testamentu jak najbliż-

szy temu, co napisali jego autorzy

Pozostało tylko kilka nieznanych

fragmentów, co do których istnie-

ją wątpliwości związane jedynie

z doborem słów. Jednak żadna ze

współczesnych wersji nie wzbu-

dza jakichkolwiek wątpliwości

co do podstawowego znaczenia

Nowego Testamentu.

W jaki sposób zebrano

Księgi Nowego Testamentu

Choć nie zachowało się wiele

bezpośrednich dowodów z naj-

wcześniejszych lat, mamy dziś

dosyć klarowny obraz tego,

w jaki sposób Nowy Testament

przybrał swój obecny kształt.

Pierwsze gminy chrześcijańskie

opierały się prawdopodobnie na

praktyce żydowskich synagog

i w czasie spotkań czytano frag-

menty Starego Testamentu.

Ponieważ jednak chrześcijanie ci

czcili Jezusa Chrystusa, było dla

nich naturalnym dodanie do czy-

tań opisu jakiegoś fragmentu Jego

życia i nauczania. Na początku

mogło to mieć formę świadectwa

z pierwszej ręki, pochodzącego od

kogoś, kto osobiście znał Jezusa.

Jednakże, w miarę upływu czasu,

Kościołów przybywało, natomiast

naocznych świadków ubywało.

Stało się więc konieczne zapisanie

tych świadectw. W ten właśnie

sposób powstały cztery Ewangelie

(Mateusza, Marka, Łukasza i Jana),

które oczywiście odgrywały ważną

rolę w nabożeństwach i życiu

pierwotnych Kościołów.

Apostołowie i inni przywódcy

chrześcijan pisali listy do posz-

czególnych Kościołów i osób.

Ponieważ listy te zawierały ogólne

wskazówki dotyczące życia i wiary

chrześcijańskiej, wkrótce dostrzeżono

ich użyteczność dla całego Kościoła.

Dzieje Apostolskie zostały zaakcepto-

wane, ponieważ były kontynuacją

EwangelŹŹ wg św. Łukasza. Są one

jedynym pełnym opisem początków

chrześcijaństwa.

Wiemy, że do roku 200 po Chr.

Kościół używał oficjalnie tylko

czterech EwangelŹŹ i żadnych

innych; istniały także fikcyjne

opowieści o Jezusie, poprzedzone

listami przywódców chrześcijań-

skich, którzy nastali po apostołach.

Ale główny nurt Kościoła akcep-

tował jedynie Ewangelie Mateusza,

Marka, Łukasza i Jana, im tylko

przyznając autorytet w sprawach

życia i nauczania Jezusa. Do tego

czasu także listy Pawła uznano

powszechnie za pisma dorównu-

jące wagą Ewangeliom.

Pozostałe księgi Nowego Testa-

mentu zaakceptowano powszech-

nie później. Na przykład Apoka-

lipsa św. Jana była z pewnością

czytana w II w., ale dopiero w III w.

została ogólnie przyjęta. List do

Hebrajczyków znano pod koniec

1 w., ale aż do IV w. po Chr., częś-

ciowo ze względu na wątpliwości

dotyczące tego, czy był on napisany

przez Pawła, nie był aprobowany

przez niektóre Kościoły.

2 List św. Piotra, 2 i 3 List

św. Jana, List św. Jakuba, List

św. Judy także musiały przez

pewien czas czekać, zanim zostały

uznane przez Kościół jako Pismo

Święte. Być może ostrożność

Kościoła wynikała z wątpliwości

w stosunku do ich autorstwa i tego,

że mają one charakter raczej pry-

watny. Pierwotnym kryterium za-

liczenia listu do Nowego Testa-

mentu była jego przydatność do

czytania publicznego. Jeśli więc

nie nadawał się do tego celu, jego

użyteczność wydawała się

ograniczona.

O tym, które pisma są użyteczne

i powinny być zaliczone do Nowe-

go Testamentu, nie zdecydowała

arbitralnie żadna rada. Wraz z upły-

wem czasu Kościół odkrył, że nie-

które pisma cieszą się oczywistym

i powszechnym autorytetem,

a jednocześnie są pomocne i nie-

zbędne do wzrostu Kościoła. Na

Soborach w Laodycei (363 r. po

Chr.) i Kartaginie (397 r. po Chr.)

biskupi spisali listę tych pism

i w ten sposób zebrano księgi No-

wego Testamentu, z wyjątkiem

Apokalipsy św. Jana, która nie

znalazła się na liście w Laodycei.

Przede wszystkim Kościoły

chciały uzyskać pewność, że listy

włączone do Nowego Testamentu

są rzetelnym świadectwem życia

i pracy apostołów - ludzi, którzy

byli najbliżej Jezusa.

TŁumaczenia i tłumacze

Starożytne wersje BiblŹŹ

Dla wielu chrześcijan w pierw-

szym wieku po Chr. "Biblią" było

greckie tłumaczenie Starego

Testamentu (Septuaginta), które

rozpoczęto w trzecim wieku przed

Chr. Wkrótce po skompletowaniu

Nowego Testamentu rozpoczęła

się praca nad jego przekładem.

Jednak ponieważ łacina była języ-

kiem urzędowym Imperium Rzym-

skiego, to właśnie na łacinę doko-

nano prawdopodobnie pierwszego

przekładu. Na początku w więk-

szości Kościołów, nawet we

Włoszech, używano języka

greckiego.

0Hieronim

Począwszy od 11 w. pojawiło się

wiele lokalnych przekładów BiblŹŹ.

Istniało jednak powszechne przeko-

nanie, że powinien istnieć kanon

tekstu, który mógłby być rozpo-

znawany i używany przez wszyst-

kich. Tak więc około roku 384 po

Chr. papież Damazy polecił swo-

jemu sekretarzowi dokonanie re-

wizji łacińskiego tekstu Nowego

Testamentu.

Sekretarzem tym był Hieronim.

Jest on pierwszym tłumaczem Bi-

blŹŹ, którego imię znamy obecnie

(wiemy o wcześniejszych żydow-

skich uczonych, którzy dokonywa-

li poprawy greckiego Starego Tes-

tamentu). Jego łaciński przekład,

Wulgata, stał się standardową wer-

sją BiblŹŹ dla Kościoła rzymsko-

katolickiego. Posłużyła ona jako

źródło dla licznych przekładów,

w tym także pierwszych tłumaczeń

na język angielski.

Hieronim był starannie wykształ-

cony i dobrze wykonał swoją pra-

cę. Po to, aby przetłumaczyć Stary

Testament, nauczył się hebrajskie-

go, mieszkając przez wiele lat

w Betlejem. Dzięki jego dziełu,

przepisanemu ręcznie w wielu

krajach, Słowo Boże zaczęło

przynosić życie i nadzieję

niezliczonym rzeszom ludzi.

Biblie syryjska i koptyjska

W II w. rozpoczęto pracę nad tłu-

maczeniem BiblŹŹ na język syryjski.

Choć stara odmiana tego języka

należy już do języków martwych,

przekład z IV w. (znany jako Peszi-

ta) jest ciągle używany w nabożeń-

stwach chrześcijan nestoriańskich

(chaldejskich) i syryjskich w SyrŹŹ,

Iranie, IndŹŹ i innych krajach.

Kościół w Egipcie używał na po-

czątku języka greckiego. Jednak

w miarę rozszerzania się wiary

chrześcijańskiej na południe poja-

wiła się potrzeba opracowania Bib-

lŹŹ egipskiej (koptyjskiej). Tłuma-

czenie rozpoczęto w trzecim wieku.

Biblia koptyjska jest jeszcze ciągle

używana w czasie nabożeństw

niektórych wspólnot.

Przekłady z czwartego

i piątego wieku

Po nawróceniu rzymskiego cesa-

rza Konstantyna (312 r. po Chr.)

chrześcijaństwo szybko się roz-

przestrzeniało i wkrótce potrzebne

były nowe tłumaczenia. Goci, któ-

rzy najechali Imperium w dorze-

czu Dunaju, otrzymali prawie całą

Biblię w swoim ojczystym języku

dzięki pracy misjonarza i tłumacza

- Ulfilasa. Duża część tekstu prze-

trwała w rękopisie, choć język ten

już dawno przestał być używany.

Św. Mesrop opracował alfabet

dla Armeńczyków, pierwszego

chrześcijańskiego narodu świata,

i ukończył pracę nad armeńską Bib-

lią w piątym wieku. Przekład ten

jest ciągle kanonem BiblŹŹ dla

Kościoła armeńskiego, zarówno na

terenie byłej republiki radzieckiej,

jak i wśród Ormian rozproszonych

po całym świecie. Biblia Geez

i Biblia gruzińska, używane

w Kościołach EtiopŹŹ i Gruzji,

prawdopodobnie także pochodzą

z piątego wieku.

Tłumaczeniem BiblŹŹ posługiwano

się w czasie nabożeństw, a także

podczas indywidualnych studiów

władców chrześcijańskich. Częś-

ciej jednak używano BiblŹŹ ła-

cińskiej, niż jej tłumaczenia na

język narodowy. Niektóre dawne

przekłady są ważne także dzisiaj,

ponieważ ciągle jeszcze używa się

ich w nabożeństwach Kościołów

wschodnich. Wszystkie przekłady

miały wpływ na rozwój wiedzy

o tekście oryginalnym, z którego

zostały przetłumaczone.

Oprócz przekładów kościelnych,

znany jest przynajmniej jeden

przekład "misyjny". Około roku

640 po Chr., grupa nestoriańskich

misjonarzy mówiących po syryjsku

przetłumaczyła Ewangelie dla

chińskiego cesarza Tai Tsunga.

Mroczne średniowiecze

Po upadku Imperium Rzymskie-

go na Zachodzie, chrześcijaństwo

szybko rozprzestrzeniało się, szcze-

gólnie w Europie północnej i środ-

kowej. W miarę wzrostu Kościoła

fragmenty BiblŹŹ tłumaczono na

wiele nowych języków.

Pierwszym tłumaczeniem w An-

glŹŹ był przekład Psalmów dokona-

ny przez Aldhelma. Aldhelm był

w roku 700 biskupem w Sherborne

na południu AnglŹŹ.

Mniej więcej w tym samym cza-

sie wielki historyk Bede, martwił

się o księży, którzy nie znali łaci-

ny, albo znali ją słabo i nie mogli

czytać BiblŹŹ. Rozpoczął więc tłu-

maczenie BiblŹŹ na anglo-saksoń-

ski. Umarł w roku 735, pracując

na łożu śmierci nad tłumaczeniem

EwangelŹŹ wg św. Jana. Niestety

nie zachowało się do dziś ani tłu-

maczenie Aldhelma, ani Bedego.

Tłumaczem BiblŹŹ był także

Król AnglŹŹ, Alfred (871-901 ).

Przełożył fragmenty Księgi Wyjś-

cia, Psalmy i Dzieje Apostolskie.

Wykształceni księża czasami tłu-

maczyli samodzielnie. Po najeździe

Normanów wiele ksiąg biblijnych

zostało przetłumaczonych na język

angielski, niektóre na lokalne

dialekty.

Podejmowano się także prze-

kładów na inne języki, głów-

nie dla zwierzchników Kościoła,

często z zachowaniem ustalonego

wzorca rytmicznego. Tłumaczenie

z 758 r. EwangelŹŹ wg św. Mateu-

sza na frankoński (wczesna od-

miana niemieckiego) przetrwało

do dziś. Najwcześniejsze teksty

francuskie pochodzą z dwuna-

stego wieku; włoskie - z czter-

nastego. Pierwsze tłumaczenia

BiblŹŹ na język arabski pojawiły

się prawdopodobnie w ósmym

wieku, choć chrześcijanie żyli

w ArabŹŹ już w czwartym wieku.

0 Biblia starosłowiańska

W dziewiątym wieku, kiedy ple-

miona słowiańskie nawracały się

dzięki pracy Cyryla i Metodego,

dokonano przekładu na język

staro-cerkiewno-słowiański. Cyryl

opracował specjalny alfabet,

zwany od jego imienia cyrylicą,

i wkrótce cała Biblia została

przetłumaczona. Jest to ciągle

oficjalna wersja rosyjskiego

Kościoła Prawosławnego.

Choć sporządzane ręcznie kopie

nie były liczne, wczesne przekłady

BiblŹŹ były bardzo szeroko rozpow-

szechnione. Pojedynczy egzemplarz

mógł być wart tyle co kilka wiosek.

Wiele kopŹŹ wykonali zakonnicy

w dziele miłości chrześcijańskiej.

Prekursorzy Reformacji

W późniejszym okresie średnio-

wiecza pojawiło się kilka nowych

wersji BiblŹŹ. Były one przezna-

czone dla zwykłych chrześcijan,

a opracowane przez ludzi krytycz-

nych w stosunku do przywódców

Kościoła. Około roku 1170, kupiec

z Lyonu, Peter Waldo, dzięki lek-

turze Nowego Testamentu odna-

lazł cel życia. Doprowadził on do

opracowania przekładu BiblŹŹ na

język prowansalski (południowa

odmiana francuskiego). Jego naśla-

dowcy założyli Kościół Walden-

sów, który przez wieki doświad-

czał srogich prześladowań.

Wiklif

Prawie 200 lat później oksfordzki

teolog, Jan Wiklif studiując Biblię

doszedł do wniosku, iż jest ona tak

ważna, że powinna być dostępna dla

każdego. W rezultacie, do roku 1384

Biblia łacińska (Wulgata) została

z jego inicjatywy przetłumaczona

na angielski. Tłumaczami większo-

ści ksiąg byli Nicholas z Hereford

i John Purvey. Trzymali się bardzo

ściśle łacińskiego tekstu, zachowując

nawet niezgodny z angielskim szyk

słów! Do roku 1395 Purvey popra-

wił tekst pod względem gramatyki

i przejrzystości języka angielskiego.

Niektóre egzemplarze zawierały

uwagi wyrażające kontrowersyjne

poglądy Lollardów (jak nazywano

zwolenników Wiklifa). W roku 1408

zebrał się w Oxfordzie synod Kościo-

ła, który zabronił kopiowania, rozpo-

wszechniania i studiowania tych prze-

kładów BiblŹŹ. Jednak pokusa czytania

BiblŹŹ po angielsku była zbyt wielka.

Kiedy 100 lat później pojawiły się

pierwsze egzemplarze drukowane,

w obiegu znajdowało się jeszcze

wiele setek pisanych ręcznie kopŹŹ.

Hus

Podobny ruch miał miejsce na tere-

nie obecnych Czech. Jan Hus, rektor

Uniwersytetu w Pradze, pozostają-

cy pod wpływem nauk Wiklifa, zo-

stał spalony na stosie w roku 1415;

jego uczniowie rozpoczęli mimo to

pracę nad tłumaczeniem BiblŹŹ. Re-

zultatem tego był czeski Nowy Te-

stament, wydrukowany w 1475 roku.

Wynalazek druku

i Reformacja

Kiedy około 1450 r. w niemiec-

kim mieście Moguncji Johann Gu-

tenberg udoskonalił technikę dru-

ku, wprowadzając ruchome czcion-

ki, rozpoczęła się nowa era w hi-

storŹŹ książki, w tym także BiblŹŹ.

Właśnie Biblia - w wersji łaciń-

skiej - została wydrukowana jako

pierwsza ( 1456). Dziesięć lat póź-

niej w Strasburgu została wydru-

kowana wersja niemiecka, na pod-

stawie tekstu nieznanego tłumacza

z czternastego wieku. W roku 1471

wydrukowano pierwszą Biblię po

włosku, a wkrótce po francusku

Nowy Testament. Pierwsze holen-

derskie Pismo Święte pojawiło się

w 1477 r. Rok później wydrukowa-

no całą Biblię po katalońsku (dla

HiszpanŹŹ).

Erazm

Wszystkie drukowane wersje

opierały się na istniejących

rękopisach i były tłumaczone z ła-

ciny. Jednak dzięki ożywieniu

nauki, zaczęto studiować teksty

w językach oryginalnych. Uczeni

żydowscy przechowali Biblię

hebrajską i wydrukowali ją we

Włoszech w 1488 r. Grecki Nowy

Testament został po raz pierwszy

opublikowany przez wielkiego

holenderskiego uczonego, Erazma,

w roku 1516. Choć sam nie był

tłumaczem (z wyjątkiem przekła-

dów na łacinę), w przeciwieństwie

do innych bardzo popierał prze-

kładanie BiblŹŹ na języki współ-

czesne. Pisał: "Chciałbym, aby

Pismo Święte zostało przetłuma-

czone na wszystkie języki tak, aby

nie tylko Szkoci czy Irlandczycy,

ale także Turcy i Saraceni mogli

je czytać i rozumieć. Chciałbym,

aby rolnik śpiewał je w czasie orki,

tkacz nucił je do wtóru swojego

krosna, podróżny umilał sobie

męczącą podróż jego historiami".

Luter

W tym samym czasie w Niem-

czech, młody zakonnik, Marcin

Luter, z wielkim zapałem studio-

wał łacińską Biblię. Kiedy czytał,

szczególnie uderzyły go słowa

Pawła w Liście do Rzymian 1,17:

"W niej bowiem [EwangelŹŹ] obja-

wia się sprawiedliwość Boża, któ-

ra od wiary wychodzi i ku wierze

prowadzi".

Luter pisał później, jak wiel-

ką ulgę przyniosły mu te słowa.

"Czułem się jak narodzony na

nowo... Moja miłość dla tego

najsłodszego słowa <<sprawie-

dliwość Boża>> była odtąd tak

wielka, jak poprzednia do nie-

go nienawiść. W ten sposób

słowa Pawła stały się prawdziwą

bramą Raju".

Luter był wykładowcą na uni-

wersytecie w Wittenberdze. Tam

ogłosił swą doktrynę i przeprowa-

dził dokładne studia hebrajskiego

Starego Testamentu i greckiego

Nowego Testamentu w przekła-

dzie Erazma. Następnie podjął za-

danie opracowania nowego tłuma-

czenia na niemiecki, przy użyciu

możliwie najprostszego języka.

Nowy Testament pojawił się

w roku 1522, a cały przekład zo-

stał ukończony w 1532. Od tego

czasu jest to najlepiej znana

niemiecka wersja BiblŹŹ.

Biblia angielska

Tyndale

Prace Erazma wywarły wpływ

również na Williama Tyndalea,

uczonego z Cambridge, który

rozpoczął tłumaczenie Nowego

Testamentu na angielski. Władze

kościelne nie popierały jego pra-

cy, więc przeniósł się do Niemiec,

aby ją ukończyć.

Pierwszy Nowy Testament wy-

drukowany po angielsku pojawił

się w mieście Worms w 1526 r.

Wkrótce dotarł on do AnglŹŹ, gdzie

studiowano go z wielkim zaintere-

sowaniem. Władze zabroniły roz-

powszechniania egzemplarzy Bib-

lŹŹ, a biskup Londynu zakupił dużą

ilość kopŹŹ i spalił je.

Reakcją Tyndalea było opubli-

kowanie kolejnej wersji! Popra-

wiał ją jeszcze dwukrotnie i do

roku 1566 była ona drukowana

czterdzieści razy.

Kontynuował swoją pracę,

pisząc książki i tłumacząc część

Starego Testamentu. Jego Nowy

Testament stanowi najwspanialsze

dziedzictwo anglojęzycznej kultu-

ry, ponieważ Wersja autoryzowana

(Biblia Króla Jakuba) z 1611 r.,

jest z nim prawie w stu procentach

zgodna.

Coverdale

W roku 1535 Myles Coverdale

opublikował pierwsze tłumaczenie

całej BiblŹŹ na angielski. Było ono

drukowane za granicą, jednak

szybko przedostało się do AnglŹŹ.

W roku 1533 duchowieństwo pro-

wincji Canterbury poprosiło króla

Henryka VIII o oficjalne tłumacze-

nie BiblŹŹ. Chcieli, aby "było ono

dane narodowi dla nauki".

Coverdale, chcąc by jego tłuma-

czenie uznano jako oficjalne, dodał

do BiblŹŹ dedykację dla króla. Wy-

daje się, że kiedy uczeni zapewnili

króla, iż nie zawiera ona żadnych

herezji, pozwolił na jej kolportaż.

Coverdale nie opierał się na języ-

kach oryginalnych, greckim i heb-

rajskim, lecz na pracach Tyndalea,

Lutra i wersji łacińskiej. Jego tłu-

maczenie psalmów jest używane

do dzisiaj w Księdze Codziennej

Modlitwy ,/Book of Common Pra-

yer). Coverdale jako pierwszy za-

mieścił tytuły rozdziałów, podob-

nie jak w Wersji autoryzowanej

(Króla Jakuba), i oddzielił apokry-

fy od ksiąg Starego Testamentu.

W późniejszych wersjach apokry-

fy są ułożone w taki sam sposób,

jak w greckiej Septuagincie.

W roku 1537 pojawiła się pierw-

sza Biblia faktycznie wydrukowana

w AnglŹŹ. Była ona podpisana imio-

nami "Tomasz Mateusz" - pseudo-

nimem Johna Rogersa, współ-

pracownika Tyndalea. Biblia ta

składała się głównie z tekstu tłuma-

czonego przez Tyndalea - włącza-

jąc w to nie opublikowane poprzed-

nio księgi od Jozuego do Kronik-

oraz dużej ilości dodatkowych infor-

macji w postaci indeksów i przypi-

sów. Była to pierwsza Biblia

opublikowana "za najłaskawszym

przyzwoleniem Króla". Podobnym

przywilejem obdarzona została,

jeszcze w tym samym roku, Biblia

Coverdalea.

Biblia Wielka

W roku 1538 wydany został roz-

kaz królewski zobowiązujący du-

chownych do "wystawienia w koś-

ciele pełnego wydania BiblŹŹ w jed-

nym tomie, w języku angielskim,

tak aby wierni mieli do niego

wygodny dostęp i mogli je czy-

tać... To właśnie jest żywe Słowo

Boże, które każdy chrześcijanin

musi poznać, zawierzyć mu i wy-

pełnić, jeśli chce być zbawiony".

Księgą rekomendowaną przez

króla była Biblia Wielka, tj. popra-

wiona przez Coverdalea wersja

Mateusza, wydana w 1539 r. Dru-

gie wydanie tej BiblŹŹ zawierało

przedmowę arcybiskupa Cranmera,

zachęcającą wszystkich do jej czy-

tania. Zawierała ona następującą

notę: "Jest to Biblia przeznaczona

do użytku w kościołach". Jednym

z dwóch biskupów, którzy spraw-

dzali ją dla króla, był Tonstall, któ-

ry, jako biskup Londynu, spalił No-

wy Testament Tyndalea, a z niej

usunął kontrowersyjne przypisy.

Przed śmiercią Henryka, w roku

1547 tłumaczenia Tyndalea i Co-

verdalea zostały zakazane i duże

ich ilości zniszczone. Jednak Bib-

lia Wielka pozostała w kościołach

Angli i przez czas panowania

Edwarda VI, a niektóre egzempla-

rze przetrwały nawet panowanie

rzymskokatolickiej królowej

MarŹŹ (1553-58), choć msze za-

częto znowu odprawiać po łacinie.

Biblia Genewska

W czasie panowania MarŹŹ,

angielscy uczeni na wygnaniu

w Genewie pracowali nad nową

wersją BiblŹŹ. Ukazała się ona

w 1560 r., z dedykacją dla kró-

lowej Elżbiety 1. Księgi od

Ezdrasza do Malachiasza zostały

po raz pierwszy przetłumaczone

z hebrajskiego. Hebrajski związek

wyrazowy zachowano wszędzie,

gdzie było to możliwe, zarówno

w Starym, jak i Nowym Testamen-

cie. Załączono apokryfy z przy-

pisem mówiącym o ich znaczeniu.

Dodano również przypisy wyja-

śniające znaczenie tekstu biblijne-

go. Wersja ta stała się bardzo

popularna zarówno w Wielkiej

BrytanŹŹ jak i w Genewie. Za pa-

nowania Elżbiety 1 drukowano ją

siedemdziesiąt razy.

W Szkocji była to wersja oficjal-

nie czytana w kościołach i używana

jeszcze przez pewien czas po poja-

wieniu się BiblŹŹ Króla Jakuba.

Czasami nazywano ją "Biblią Bry-

czesów" ze względu na zawarte

w niej tłumaczenie Księgi Rodzaju

3,7, gdzie przetłumaczono, że Adam

i Ewa zrobili sobie "bryczesy".

Biblia Biskupów

W tym samym czasie nad po-

prawą BiblŹŹ Wielkiej pracowali

biskupi, wśród których główną

rolę odgrywał arcybiskup Parker.

Nowa wersja, która ukazała się

w 1568 r., została nazwana "Biblią

Biskupów". Poprawiający starali

się uzyskać większą dokładność

tłumaczenia, zmienić zbyt drastyczne

wyrażenia, unikać kontrowersyjnych

przypisów i interpretacji. Jednak

tłumaczenie okazało się gorsze od

BiblŹŹ genewskiej. Choć używano

jej w kościołach, Biblia ta była

mniej popularna.

Biblia Króla Jakuba

(Wersja autoryzowana)

Kiedy na tronie zasiadł Król An-

glŹŹ Jakub I (VI w Szkocji), zgodził

się on na opracowanie wersji po-

prawionej. Sam także wziął udział

w organizacji pracy, którą powie-

rzono sześciu zespołom uczonych.

Po zakończeniu tłumaczenia grupa,

na którą składało się po dwóch

reprezentantów z każdego zespołu,

podjęła prace nad redakcją całej

BiblŹŹ przed oddaniem jej do druku.

Wersja ta była oparta na BiblŹŹ

Biskupów, ale z wykorzystaniem

greckiego i hebrajskiego oryginału.

Imionom nadano ich popularną

formę, a powszechnie znane słowa

związane z religią (takie jak "koś-

ciół" czy "biskup") zostały utrzy-

mane w dawnej formie. Przypisy

na marginesach wyjaśniały słowa

greckie lub hebrajskie i podawały

odniesienia do wersetów o podob-

nej wymowie. Słowa dodane dla

wyjaśnienia znaczenia poszczegól-

nych zdań były drukowane innym

krojem czcionki. Dołączono także

nowe streszczenia rozdziałów.

Tym słynnym tłumaczeniem była

Biblia Króla Jakuba (Wersja autory-

zowana) z 1611 r., której w rzeczy-

wistości nigdy formalnie nie auto-

ryzowano. Zawierała ona dedyka-

cję dla króla Jakuba i długą przed-

mowę "Od tłumacza do czytelnika",

którą obecnie drukuje się rzadko.

Odpowiadała ona na krytykę i wy-

jaśniała zamiary tłumaczy "uczy-

nienia dobrego przekładu lepszym",

podkreślając wielką staranność

i rozwagę przy korzystaniu z in-

nych tłumaczeń i komentarzy.

Przedmowa ta uzasadnia także

praktykę zamieszczania alternatyw-

nych tłumaczeń na marginesach

w przypadku, kiedy tłumacze nie

są pewni znaczenia danego frag-

mentu. Autorzy przedmowy wyjaś-

niają także zachodzącą czasami

konieczność tłumaczenia jednego

słowa z oryginału kilkoma różnymi

słowami angielskimi, nawet jeśli

znaczenie było takie samo.

Wersja ta cieszy się ogromnym

poważaniem od 350 lat. Główną

tego przyczyną jest prawdopodob-

nie piękno i rytm jej języka.

Wszystkie wczesne wydania za-

wierały apokryfy. Nie opuszczano

ich w BiblŹŹ genewskiej aż do 1640

roku, a w Wersji autoryzowanej

utrzymano je znacznie dłużej.

W porównaniu z pierwszym wy-

daniem znacznie uwspółcześniono

pisownię, skrócono streszczenia

rozdziałów i rozbudowano przypisy.

W roku 1701 na marginesach po-

jawiły się daty dodane przez arcy-

biskupa Usshera. Zamieszczano je

przez następnych 200 lat.

Wersja Douai

Na rok przed wydaniem Wersji

autoryzowanej opublikowano

standardową wersję rzymskokato-

licką- Biblię Douai. Była to praca

Grzegorza Marcina i innych w Ko-

legium Angielskim w Douai we

Francji. Jego Nowy Testament

ukazał się w roku 1582, kiedy ko-

legium znajdowało się w Reims.

Próbował on tłumaczyć Wulgatę

słowo w słowo, budując czasami

zdania trudne do zrozumienia.

Niektóre nietypowe słowa przejęte

z łaciny tłumaczono w słowniku.

Przypisy wyjaśniały tekst w miejs-

cach istotnych dla doktryny.

Wiele osób uważało język BiblŹŹ

Douai za trudny do zrozumienia,

dlatego biskup Challoner wydał

do roku 1772 dwie wersje popra-

wione Starego Testamentu i pięć

poprawionych wersji Nowego

Testamentu, w dużej mierze pod

wpływem Wersji autoryzowanej.

Jego ostatnia wersja stała się

oficjalną wersją rzymskokatolicką.

Główne współczesne

wersje angielskie

W następnych stuleciach powsta-

ło sporo nowych tłumaczeń i wersji

poprawionych. Niektóre z nich

oparte były na greckich rękopisach,

znacznie starszych i bliższych

oryginałowi niż "Tekst Przyjęty",

Wersja poprawiona

W 1870 r. Kościół anglikański

podjął historyczną decyzję przygo-

towania poprawionej wersji BiblŹŹ

Króla Jakuba, która zawierałaby

tylko niezbędne zmiany. Wyzna-

czono zespoły staro- i nowotesta-

mentowych uczonych i zaproszono

do współpracy uczonych z Kościoła

Szkocji i Wolnego Kościoła. Ich

zadaniem było dokonanie ,jak

najmniejszej ilości zmian" w ,języ-

ku Wersji autoryzowanej". Ewen-

tualne zmiany w tekście hebrajskim

lub greckim musiały być zatwier-

dzane większością co najmniej

dwóch trzecich głosów. Utworzono

dwie równoległe grupy w USA do

współpracy dotyczącej ewentual-

nych sugestŹŹ i krytyki.

Poprawiona Wersja Nowego Tes-

tamentu, wydrukowana w 1881 r.,

została wysłana telegraficznie do

Chicago, wzbudzając wielkie za-

interesowanie. Była ona oparta

na dużo starszym tekście greckim

niż Wersja autoryzowana, opiera-

jąc się głównie na Kodeksie Synaj-

.skim i Kodeksie Watykańskim

Wiele przypisów na marginesach

odnosiło się do tekstów oryginal-

nych. Wiele dobrze znanych słów

i wersetów Wersji autoryzowanej

zostało zmienionych, ponieważ

nie były dostatecznie zgodne

z tekstem rękopisów. Spowodowa-

ło to liczne, choć nieuzasadnione

protesty, jakkolwiek tłumaczenie

to jest często zbyt dosłowne

i pedantyczne. Jednak przekład

Starego Testamentu (1885) stano-

wił wielki postęp w stosunku do

Wersji autoryzowanej. Dzięki

lepszemu poznaniu języka hebraj-

skiego wyjaśniono wiele nieja-

snych miejsc; wersety poetyckie

zostały przetłumaczone jako

poezja; podzielono tekst na

akapity, a w 1898 r. wprowa-

dzono nowy system odniesień.

Poprawiona Wersja

standardowa

Uczeni amerykańscy związani

z angielską Wersją poprawioną

opracowali w 1901 r. amerykań-

ską Wersję standardową. W roku

1937 rada posiadająca prawa autor-

skie tego przekładu zdecydowała

o przygotowaniu wersji poprawio-

nej. Nowy Testament pojawił się

w 1946 r., a Stary Testament

w 1952 r. Język tej wersji był kom-

promisem pomiędzy językiem

staroświeckim, spopularyzowanym

przez Biblię Króla Jakuba, a współ-

czesną angielszczyzną. Większość,

lecz nie wszystkie, przestarzałe

słowa zostały usunięte. Dialogi są

zaznaczone za pomocą cudzysło-

wów. W niektórych miejscach, tam

gdzie tekst hebrajski wydawał się

w sposób oczywisty błędny, użyto

starodawnych tłumaczeń. Pewnych

zmian dokonano także w Księdze

lzajasza, w świetle odkrycia zwojów

znad Morza Martwego.

W 1973 r. wydano nową edy-

cję, znaną jako Biblia Pawszechna

(Common Bible). Została ona auto-

ryzowana zarówno przez Kościół

katolicki jak i komitet RSV (Revi-

sed Standard Version - Poprawio-

nej Wersji Standardowej).

Nowa Biblia angielska

W 1946 r. Kościół Szkocji zwró-

cił się do głównych Kościołów

brytyjskich z propozycją opraco-

wania całkowicie nowego tłuma-

czenia. Pomysł został przyjęty

i wkrótce do pracy przystąpiły trzy

zespoły wraz z dodatkową grupą,

mającą rozstrzygać kwestie stylis-

tyczne. Dyrektorem naczelnym był

dr C. H. Dodd. Nowy Testament

pojawił się w 1961, a Stary Testa-

ment w 1970 r. Było to pierwsze

międzykościelne tłumaczenie

w AnglŹŹ i pierwsza wersja nie

opierająca się na tradycji Wersji

autoryzowanej Tyndalea. Nowa

Biblia angielska bierze pod uwagę

wyniki wszystkich ostatnich badań.

Nowe światło na teksty staro-

testamentowe rzuciły zwoje znad

Morza Martwego. Niedawno

odkryte dokumenty w językach

spokrewnionych z hebrajskim

wyjaśniły znaczenie niektórych

trudnych słów. W zamierzeniu ta

wersja BiblŹŹ miała być spisana

współczesną angielszczyzną, bez

staroświeckiego, "biblijnego"

języka Wersji autoryzowanej,

jednak echa tego języka dają się

i tu często słyszeć. Niektóre słowa

są długie i trudne, nie zachowano

także związków wyrazowych

współczesnego języka

angielskiego.

Biblia jerozolimska

W 1966 r. tłumacze rzymsko-

katoliccy opublikowali Biblię jero-

zolimską. Jest to nowy przekład

z języków oryginalnych, podobny

do francuskiej Bible de J‚rusalem

i zawierający wprowadzenia i przy-

pisy z tej wersji. Tłumaczenie to

jest używane zarówno przez pro-

testantów,jak i katolików. Jego

język jest bardziej ożywiony

i współcześniejszy od języka po-

prawionej Wersji standardowej.

Biblia Dobrej Nowiny

Biblia Dobrej Nowiny została

opracowana przez Amerykańskie

Stowarzyszenie Biblijne (Nowy

Testament 1966, Stary Testament

1976). W zamierzeniu jest ona go-

dnym zaufania i dokładnym tłuma-

czeniem, używającym słów zrozu-

miałych dla każdego. Dotyczy to

także ludzi, którzy nie mieli po-

przednio styczności z chrześcijań-

stwem, osób niekoniecznie dobrze

wykształconych, a także tych, dla

których angielski jest językiem

obcym. Wersja ta jest oparta na

dokładnych studiach lingwisty-

cznych i dostarcza wzorca dla tłu-

maczeń na wiele języków świata.

Podstawowym celem jest tutaj

stworzenie wersji możliwie naj-

bliższej naturalnemu odpowiedni-

kowi języka oryginalnego.

Drugi ważny cel dotyczy pozio-

mu języka. Unikano terminów nau-

kowych, poetyckich czy typowo

religijnych, a także wyrażeń gwa-

rowych. W rezultacie otrzymano

"język powszechny", jasny

i zrozumiały dla wszystkich.

Nowa Wersja między-

narodowa

Jest to tłumaczenie (1972 i 1979)

dokonane przez zespół uczonych

ewangelickich, głównie z USA,

którzy, wykorzystując najnowsze

badania, stworzyli wybitną wersję,

jednocześnie zgodną z tradycją

wcześniejszych BiblŹŹ angielskich.

Inne współczesne

tłumaczenia angielskie

1902

Nowy Testament Dwudziestego

Wieku

Około trzydziestu tłumaczy,

w tym także duchowni, jednak nie

eksperci. Łatwy do przeczytania

i zrozumienia.

1903

R. F. Weymouth, Nowy Testa-

ment w języku współczesnym

Podzielono długie zdania i do-

dano nagłówki rozdziałów. Użyto

dostojnego, lecz czasami staro-

świeckiego języka.

1913 i 1924

J. Moffatt, Nowe tłumaczenie

BiblŹŹ

Ten pięknie iluminowany rękopis

napisany jest w języku armeńskim.

Dobre tłumaczenie, szczególnie

Starego Testamentu. Zmieniono

ułożenie i treść pewnych fragmen-

tów tekstu z przyczyn wyjaśnio-

nych przez Moffatta w innych

publikacjach.

1923 i 1927

E. J. Goodspeed, Kompletna

Biblia; przekład amerykański

Wersja, którą bardzo dobrze się

czyta. Stary Testament jest dzie-

łem czterech innych uczonych.

1941 i 1949

Uproszczona Biblia angielska

Udany eksperyment przy użyciu

zaledwie 1000 słów.

1941

Wersja konfraternistyczna

Przekład rzymskokatolicki

z USA. Poprawiona wersja No-

wego Testamentu Challonera.

Tłumaczenie Starego Testamentu

jest oparte na języku hebrajskim.

1945 i 1949

Ronald Knox, Biblia Święta

Przekład rzymskokatolicki opar-

ty na łacińskiej Wulgacie, opraco-

wany przez mistrza angielskiego

stylu.

1947-1957

J. B. Phillips, Nowy Testament

napisany współczesnym

angielskim

Swobodna i żywa wersja cie-

sząca się dużą popularnością.

1945 i 1959

Wersja Berkeley

Nowy Testament opracowany

przez dr. G. Verkuyla; Stary Testa-

ment napisany przez grupę uczonych

z USA. Wersja konserwatywna.

1958

K. S. Wuest, Rozszerzone tłu-

maczenie Nowego Testamentu

Zaprojektowane jako pomoc dla

słuchaczy studiów biblijnych,

którzy nie znają greckiego.

1958

Uzupełniony Nowy Testament

Opracowany w USA. Zawiera

dodatkowe, alternatywne objaś-

nienie znaczeń.

1971

K. Taylor, Żywa Biblia

Popularna amerykańska parafraza

oparta na języku codziennym, prze-

znaczona do czytania rodzinnego.

Statystyka tłumaczeń BiblŹŹ do

1984 r.

Obecnie na świecie mówi się 5445

językami. Praca związana z tłuma-

czeniem BiblŹŹ dotyczy 1745 spośród

tych języków. Całą Biblię lub tylko

Nowy Testament przetłumaczono

na 586 z nich.

Europa i Środkowy Wschód:

46 języków

Azja-Pacyfik: 285 języków

Afryka: 249 języków

Ameryka i Karaiby: 6 języków

Dodatkowo 1159 tłumaczeń znaj-

duje się w toku opracowania lub

poprawy.

Europa i Środkowy Wschód:

12 języków

Azja-Pacyfik: 465 języków

Afryka: 402 języki

Ameryka i Karaiby: 280 języków

1971

Nowa standardowa Wersja

amerykańska

Standardowa Wersja Amerykań-

ska z 1901 r., z uwspółcześnionym

angielskim.

1982

Nowa Wersja Króla Jakuba/po-

prawiona Wersja autoryzowana

Poprawa związana ze zmianami

w języku i zmianami znaczenia słów

w stosunku do wydania z 1611 r.

Inne języki europejskie

Reformacja przyniosła wspa-

niałe tłumaczenia BiblŹŹ także

w wielu innych językach oprócz

angielskiego i niemieckiego.

Holenderski

Pierwsza kompletna Biblia ho-

lenderska, przetłumaczona częś-

ciowo z niemieckiej wersji Lutra,

ukazała się w roku 1525. Pewna

liczba holenderskich przekładów

pojawiła się w następnym stuleciu,

a w roku 1637 opublikowano stan-

dardową Biblię protestancką ( Sta-

te.s-General version). Jest ona uży-

wana do dzisiaj, mimo odrębnej

tradycji BiblŹŹ rzymskokatolickiej

i wydania kilku współczesnych

wersji, w tym Nowego Testamentu

podobnego do angielskiej BiblŹŹ

Dobrej Nowiny.

Francuski

Opublikowano wiele BiblŹŹ w ję-

zyku francuskim. Wersje Segond

z 1880 r. i Synodale z 1910 r. są

dziś najczęściej używane przez pro-

testantów. Wśród nowych wersji

wysoki poziom osiągnęła rzym-

skokatolicka Bible de J‚rusalem

( 1956) i La Traduction Oecume-

nuvue de la Bible (1967-1976).

Popularna, szczególnie we francu-

skojęzycznej Afryce, okazała się

Le Nouveau Te.stament en Fran‡ais

Courant, podobna do BiblŹŹ Dobrej

Nowiny.

Podobnie wygląda historia prze-

kładów biblijnych we wszystkich

głównych językach zachodniej

Europy. W Europie wschodniej,

pod wpływem Kościoła prawosła-

wnego, przez długi czas używa-

no wersji starożytnych lub śred-

niowiecznych. Kompletna Biblia

nie została przetłumaczona na ro-

syjski aż do 1876 r. Nie było też

jej tłumaczenia na współczesny

grecki aż do 1840 r. Obecnie inten-

sywne prace nad tłumaczeniem Bi-

blŹŹ prowadzone są w całej Europie.

Nowe polskie tłumaczenie zos-

tało wydane w roku 1975. Trwają

prace nad przetłumaczeniem BiblŹŹ

na pięć różnych języków używa-

nych na terenie dawnej JugosławŹŹ.

W latach 1947-1968 opracowano,

głównie za sprawą tłumaczy rzym-

skokatolickich, nowe hiszpańskie

przekłady Nowego Testamentu

i całej BiblŹŹ.

Pierwsi misyjni tłumacze

BiblŹŹ

Kiedy praca misyjna została pod-

jęta na nowo po średniowieczu,

pierwsze przekłady zostały opraco-

wane przez tłumaczy rzymskokato-

lickich. Zaczynali oni zwykle od

Dziesięciu Przykazań, Modlitwy

Pańskiej i wybranych fragmentów

EwangelŹŹ lub opowieści biblij-

nych, a także katechizmu. Jednak

w 1613 r. misjonarze Jezuici opu-

blikowali cały Nowy Testament

w języku japońskim.

Pierwsza wersja protestancka

została przygotowana w języku

malajskim przez pracowników Ho-

lenderskiej KompanŹŹ Wschodnich

IndŹŹ.

W roku 1663 wydano, opracowa-

ną przez Johna Eliota, pierwszą

kompletną wersję BiblŹŹ w języku

massachusetts (skompilowanym

języku amerykańsko-indiańskim),

w której można znaleźć słowa

15- 20-literowe.

Tłumaczenie BiblŹŹ w Indiach

zaczęło się intensywnie rozwijać

dzięki pracy misjonarzy luterań-

skich z DanŹŹ. Nowy Testament

Ziegenbalga w języku tamilskim

został opublikowany w roku 1711,

a Stary Testament został dodany

przez Schultze w 1728 r. Nowa

era rozpoczęła się jednak wraz

z dotarciem do IndŹŹ pierwszego

misjonarza angielskiego, Williama

Careya, w 1793 roku. Spędził on

czterdzieści lat pracując w Seram-

pore w Bengalu wraz z dwoma

kolegami i wieloma pomocnikami

z IndŹŹ. Po jego śmierci wydrukowa-

no Biblię lub sam Nowy Testa-

ment w 37 różnych językach i dia-

lektach, w tym także po chińsku

i birmańsku. Jego zasługą było

także opracowanie słowników

i podręczników gramatyki tych

języków. Było to zdumiewające osiągnięcie.

Tłumaczenie BiblŹŹ jest pracą zespoło-

wą. Dwaj tłumacze, misjonarz i miejs-

cowy chrześcijanin pracują razem

nad przekładem na jeden z języków

Meksyku.

Po zakończeniu tłumaczenia jego

tekst jest bardzo dokładnie spraw-

dzany i ewentualnie poprawiany.

Następnie może zostać wydru-

kowany, dzięki czemu będą

dostępne tysiące kopŹŹ.

ILE KSIĄG MA BIBLIA?

Wszystkie wydania BiblŹŹ zawierają

te same 27 ksiąg Nowego Testamen-

tu. Zamieszczone poniżej porównanie

wymienia 39 ksiąg Starego Testa-

mentu w BiblŹŹ powszechnej (protes-

tanckiej) i 46 ksiąg w BiblŹŹ jerozolim-

skiej (rzymskokatolickiej). Wybrane

wersje współczesne zawierają inne

nieznaczne różnice w doborze ksiąg

dodanych do podstawowych 39.

Te dodatkowe księgi nazywane są

"apokryfami", albo księgami "deutero-

kanonicznymi". Poprawiona standar-

dowa wersja BiblŹŹ powszechnej wy-

mienia następujące księgi dodane

pomiędzy Starym i Nowym Testa-

mentem:

Księga Tobiasza

Księga Judyty

Dodatek do Księgi Estery (Księga

Estery rozdz. 10,3a-3I)

Księga Mądrości

Eklezjastyk (albo Mądrość Syracha)

Księga Barucha

List Jeremiasza (Księga Barucha

rozdział 6)

Modlitwa Azariasza i pieśń trzech

młodzieńców (Księga Daniela rozdz.

3,24-90)

Księga Zuzanny (Księga Daniela

rozdz.13)

Opowieści o Belu i o wężu (Księga

Daniela rozdz. 14)

1-2 Księga Machabejska

1 Księga Ezdrasza*

Modlitwa Manassesa*

* Księgi te są włączone do greckiego

kanonu Pisma Świętego, ale nie są

traktowane jako miarodajne przez

Kościół rzymskokatolicki.

Historyczną przyczyną tych różnic

jest to, że Hieronim, opierając się na

greckiej Septuagincie, zamieścił te

dodatkowe księgi w łacińskiej Wul-

gacie, co wpłynęło na kolejne wersje

rzymskokatolickie. (Grecki Kościół

Ortodoksyjny i Kościoły z nim zwią-

zane także zamieszczają apokryfy,

ale oparte na tekstach greckich

i starocerkiewnych, a nie na Wulga-

cie). Większość wersji protestanckich

opiera się raczej na hebrajskim Sta-

rym Testamencie zawierającym tylko

podstawowych 39 ksiąg.

Czy te dodatkowe księgi są częścią

BiblŹŹ?

Chrześcijanie rzymskokatoliccy

przyjmują je jako część Starego

Testamentu (określenie deuterokano-

niczne nie stawia ich na mniej waż-

nej pozycji). Większość pozostałych

chrześcijan jest innego zdania.

Stary Testament w poprawionej

wersji standardowej (protestanckiej)

Księga Rodzaju

Księga Wyjścia

Księga Kapłańska

Księga Liczb

Księga Powtórzonego Prawa

Księga Jozuego

Księga Sędziów

Księga Rut

1 Księga Samuela

2 Księga Samuela

1 Księga Królewska

2 Księga Królewska

1 Księga Kronik

2 Księga Kronik

Księga Ezdrasza

Księga Nehemiasza

Księga Estery

Księga Hioba

Księga Psalmów

Księga Przysłów

Księga Eklezjastesa

Pieśń Salomona

Księga Izajasza

Księga Jeremiasza

Lamentacje

Księga Ezechiela

Księga Daniela

Księga Ozeasza

Księga Joela

Księga Amosa

Księga Abdiasza

Księga Jonasza

Księga Micheasza

Księga Nahuma

Księga Habakuka

Księga Sofoniasza

Księga Aggeusza

Księga Zachariasza

Księga Malachiasza

Stary Testament w BiblŹŹ jerozo-

limskiej (rzymskokatolickiej)

Księga Rodzaju

Księga Wyjścia

Księga Kapłańska

Księga Liczb

Księga Powtórzonego Prawa

Księga Jozuego

Księga Sędziów

Księga Rut

1 Księga Samuela

2 Księga Samuela

1 Księga Królewska

2 Księga Królewska

1 Księga Kronik

2 Księga Kronik

Księga Ezdrasza

Księga Nehemiasza

Księga Tobiasza

Księga Judyty

Księga Estery (razem z dodatkiem)

1 Księga Machabejska

2 Księga Machabejska

Księga Hioba

Księga Psalmów

Księga Przysłów

Księga Koheleta czyli Eklezjastesa

Pieśń nad Pieśniami

Księga Mądrości

Mądrość Syracha czyli Eklezjastyk

Księga Izajasza

Księga Jeremiasza

Lamentacje

Księga Barucha (zawierająca List

Jeremiasza)

Księga Ezechiela

Księga Daniela (zawierająca Pieśń

trzech młodzieńców, Księgę

Zuzanny oraz opowieści o Belu

i o wężu)

Księga Ozeasza

Księga Joela

Księga Amosa

Księga Abdiasza

Księga Jonasza

Księga Micheasza

Księga Nahuma

Księga Habakuka

Księga Sofoniasza

Księga Aggeusza

Księga Zachariasza

Księga Malachiasza

Towarzystwa biblijne

W 1804 roku powołano Brytyj-

skie i Zagraniczne Towarzystwo

Biblijne "dla WalŹŹ, dla królestwa,

dla świata". Początkowo wydawa-

ło ono istniejące wersje BiblŹŹ, jed-

nak jego członkowie wkrótce zain-

teresowali się nowymi tłumacze-

niami. Wydali hinduski (Urdu)

Nowy Testament, przetłumaczony

przez pionierskiego misjonarza

Henryego Martyna w roku 1812,

i pierwszą współczesną wersję

afrykańską w 1816 r. Była ona na-

pisana w języku bullom dla Sierra

Leone.

Od tego czasu dokonano tłuma-

czeń na około 480 języków afry-

kańskich. Języki te zostały po raz

pierwszy zapisane przez chrześci-

jan przy użyciu alfabetu łacińskie-

go. Pierwszy kompletny Nowy

Testament został przetłumaczony

w Afryce na język amharski dla

EtiopŹŹ w 1829 r. Pierwszą komplet-

ną Biblię w języku afrykańskim

przetłumaczono w 1835 r. na język

malgaski.

Podobny proces rozpoczął się

w rejonie Pacyfiku (od wersji

taitańskiej w 1818 r.) i Ameryce

Łacińskiej (od wersji w języku

ajmara dla BoliwŹŹ, w 1829 r.).

W tym czasie powstało wiele

towarzystw - Niderlandzkie Towa-

rzystwo Biblijne, Amerykańskie

Towarzystwo Biblijne i Narodowe

Towarzystwo Biblijne Szkocji, któ-

re rozpoczęły prace nad tłumacze-

niem BiblŹŹ. W Indiach, Afryce

i krajach arabskich nad tłumacze-

niem BiblŹŹ pracowali.także misjo-

narze rzymskokatoliccy.

Współczesny ruch misyjny wzra-

stał przez wiek dziewiętnasty i do

roku 1939 prace nad tłumaczeniem

posuwały się bardzo szybko. Prak-

tycznie wszystkie towarzystwa

misyjne wzięły w tym udział.

Głównymi tłumaczami byli misjo-

narze, choć wykorzystywano także

pomoc przedstawicieli miejscowej

ludności. Niektórzy z nich ode-

grali bardzo ważną rolę. Na przy-

kład urodzony w NigerŹŹ biskup

Samuel Crowther pracował nad

Biblią w języku joruba (Nigeria,

1862), a Pandita Ramabai, nad

Biblią w języku marathi (1912).

Towarzystwa biblijne pomagały

w organizacji pracy nad przekła-

dem, przekazując środki pieniężne,

drukując, rozprowadzając przetłu-

maczone Biblie i pomagając we

wszystkich związanych z tą pracą

problemach. Towarzystwo Nider-

landzkie kształciło nawet swoich

własnych lingwistów, którzy nas-

tępnie wysyłani byli jako tłumacze.

Misyjne przekłady

BiblŹŹ dzisiaj

Po drugiej wojnie światowej

tłumaczenie BiblŹŹ uległo wielkim

zmianom.

Tłumacze BiblŹŹ Wiklifa

Organizacja ta została założona

w 1934 r., w celu dostarczenia

wszystkim ludziom BiblŹŹ w ich

własnym języku. Istniały jeszcze

tysiące języków, na które nie prze-

tłumaczono BiblŹŹ. Grupa ta roz-

rosła się obecnie w największe

towarzystwo misyjne na świecie.

Jest ono reprezentowane przez po-

nad 3000 misjonarzy realizujących

starannie opracowane programy

w około 700językach.

Wszyscy tłumacze odbywają naj-

pierw studia lingwistyczne. Zwykle

muszą po raz pierwszy zapisać

język, na który tłumaczą. Nie jest

to łatwe zadanie, szczególnie jeśli

zawiera on dźwięki nie występują-

ce w żadnym języku europejskim.

Następnie tłumacz musi zapisać

gramatykę i kompletną listę uży-

wanych słów. Zwykle pomaga mu

jakiś przedstawiciel miejscowej

ludności, znający choć trochę je-

den z języków, jakimi posługuje się

misjonarz. Czasami upływają dłu-

gie lata, zanim może on rozpocząć

nawet najprostsze tłumaczenie.

Tymczasem członkowie plemienia

uczą się czytać. Tłumaczenie cały

czas się sprawdza, aby upewnić

się, czy wszyscy je rozumieją.

Wiele rzeczy, o których mówi

Biblia, może być całkowicie obcych

narodom innych kultur. Tłumacz

musi znaleźć możliwie najlepszy

odpowiednik wyjaśniający znacze-

nie opisywanych zdarzeń. Jest on

jednak odpowiednio do tego przy-

gotowywany i może liczyć na po-

moc doświadczonych kolegów. Gdy

po wielu trudach kończy on tłuma-

czenie jednej z EwangelŹŹ, jego na-

grodą jest widok pojawiających się

wydrukowanych egzemplarzy, ra-

dości z jaką są one czytane i stu-

diowane! Chrześcijanin w Indiach,

czytając po raz pierwszy Ewan-

gelię, wykrzyknął: "To tak, jakby

patrzeć na twarz Pana Jezusa!"

W wielu krajach nauka czytania i pi-

sania idzie w parze z tłumaczeniem

BiblŹŹ. Być może pierwszĄ lekturą tej

Brazylijki będzie fragment BiblŹŹ.

Zjednoczone Towarzystwa

Biblijne

Jeszcze większy program, obej-

mujący kilka ważniejszych języ-

ków świata (hinduski, chiński,

arabski), jest realizowany przez

Zjednoczone Towarzystwa Biblij-

ne. Organizacja ta zrzesza około

sześćdziesięciu narodowych towa-

rzystw biblijnych na całym świe-

cie. W pracy uczestniczą zarówno

katolicy, jak i protestanci. Drugi

Sobór Watykański zachęcał kato-

lików do rozpowszechniania BiblŹŹ

w ich własnych językach. Typowy

tłumacz nie jest już misyjnym pio-

nierem pracującym w prymityw-

nych warunkach z jednym lub dwo-

ma pomocnikami wybranymi spoś-

ród miejscowej ludności. Częściej

to on sam wywodzi się z miejsco-

wej ludności i pracuje w swoim

ojczystym języku. Być może istnie-

je już przekład BiblŹŹ na dany ję-

zyk,jednak, wykonany przez obco-

krajowców, nie tak zrozumiały

i dokładny, jak mógłby być. Moż-

liwe, że jest on zbyt dosłowny lub

że jego język już się zestarzał.

Mógł także być oparty na tekście,

który został potem poprawiony

dzięki współczesnym studiom.

Przed ewentualnym rozpoczę-

ciem prac przeprowadza się kon-

sultacje w celu uzyskania szerokie-

go poparcia dla nowego przekładu.

Niektórzy ludzie na pewno będą

niezadowoleni ze zmian w BiblŹŹ,

którą znają od dzieciństwa. Z ich

zdaniem także trzeba się liczyć.

Jeśli zapadnie decyzja o sporządze-

niu nowego tłumaczenia, wybiera

się i kształci tłumaczy. Na począt-

ku sporządzają oni szkice tłuma-

czenia, które są następnie porów-

nywane i oceniane. Uzgodniona

przez nich wersja zostanie przesła-

na zespołowi biblistów i języko-

znawców, którzy przekażą tłuma-

czom pisemnie uwagi do ich pracy.

Jeśli tłumacze nie zaakceptują

proponowanych zmian, będą one

dyskutowane na zebraniu eksper-

tów. Zwierzchnicy Kościoła także

otrzymują szkice tłumaczenia, aby

po zakończeniu prac mogli udzielić

swojego poparcia i pomagać Koś-

ciołom w przyjęciu nowej wersji.

Urzędnik towarzystwa biblijnego,

odpowiedzialny za tłumaczenie

BiblŹŹ, nadzoruje zwykle kilka ta-

kich projektów. Jego zadaniem jest

składanie regularnych wizyt w celu

udzielania rad i sugestŹŹ, a czasami

także rozstrzygania sporów.

Przyszłość

W dziedzinie tłumaczenia BiblŹŹ

robi się obecnie więcej niż kiedy-

kolwiek. Oprócz działań podejmo-

wanych w ramach światowych

programów Tłumaczy BiblŹŹ Wi-

klifa i Zjednoczonych Towarzystw

Biblijnych prace prowadzi także

wiele innych organizacji misyj-

nych. Dodatkowe wersje tworzone

są niezależnie przez jednostki lub

grupy. Tysiące ludzi pracuje nad

tym, aby uczynić Biblię zrozumia-

łą dla wszystkich. Ciągle istnieją

jeszcze setki przeważnie małych

grup językowych, które nie mają

swojej wersji BiblŹŹ. A języki

ciągle się zmieniają. Uczeni Zjed-

noczonych Towarzystw Biblijnych

zdają sobie sprawę, że aby do-

trzymać kroku tym zmianom, co

trzydzieści lat potrzebna będzie

poprawa lub nowe tłumaczenie.

Z całą pewnością tłumacze BiblŹŹ

mają przed sobą jeszcze długie

lata pracy, polegającej na przeka-

zywaniu ludziom Słowa Bożego

w ich własnych językach.

86 ROZUMIEĆ BIBLIĘ

WProwadzenie do BiblŹŹ

Według wszelkich standardów Bi-

blia jest wielkim arcydziełem. Wyda-

rzenia w niej opisane zaczynają się

w epoce kamiennej, a kończą w świe-

cie Imperium Rzymskiego. Mimo upły-

wu tylu lat, dla milionów ludzi, którzy

czytają Biblię, wciąż stanowi ona

inspirację w ich codziennym życiu;

wielu było i jest gotowych za nią

umierać. Do dziś chrześcijanie na ca-

łym świecie podejmują usilne stara-

nia, żeby mieć choć jeden własny

egzemplarz BiblŹŹ.

Dlaczego tak stara księga, zawie-

rająca historie, które wydarzyły się

w nieznanych krajach wiele stuleci

temu, wciąż przykuwa naszą uwagę?

Dlaczego ludzie ery kosmicznej czy-

tają księgę, której autorzy nie dożyli

nawet czasów wynalezienia roweru?

Każdy czytelnik BiblŹŹ ma własną od-

powiedź na te pytania. Można wy-

mienić jednak przynajmniej trzy waż-

ne powody, dla których do BiblŹŹ na-

leży podchodzić z szacunkiem.

Wpływ BiblŹŹ

Na Biblię natykamy się przy każ-

dej analizie zachodniej cywilizacji.

Przez wiele setek lat wywierała

ona decydujący wpływ na kształto-

wanie naszego prawodawstwa, sy-

stemów edukacyjnych i naszych idea-

łów demokratycznych - nie mówiąc

o rozumieniu praw człowieka. Biblia

miała ogromny wpływ na większość

europejskich politycznych, społecz-

nych lub religijnych reformatorów,

a poprzez nich na narody świata. Jeś-

li nie uwzględni się BiblŹŹ, nie można

zrozumieć zachodniej mentalności.

Także dzisiaj Biblia bywa motorem

wielu istotnych zmian kulturowych

zachodzących na świecie. Gdy lu-

dzie powstających państw poszukują

swej tożsamości, zwracają się właś-

nie ku BiblŹŹ. Jej uniwersalne prze-

słanie zmienia oblicze społeczeństw

Ameryki Południowej, Afryki i wielu

krajów Azji. Dzisiaj oddziaływanie

BiblŹŹ na mieszkańców całego świata

jest bezsprzecznie ogromne, pod

wpływem jej lektury, miliony ludzi

decydują się zostać chrześcijanami.

Bez BiblŹŹ nie można w pełni zro-

zumieć prądów kulturalnych ani

dawniejszych, ani gwałtownie zmie-

niających się dziś.

Przesłanie Biblii

Biblia będąc starożytną księgą

jest częścią niedokończonej historŹŹ.

Bohaterowie biblijni żyli inaczej niż

ludzie dwudziestego wieku, lecz

ich historia jest początkiem naszej

własnej historŹŹ. Ich doświadczanie

Boga było takie samo, jak współ-

czesnych chrześcijan, których

łączy ta sama historia zbawienia.

Historia ta zaczęła się, trwa - oraz

skończy się - z miłości Bożej. Na ja-

kiejkolwiek stronie otworzylibyśmy

Biblię, przesłanie jest zasadniczo ta-

kie samo. Historia stworzenia, wiel-

kie wydarzenia w dziejach Starego

Testamentu, życie, śmierć i zmar-

twychwstanie Jezusa, zesłanie Ducha

Świętego w Dzień Pięćdziesiątnicy

i życie pierwotnego Kościoła - wszę-

dzie tam widać Boga, wychodzącego

z miłością ku mężczyznom i kobie-

tom, chłopcom i dziewczętom, wzywa-

jącego do oddania się Mu całym ser-

cem. W centrum historŹŹ znajduje się

Jezus. On nie tylko wzywa do przemy-

ślenia na nowo przyjmowanych przez

nas wzorców wiary i postępowania.

Przynosi również możliwość uwolnie-

nia się od dominacji zła, dając siłę do

przemiany życia, które odzwierciedlać

ma istotę samego Boga.

W BiblŹŹ znajduje się wiele niezwyk-

łych, pomocnych uwag, jak ludzie

powinni i jak w rzeczywistości rea-

gują na wiadomość o wielkiej, prze-

baczającej miłości Boga. Abraham,

Amos, Izajasz, Paweł, Piotr i inni-

wszyscy są nam bliscy. Gdy ludzie

dzisiaj decydują się pójść drogą

Bożą, przyłączają się do duchowej

pielgrzymki, która trwa od wieków.

Historia naszych przodków potrzeb-

na jest nam, aby znaleźć w niej

wsparcie i wyznaczyć własną

drogę pielgrzymowania.

Bóg BiblŹŹ

Biblia mogłaby przypominać bio-

grafię jednego z wielkich religijnych

przywódców, gdyby nie twierdzenia,

jakie zawiera na temat Boga i Jezu-

sa Chrystusa. Stary Testament wszę-

dzie podkreśla, że Bóg BiblŹŹ rości

sobie wyjątkowe prawa. Izraelici nie

mogą czcić swojego Boga razem

z bogami Kananejczyków. On jest

prawdziwy, pozostali zaś fałszywi.

Jezus powtarza to samo. Stwier-

dza, że Jego orędzie nie jest po

prostu jednym z kilku możliwych;

tylko ono - jak twierdzi - prowadzi

do poznania Boga, tylko ono umożli-

wia właściwe związki między ludźmi

a Nim. Pierwsi chrześcijanie przy-

jęli tę prawdę. Niektórzy z nich byli

głęboko religijnymi ludźmi, zanim

jeszcze usłyszeli o Jezusie, ale dzię-

ki światłu, jakie On rzucił, ukazując

wolę i istotę Boga, wkrótce ujrzeli,

że nawet ich najgłębsza religijność

nie wystarczy. Aby prawdziwie poz-

nać Boga, człowiek musi uznać Je-

zusa Chrystusa za jednorodzonego

Syna Bożego, chcieć uzyskać prze-

baczenie za popełnione grzechy

i oddać się Mu jako Panu i Zbawcy.

To, bardziej niż wszystko inne

wyjaśnia autorytet, jakim Biblia cie-

szyć musi się wśród chrześcijan dzi-

siaj. Jest to wyjątkowa Księga, po-

nieważ otwiera szereg okien, przez

które możemy spoglądać na wy-

jątkowego Boga; a nawet jeszcze

więcej. Gdy bowiem czytamy ją

z otwartym sercem, szukając pou-

czeń Bożych, możemy śmiało spo-

dziewać się odkrycia nie tylko tego,

co Bóg powiedział swoim wyznaw-

com w przeszłości; usłyszymy

również to, co dzisiaj Bóg ma bez-

pośrednio nam do powiedzenia.

PRAWO

To nazwa, którą Żydzi nadali pierw-

szym pięciu księgom BiblŹŹ - od Księ-

gi Rodzaju do Księgi Powtórzonego

Prawa (hebrajskie "Tora"). Po grecku

nazywały się one Pentateuch albo

"pięć zwojów" (pol. Pięcioksiąg).

Prawa czy przepisy regulujące ży-

cie codzienne, które Bóg dał swemu

ludowi, Izraelowi, zawarte są głównie

w Księdze Wyjścia i Powtórzonego

Prawa. Tu spisanych jest Dziesięć

Przykazań.

Księga Rodzaju 1-11 sięga do sa-

mego początku, kiedy Bóg stworzył

nasz świat. Pozostała część Księgi

Rodzaju opowiada historię życia

Abrahama i ojców narodu Izraela.

Księgi Wyjścia i Powtórzonego

Prawa koncentrują się na Mojżeszu

i opowiadają, jak Bóg wyratował swój

naród z niewoli egipskiej i prowadził

go przez lata po pustyni, dopóki nie

był on gotów wejść do nowej krainy,

do ziemi obiecanej mu przez Boga.

Księgi te opowiadają o religŹŹ i kul-

cie Izraela - zawierają wskazania,

jak Żydzi powinni postępować jako

naród wybrany. Wyjaśnione są tam

wielkie święta i ich znaczenie oraz

opisany jest Przybytek, specjalny

namiot wykonany dla Boga.

Mimo iż księgi te znacznie się

między sobą różnią, w rzeczywisto-

ści wszystkie opowiadają jedną

historię. Pokazują Boga działającego;

nie tylko stwarzającego świat, ale

również wzywającego jednostki i na-

ród do posłuszeństwa oraz błogo-

sławiącego całemu światu.

KSIĘGA RODZAJU

[GENESIS)

Jest to księga o początku naszego

świata, nowym początku po potopie

oraz o początku narodu żydowskiego.

Treść

Część 1: Stworzenie do Noego i póź-

niej 1-11

Stworzenie świata i wszystkiego na

świecie przez Boga 1-2

Pierwsi ludzie sprzeciwiają się woli

Bożej: na ziemi pojawia się śmierć 3

Od Adama do Noego 4-5

Noe i potop 6-10

Wieża Babel 11

Część 2: Abraham i jego rodzina

12-50

Abraham, Izaak, Ezaw i Jakub: nowa

rodzina Boga 12-35

Potomkowie Ezawa 36

Józef i jego bracia 37-45

Jakub z rodziną w Egipcie 46-50

Główne postacie

Adam i Ewa, Kain i Abel, Noe, Ab-

raham i Sara, Lot, Izaak i Rebeka,

Jakub i Ezaw, Rachela i Lea, Józef

i jego bracia (dwunastu synów Ja-

kuba/Izraela, od których wywodzi się

dwanaście pokoleń Izraela).

Główne wydarzenia

Stworzenie i "upadek" na skutek

grzechu 1-3

Uratowanie Noego i jego rodziny 4-10

Bóg wybiera Abrahama i składa mu

szczególną obietnicę 12

Historia Abrahama (12-25),

Izaaka (21-28; 35), Jakuba (25-50)

i Józefa (30; 37-50)

Miejsce

Wydarzenia Księgi Rodzaju dzie-

ją się na Środkowym (Bliskim)

Wschodzie: w MezopotamŹŹ (Iran/

Irak), na obecnym terytorium Izrae-

la/JordanŹŹ/Libanu i Egiptu.

Czas

Przed rokiem 2000 przed Chr., do

około roku 1650 przed Chr.

Znaczenie i przesłanie

Księga Rodzaju ukazuje Boga przy

pracy. Jest On Stwórcą naszego

świata i całej ludzkości. To, co zrobił,

jest dobre. Dał jednak Bóg ludziom

wolność wyboru i oni Mu się sprze-

ciwili. W konsekwencji odsunęliśmy

się od Niego: świat poznał cierpienie

i śmierć. Jednak Bóg nie wyrzekł się

człowieka. Dał jeszcze jedną szansę

Noemu i jego następcom. Wybrał

też Abrahama i jego potomków do

rozpoczęcia planu zbawienia całej

ludzkości.

KSIĘGA WYJŚCIA

[EXODUS

W tej księdze Bóg ratuje swój naród

z niewoli w Egipcie, dając mu Mojże-

sza jako przywódcę.

Treść

Część 1: Bóg uwalnia Izraelitów z nie-

woli w Egipcie 1-15

Niewolnicy w Egipcie 1

Mojżesz, wczesne lata 2-4, Aaron

i król Egiptu 5-11

Pascha i przejście Morza Czerwo-

nego 12-15

Część 2: Podróż do góry Synaj

Część 3: Bóg zawiera przymierze ze

swoim narodem i daje mu prawa ży-

cia 19-24

Część 4: Specjalny namiot

(Przybytek) dla Boga oraz reguły

kultu 25-40

Główne postacie

Mojżesz, jego brat Aaron i siostra

Miriam, faraon - król Egiptu

Główne wydarzenia

Uratowanie niemowlęcia - Mojżesza 2

Bóg wzywa Mojżesza, by ten został

przywódcą swego narodu 3

Dziesięć plag 7-12

Pierwsza Pascha 12

Przejście Morza Czerwonego 14

Bóg przekazuje swemu narodowi

Dziesięć Przykazań 20

Bóg proponuje warunki przymierza,

które Izrael przyjmuje 23-24

Historia złotego cielca 32

Zbudowanie specjalnego namiotu

Boga (Przybytku) 36

Miejsce

Wydarzenia Księgi Wyjścia rozgry-

wają się w Egipcie (delta Nilu) i na

półwyspie Synajskim.

Czas

Około 100 lat; w przybliżeniu

1325-1225 przed Chr.

Znaczenie i przesłanie

Księga Wyjścia pokazuje Boga

działającego w historŹŹ, uwalniają-

cego swój lud z niewoli i prowa-

dzącego go do nowego życia. Bóg

daje Izraelitom prawa, zgodnie

z którymi mają żyć; mówi, jak

się mają względem siebie zacho-

wywać, jak razem żyć i jak Go

czcić. Przybytek, który każe im

zbudować, pokazuje, że Bóg inte-

gruje się ze swym ludem; On jest

w centrum ich obozu.

Bóg jest ze swym ludem. Wie

o wszystkim, co się zdarza. Dba

o swój lud i przychodzi mu na ratu-

nek. Te doniosłe fakty są prawdziwe

także i dzisiaj: wielu wierzących znaj-

duje w Księdze Wyjścia szczególne

wsparcie.

KSIĘGA KAPłAŃSKA

[LEVITICUS)

Księga przepisów, które Bóg dał

swemu ludowi przez Mojżesza na

górze Synaj. Nazwa pochodzi od

pokolenia Lewiego, które wraz

z kapłanami sprawowało kult.

Treść

Prawa dotyczące ofiar 1-7

Aaron zostaje arcykapłanem, prze-

pisy dla kapłanów 8-10

Prawa o pożywieniu, przepisy

dotyczące chorób - czystość i nie-

czystość 11-15

Dzień Przebłagania 16

Czego Bóg wymaga w życiu i kulcie

święta 17-27

Główne postacie

Aaron - z kapłanami i lewitami,

Główne wydarzenia

Konsekracja Aarona na arcykapłana 5

Ustanowienie wielkich dorocznych

świąt religijnych: Dnia Przebłagania,

Paschy, Pierwocin, Święta Namio-

tów 23

Miejsce

Półwysep Synaj: naród Boży w dro-

dze z Egiptu do Ziemi Obiecanej

Sławny fragment

"Będziesz miłował bliźniego jak sie-

bie samego" (19,18) - słowa, które

cytował Jezus, podsumowując

Prawo.

Znaczenie i przesłanie

Bóg oczekuje od swego narodu - od

wszystkich, nie tylko kapłanów - aby

postępowali tak, jak On im nakazuje.

Nie wszystkie prawa zawarte w Księ-

dze Kapłańskiej miały obowiązywać

przez cały czas, choć wiele z nich to

rozsądne przepisy zdrowotne i higie-

niczne. Jednak za wszystkimi szcze-

gółami kryje się stała prawda, że

Bóg jest doskonałą dobrocią i czys-

tością. My jesteśmy samolubni, sa-

mowolni i nieposłuszni. Nasz grzech

w sposób nieunikniony odgradza nas

od świętego Boga. Musimy poznać,

jak pozostawać z Nim w jedności.

Stary Testament uczy nas, jak to

osiągnąć: grzech prowadzi do śmier-

ci, śmierć zwierzęcia złożonego

w ofierze wskazuje na jedną dosko-

nałą ofiarę Jezusa, która wystarcza

na zawsze, ofiarę złożoną jako prze-

błaganie za "grzechy całego świata".

KSIĘGA LICZB (NUMERI)

Historia Izraelitów obejmująca prawie

czterdzieści lat spędzonych na pół-

wyspie Synaj, gdzie żyli jak nomado-

wie po ucieczce z Egiptu. Tytuł wziął

się od dużej ilości liczb występują-

cych w tekście.

Treść

Część 1: Góra Synaj - przygoto-

wania do rozbicia obozu 1-9

Spis ludności 1

Pokolenia w obozie 2

Tłem wydarzeń opisanych w drugiej

połowie Księgi Wyj.ścia i k.sięgach

Kapłańskiej, Liczb i Powtórzonego

Prawa jest pustynia Synaj. Tutaj wła-

śnie Izraelici żyli jak nomadowie

w czasie wędrówki do Kanaanu.

Obowiązki kapłanów i lewitów; róż-

ne przepisy 3-8

Druga Pascha 9

Część 2: Z góry Synaj do Moabu

10-21

Część 3: Wydarzenia w Moabie-

Balaam i Balak 22-32

Część 4: Podsumowanie podróży

i instrukcje dotyczące podziału

ziemi 33-36

Miejsce

Góra Synaj i półwysep Synajski

Główne wydarzenia

Ukaranie Miriam 12

Dwunastu zwiadowców i ich raport 13

Skargi, nieposłuszeństwo i Boża ka-

ra: 40 lat tułaczki 14

Bunt przeciw Mojżeszowi i Aaronowi

16-17

Plaga jadowitych węży 21

Balaam i jego oślica 22

Jozue wodzem społeczności 27

Główne postacie

Mojżesz i Aaron, Kaleb i Jozue,

Balaam i Balak

Sławny fragment

"Niech cię Pan błogosławi i strzeże.

Niech Pan rozpromieni swe oblicze

nad tobą, niech cię obdarzy swą łas-

ką. Niech zwróci ku tobie oblicze swo-

je i niech cię obdarzy pokojem."

(6,24-26 - słowa, które Bóg wypo-

wiedział do Mojżesza i Aarona jako

błogosławieństwo dla swego ludu).

Znaczenie i przesłanie

Księga Liczb jest zapisem stałości

Boga oraz nieposłuszeństwa Jego

ludu. Bóg jest nieskończenie cierpli-

wy. Kocha niezłomnie, dbając o swój

lud i pomagając mu. Lecz w końcu

nieposłuszeństwo musi zostać uka-

rane - aby skierować lud na powrót

ku Bogu, zanim nie będzie za późno.

KSIĘGA POWTÓRZONEGO

PRAWA [DEUTERONOMIUM)

Księga ta jest zapisem słów Mojże-

sza do ludu Bożego po długich la-

tach wędrówki, gdy Izraelici mieli

wkroczyć do Ziemi Obiecanej. Naz-

wa oznacza dosłownie: "Drugie (Po-

wtórzone) Prawo", księga Pwt zawie-

ra bowiem dalsze refleksje na temat

tego, jak lud Boży powinien żyć.

Treść

Mojżesz wraca myślami do wyda-

rzeń od czasu zejścia z góry Synaj

1-4

Mojżesz przypomina narodowi o Bo-

żych prawach i wzywa ich do posłu-

szeństwa 5-26

Polecenia co do nowej ziemi: waga

wierności Bogu 27-28

Przymierze pomiędzy Bogiem i Jego

ludem zostaje odnowione 29-30

Mojżesz przekazuje przywództwo:

ostatnie polecenia 31-33

Śmierć Mojżesza 34

Miejsce

Równina na wschód od rzeki Jordan

Czas

Tuż przed wejściem do Ziemi Obie-

canej: około 1230 rok przed Chr.

Główne postacie

Mojżesz i Jozue

Główne wydarzenia

Raport dwunastu wywiadowców 1

Kara Boża: lata na pustyni 2

Dziesięć Przykazań 5

Wyznaczenie Jozuego 31

Śmierć Mojżesza 34

Sławne fragmenty

"Będziesz miłował Pana, Boga twoje-

go, z całego swego serca, z całej du-

szy swojej, ze wszystkich swych sił."

(6,4-6) - słowa cytowane przez Je-

zusa w Jego podsumowaniu Prawa.

"Nie samym tylko chlebem żyje czło-

wiek, ale człowiek żyje wszystkim,

co pochodzi z ust Pana." (8,3) Gdy

Szatan kusił Jezusa na pustyni, Je-

zus odpowiedział mu tymi słowami

oraz innymi dwoma zdaniami z Pwt

6: "Nie będziecie wystawiali na pró-

bę Pana, Boga waszego" oraz "Bę-

dziesz się bał Pana, Boga swego.

Będziesz Mu służył i na Jego imię

będziesz przysięgał. Nie będziecie

oddawali czci bogom obcym."

Znaczenie i przesłanie

Chociaż nazwa Księga Powtórzonego

Prawa wskazuje, że zostaje tu po-

wtórzone prawo, głównym tematem

księgi jest posłuszeństwo. Pamiętajcie

o wszystkim, co Bóg dla was zrobił

- mówi Mojżesz - i róbcie, jak wam

każe. Jeśli wybieracie posłuszeństwo

wobec Niego, wybieracie życie. Bóg

wynagradza posłuszeństwo, które

wynika nie ze strachu, lecz z miłości.

Nieposłuszeństwo prowadzi do nie-

szczęścia, kary i śmierci.

KSIĘGI

HISTORYCZNE

Księgi od Jozuego do Estery obej-

mują okres około 800 lat historŹŹ ży-

dowskiej - w przybliżeniu od 1200

do 400 r. przed Chr. Zapisano w nich

wydarzenia od czasu, gdy Izraelici

podbili Kanaan i osiedli na Ziemi

Obiecanej, przez okres sędziów

i królów, aż do czasów, gdy zostali

podbici przez wielkie narody z pół-

nocy i zamieszkali na obczyźnie.

Księgi Ezdrasza i Nehemiasza

opisują ich powrót. Księga Estery

pokazuje wpływy pewnej dziewczyny

żydowskiej na dworze perskiego

króla - opowiadając o tym, jak

uratowała swój naród.

Żadna z ksiąg historycznych nie

opowiada o wszystkim. Ich autorom

przyświecał szczególny cel: pokazać,

jak zamierzenia Boga spełniały się

w życiu narodu. Zatem wiernie opi-

sują oni nieszczęścia, do których do-

szło, gdy lud Boży przestał być po-

słuszny Bogu. Także królów zalicza

się tu do "dobrych" i "złych", zależnie

od tego, czy byli posłuszni Bogu, czy

też decydowali się postępować zgod-

nie z własnym uznaniem.

KSIĘGA JOZUEGO

Historia najazdu Izraelitów na Kana-

an - ziemię, którą obiecał im Bóg-

pod dowództwem Jozuego, następcy

Mojżesza.

Treść

Część 1: Podbój Kanaanu 1-12

Przejście przez Jordan 1-5

Zdobycie Jerycha 6-7

Aj 8

Kampania południowa 9-10

Kampania północna 11-12

Część 2: Ziemia podzielona

pomiędzy pokolenia 13-21

Część 3: Pokolenia wschodnie

i pożegnalne przemówienie Jozuego

22-24

Miejsce

Równiny na wschód od Jordanu

i w Kanaanie

Czas

Około 1230-1200 r. przed Chr.

Czas spisania

Prawdopodobnie za czasów życia

proroka Samuela

Główne postacie

Jozue, Rachab oraz Kaleb

Główne wydarzenia

Wysłanie wywiadowców 2

Przejście Jordanu 3

Bitwa o Jerycho 6

Sławne fragmenty

Instrukcje Boga dla Jozuego (1,5-9):

"Bądź mężny i mocny..."

Opowiedzenie się Jozuego za Bo-

giem: "Ja sam i mój dom służyć

chcemy Panu" (24,15).

Główny temat

Inwazja na Kanaan z pomocą Bożą

przeprowadzona przez Jozuego. Bóg

dotrzymał swej obietnicy. Jozue pro-

wadzi lud, aby potwierdził swą wier-

ność Bogu.

KSIĘGA SĘDZIÓW

Opowiadania o narodowych bohate-

rach w czasach bezprawia pomiędzy

inwazją na Kanaan a pierwszymi kró-

lami.

Treść

Walka o ziemie, do momentu śmierci

Jozuego 1-2

Opowiadanie o sędziach 2-16

Inne opowiadania z czasów, kiedy

nie było króla 17-21

Główne postacie i ich czyny

Debora i Barak 4-5

Gedeon i Madianici 6-8

Jefte i jego córka 10-12

Samson i Dalila 13-16

Czas

Niecałe 150 lat, od roku około 1200

do 1070 przed Chr.

Miejsce

Ziemia Izraela/Kanaan

Główny temat i przesłanie

Izraelici nie wykonali poleceń Boga,

by wypędzić wszystkie plemiona za-

mieszkujące ich ziemię. Niektóre

z nich pozostały i w rezultacie Izrae-

lici zaczęli czcić ich bogów. Podzielili

się i będąc słabi, stali się łatwym ce-

lem ataku. Ich wiara przestała być

elementem utrzymującym wspólnotę

pomiędzy pokoleniami. Jednak mimo

złamania obietnicy danej Bogu, kiedy

zwrócili się do Niego w rozpaczy, On

przyszedł im z pomocą i dał im wy-

bawicieli, aby ich uwolnili.

KSIĘGA RUT

Historia

Głód zmusza Noemi i jej rodzinę do

wyjazdu z Betlejem do Moabu. Umie-

rają tam jej mąż i dwaj synowie. Kie-

dy Noemi wraca, jej synowa Rut-

Moabitka - nie chce od niej odejść.

Zbierając kłosy na polu, by w ten

sposób mieć zboże na chleb dla ro-

dziny, Rut spotyka Booza, dalekiego

krewnego swego męża. Wzruszony

jej lojalnością wobec Noemi, Booz po-

dejmuje się pokonać formalne prze-

szkody i poślubić Rut. Ta cudzoziem-

ska dziewczyna, która wybrała lud

Noemi i jej Boga, współtworzy rodo-

wód króla Dawida.

Czas i miejsce

Historia ta dzieje się w niespokojnych

czasach sędziów w krainie Moabitów

(na wschód od Jordanu) i w Betlejem.

Temat

Tematem jest miłość i lojalność-

i Boża troska o każdego, kto się do

Niego zwróci, bez względu na naro-

dowość.

KSIĘGI SAMUELA

Historia Izraela od ostatnich sędziów

po końcowe lata panowania króla

Dawida.

Treść

Jak Samuel został przywódcą Izrae-

la służąc Bogu 1 Sm 1-7

Saul zostaje pierwszym królem

Izraela 8-10

Pierwsze lata Saula jako króla; nie-

posłuszeństwo i odrzucenie 11-15

Bóg wybiera Dawida 16

Walka z Goliatem 17

Zazdrosny król Saul - Dawid w nie-

łasce 18-30

Śmierć Saula i Jonatana 31, 2 Sm 1

Dawid królem Judy 2-4

Dawid zostaje królem całego Izraela;

obietnica Boga 5-7

Wojny Dawida 8-10

Dawid i Batszeba: kara Boża 11-12

Kłopoty rodzinne: bunt Absaloma

i jego następstwa 13-20

Lata późniejsze 21-24

Czas i miejsce

Izrael osiadł teraz na swojej ziemi,

ale batalie o przesunięcie granic

i zawarcie pokoju zabierają królowi

Dawidowi całe życie. Okres, który

te księgi opisują, to w przybliżeniu

lata 1075-975 przed Chr.

Czas spisania

Księgi zostały spisane przez history-

ka jakiś czas po rozpadnięciu się kró-

lestwa na dwie części. Być może, uży-

wał źródeł spisanych przez Samuela

oraz proroków po Samuelu. Znał-

i cytuje je - Dawid w kilku wierszach.

Główne postacie i zdarzenia

Anna - i narodziny Samuela 1 Sm 1

Heli - i przesłanie Boga do Samuela 3

Porwanie i zwrot Arki Przymierza 4-6

Namaszczenie Dawida na króla 16

Dawid i Goliat 17

Dawid i Jonatan 18-20

Obietnica wiecznie trwałej dynastŹŹ-

dziękczynienie Dawida 7

Dawid i Batszeba 11

Sławne fragmenty

Modlitwa Anny 1 Sm 2

Lament Dawida nad Saulem

i Jonatanem 2 Sm 1

Opowiadanie o owcy biedaka 12

Pieśń zwycięstwa Dawida 22

Główny temat i przesłanie

Główną myślą jest, że Izrael nie po-

winien mieć innego króla oprócz sa-

mego Boga. Samuel zrozumiał to

i próbował przeciwstawić się nacis-

kom ludu. Nie chciał zgodzić się, aby

Izrael miał króla, jak to było

w sąsiednich krajach. W końcu Bóg

dał Izraelowi upragnionego króla,

mimo iż wiedział, że będzie to przy-

czyną problemów.

Saul, pierwszy król, rozpoczął rządy

dobrze, ale duma doprowadziła go do

zlekceważenia Boga - i Bóg go od-

rzucił.

Dawid był prawdziwie Bożym czło-

wiekiem. Jego zaufanie do Boga nig-

dy nie malało. Mimo iż często czynił

źle, zawsze był gotów przyznać się,

iż zbłądził, i prosić Boga o prze-

baczenie.

Księgi historyczne opowiadajĄ o tym,

jak Izrael zajĄł miasta Kanaanu, łĄ-

cznie z twierdzĄ Jebuzytów (później-

sza Jerozolima), która stała się ich

stolicĄ.

Najważniejszym przesłaniem tych

ksiąg jest Boża obietnica dynastŹŹ,

która będzie trwać na wieki - obiet-

nica, którą spełnił w osobie Jezusa-

pochodzącego z rodu Dawida.

KSIĘGI KRÓLEWSKIE

Historia Izraela od śmierci króla Da-

wida przez podział, który nastąpił po

śmierci Salomona, do upadku Jerozo-

limy i zniszczenia Świątyni przez Ba-

bilończyków.

Treść

Część 1: Salomon następcą króla

Dawida 1 Krl 1-2

Część 2: Panowanie Salomona 3-11

Mądrość Salomona 3-4

Zbudowanie i poświęcenie Świątyni

5-8

Obietnica Boga; handlowe i budowla-

ne przedsięwzięcia Salomona 9

Wizyta królowej Saby 10

Niewierność Salomona wobec Pana

i jego śmierć 11

Część 3: Podzielone królestwo 1 Krl

12-2 Krl 17

Bunt północnych pokoleń 12-14

Królowie Izraela i Judy 14-16

Prorok Eliasz i jego wyzwanie

rzucone prorokom Baala 17-19

Achab - król Izraela 20-22

Jozafat król Judy i Ochozjasz król

Izraela 1 Krl 22-2 Krl 1

Elizeusz zostaje prorokiem Boga 2-8

Królowie Izraela i Judy 8-16

Stolica Izraela, Samaria, zdobyta

przez Asyryjczyków 17

Część 4: Królestwo Judy 18-25

Król Ezechiasz i groźba asyryj-

ska 18-20

Manasses i Amon z Judy 21

Reformy króla Jozjasza 22-23

Ostatni królowie Judy 24

Jerozolima zdobyta przez Babiloń-

czyków; zniszczenie Świątyni 25

Czas i miejsce

Rządy Salomona, około 970-930 r.

przed Chr., były złotym wiekiem Izra-

ela. Wydarzenia, które nastąpiły póź-

niej w dwóch królestwach Izraela i Ju-

dy, to czas wzrostu potęgi najpierw

AsyrŹŹ, następnie Babilonu. Księgi

Królewskie obejmują około 400 lat,

w przybliżeniu od roku 975 do 586

przed Chr. Samaria upadła w roku

722, Jerozolima w 586.

Księgi Kronik obejmują ten sam

okres. Także prorocy: Amos, Ozeasz,

Izajasz, Micheasz, Nahum, Habakuk,

Sofoniasz i Jeremiasz działali w tym

samym czasie.

Czas spisania

Księgi zostały ostatecznie zebrane

w Babilonie, w czasie wygnania, być

może około 550 r. przed Chr. Ale

użyto znacznie wcześniejszych ma-

teriałów: protokołów sądowych i re-

jestrów urzędniczych oraz historŹŹ

o prorokach.

Główne postacie i zdarzenia

Wyroki sądowe Salomona 1 Krl 3

Zbudowanie Świątyni 6

Salomon i królowa Saby 10

Eliasz i susza: wdowa w Sarepcie 17

Eliasz i prorocy Baala 18

Winnica Nabota 21

Eliasz i ognisty rydwan 2 Krl 2

Elizeusz i Szunemitka 4

Uzdrowienie Naamana 5

Oblężenie SamarŹŹ 6

Śmierć królowej Izebeli 9

Pogrom królowej AtalŹŹ 11

Upadek SamarŹŹ 17

Asyryjczycy u bram Jerozolimy 18

Jozjasz odnajduje księgę Prawa 22

Upadek Jerozolimy, zniszczenie

Świątyni 25

Sławne fragmenty

Modlitwa Salomona o mądrość 1 Krl 3

Modlitwa Salomona przy

poświęceniu Świątyni 8

Główny temat i przesłanie

Każdy z władców osądzany jest zgod-

nie ze swoją wiernością i lojalnością

wobec Boga. Kiedy władca i lud de-

cydują się być Bogu posłuszni i od-

dawać Mu cześć, sprawy toczą się

pomyślnie. Kiedy jednak celowo wy-

bierają nieposłuszeństwo, następuje

klęska. Lecz Boga to nie cieszy. On

chce, by Jego naród słuchał Go z wła-

snej woli, dla swego własnego do-

bra. Raz po raz przestrzega ich

przed niebezpieczeństwem, w jakim

się znajdują. Wysyła im proroków

Eliasza i Elizeusza. Ale lud nadal Go

nie chce słuchać i dochodzi do tra-

gedŹŹ: Samaria, a potem Jerozolima

wpadają w ręce wrogów. Najpierw

upada na zawsze królestwo Izraela

na północy, następnie mieszkańcy

królestwa Judy zostają uprowadzeni

do niewoli babilońskiej.

KSIĘGI KRONIK

Księgi te obejmują ten sam okres,

co zdarzenia w 2 Księdze Samuela

i Księgach Królewskich. Ale ponie-

waż przeznaczone były dla ludzi,

którzy wrócili do Jerozolimy z wy-

gnania w Babilonie, dlatego historia

ich skupia się na południowym

królestwie Judy i jego królach.

Treść

Część 1: Drzewa genealogiczne, od

Adama do tych ludzi, którzy wrócili

z Babilonu 1 Krn 1-9

Część 2: Panowanie króla Dawida

10-29

Śmierć króla Saula 10

Królowanie Dawida 11-21

Przygotowania Dawida do budowy

Świątyni 22-29

Część 3: Panowanie króla Salomona

2 Krn 1-9

Źródło mądrości i bogactwa

Salomona 1

Budowa i poświęcenie Świątyni 2-7

Sława Salomona 8-9

Część 4: Królowie Judy 10-36

Rozłam królestwa za Roboama 10

Od Roboama do Asy 11-16

Reformy króla Jozafata 17-20

Od Jorama do Achaza 21-28

Reformy króla Ezechiasza 29-32

Manasses i Amon 33

Reformy króla Jozjasza 34-35

Koniec panowania królów i upadek

Jerozolimy 36

Księgi te, razem z księgami Ezdra-

sza i Nehemiasza, z którymi są zwią-

zane, opowiadają historię ludu Boże-

go od śmierci króla Saula do ponow-

nego osiedlenia się w Judei po wy-

gnaniu. Historia opowiedziana w Księ-

gach Kronik obejmuje okres od około

1000 r. przed Chr. do zniszczenia

Jerozolimy przez Nabuchodonozora

w roku 587/586 przed Chr.

Czas spisania

Po powrocie Żydów do Judei - być

może około 400 r. przed Chr.

Główne wydarzenia

Dawid sprowadza Arkę Przymierza

do Jerozolimy 1 Krn 15-16

Salomon poświęca nowo wybudowa-

ną Świątynię 2 Krn 5-7

Ezechiasz oczyszcza i ponownie

poświęca Świątynię 29

Sławne fragmenty

Pieśń pochwalna Dawida 1 Krn 16

Dawid w imieniu Boga namaszcza

Salomona na króla 29

Modlitwa Salomona przy poświęce-

niu Świątyni 2 Krn 6-7

Obietnica Boga złożona Salomonowi

na przyszłość 7

Główny temat i przesłanie

Głównym celem Kronikarza jest

przekonanie Żydów, mieszkających

teraz na powrót w Jerozolimie, że

wciąż są narodem wybranym przez

Boga. Początek ich królestwa - wiel-

kie dni króla Dawida i Salomona-

był pobłogosławiony przez Boga.

I sposób, w jaki naród czcił Boga-

szczegółowa organizacja służby

w świątyni oraz służby kapłanów, le-

witów i muzyków - był dany przez

Boga. Zniszczenie tego wszystkiego

przez nieposłuszeństwo wielu królów

doprowadziło do upadku Jerozolimy,

zniszczenia Świątyni i wygnania.

Lecz obietnice Boga względem Izrae-

la są wciąż ważne i nadszedł czas

na odnowę. Powrót do prawdziwego

kultu za króla Jozafata, Ezechiasza,

Jozjasza zachęca tych, którzy wrócili

z wygnania, do odnowienia swej wia-

ry (przesłanie podobne do przesłania

proroków Aggeusza i Zachariasza).

KSIĘGA EZDRASZA

Historia powrotu dwóch grup Żydów

do swej ojczyzny z wygnania w Babi-

lonie. Połączone odbudowują Świą-

tynię i pod przywództwem Ezdrasza

pilnują przestrzegania Prawa.

Treść

Część 1: Pierwsza grupa wraca

do Jerozolimy z Zorobabelem

1-2

Część 2: Świątynia zostaje

odbudowana pomimo opozycji 3-6

Ludzie z radością przystępują do od-

budowy 3

Poparcie lokalnej opozycji przez per-

skich władców 4

Prace przy odbudowie zostają pono-

wione 5,1-6,12

Poświęcenie Świątyni i obchody

święta Paschy 6,13-22

Część 3: Druga grupa powraca

z Ezdraszem 7-10

Ludzie, którzy przybywają, i ich po-

dróż 7-8

Problem mieszanych małżeństw 9-10

Czas i miejsce

Powrót z wygnania nie był jednora-

zowym wydarzeniem. W wieloletnich

odstępach, za panowania różnych

władców perskich, odbyto kilka po-

dróży. Ten opis obejmuje lata 538

do 428 przed Chr. Wracający wyg-

nańcy zastali kraj wciąż zamieszka-

ny przez tych Żydów, którzy nie zo-

stali zabrani do Babilonu, wspólnie

z innymi narodowościami przeciwny-

mi im. Jerozolima pozostawała opu-

stoszała, Świątynia była zrujnowana,

a życie kulturalne zamarło.

Czas spisania

Księga prawdopodobnie spisana

w celu uzupełnienia Kronik - około

400 r. przed Chr.

Główne postacie

Ezdrasz, kapłan będący potomkiem

Aarona, uczony w prawie Bożym.

Zorobabel, przywódca pierwszej po-

wracającej grupy, wnuk króla Jojakina

zmuszonego do opuszczenia kraju.

Cesarz Cyrus z Persji, który poko-

nał Babilończyków i zadekretował,

że Żydzi i inne narody mogą wrócić

do swych domów. Prorok Deutero-

Izajasz widział w działaniu tego po-

gańskiego władcy wpływ Boga.

Główne wydarzenia

Rozkaz powrotu i odbudowy wydany

przez Cyrusa 1

Obchody pierwszego święta Paschy

w odbudowanej Świątyni 6

Powrót Ezdrasza i innych potomków

kapłanów 7-8

Główny temat i przesłanie

Kronikarz, który oprócz Kronik spisał

najprawdopodobniej także tę księgę,

wierzył mocno, iż Żydzi wciąż są dla

Boga narodem wybranym, pomimo

skazania na wygnanie i zakończenia

epoki królów. W Księdze Ezdrasza

widzimy tę wiarę w praktyce, gdy wy-

gnańcy po powrocie odbudowują

Świątynię i zaczynają od nowa swe

narodowe życie religijne. Prawa Bo-

żego należy przestrzegać w szcze-

gółach; Izraelici mieli być narodem

innym od pozostałych.

KSIĘGA NEMEMIASZA

Historia powrotu z wygnania do Jero-

zolimy trzeciej grupy Żydów pod

wodzą wielkiego przywódcy, Nehe-

miasza. Nehemiasz został wybrany

pierwszym gubernatorem Jerozolimy

i zainicjował odbudowę murów

miasta. Jego reformy religijne pokry-

wały się z dziełem Ezdrasza.

Treść

Część 1: Nehemiasz powraca do Je-

rozolimy i rozpoczyna odbudowę mu-

rów 1-7

Nehemiasz otrzymuje złe wiadomości

i modli się za Jerozolimę 1

Powrót Nehemiasza 2

Odbudowa murów wbrew opozycji

3,1-7,3

Lista wygnańców, którzy powrócili

7,4-73

Część 2: Prawo, pokuta i odnowione

przymierze 8-10

Ezdrasz czyta Prawo i lud wyraża żal 8

Modlitwa-spowiedź 9,1-37

Lud podejmuje zobowiązanie, iż bę-

dzie przestrzegał Prawa 9,38-10,39

Część 3: Lud i jego reformatorski gu-

bernator 11-13

Listy ludzi i kapłanów 11,1-12,26

Poświęcenie nowych murów:

Jerozolima może w końcu się bronić

12,27-43

Reformy Nehemiasza 12,44-13,31

Czas i miejsce

Nehemiasz powrócił do Jerozolimy

w 445 r. przed Chr. i był gubernato-

rem przez dwanaście lat, tj. do roku

433 przed Chr. Sposób, w jaki ta

księga wiąże się z księgą Ezdrasza

i grupą, którą on przywiódł, nie za-

wsze jest łatwy do określenia. Nehe-

miasz zostawił wysoce rozwinięty

perski dwór królewski i przybył do

miasta, które dopiero zaczęto odbu-

dowywać, w którym dużo było jesz-

cze chaosu. Mniej więcej w tym okre-

sie działał prawdopodobnie prorok

Malachiasz.

Czas spisania

Ścisłe związki, jakie istnieją pomię-

dzy tą księgą a Księgami Kronik

i Księgą Ezdrasza wskazują, że spisa-

no ją około roku 400 przed Chr., ale

najważniejszą częścią księgi wydaje

się być dziennik Nehemiasza.

Główne wydarzenia

Powrót Nehemiasza do Jerozolimy 2

Ukończenie odbudowy murów 6

Sławne fragmenty

Modlitwa Nehemiasza 1

Wielka modlitwa-spowiedź 9

Znaczenie i przesłanie

Nehemiasz, człowiek czynu, zdołał

rozbudzić nadzieję w przygnębionym

narodzie i dał mu zarówno duchowe,

jak i praktyczne przywództwo, aby

mógł on wypełnić trudne zadanie

w obliczu zagorzałej opozycji. Był

również człowiekiem modlitwy, do

końca zawierzającym Bogu, skutecz-

nym w działaniu. Za jego panowania,

dzięki.pomocy Ezdrasza, życie reli-

gijne Żydów uległo odnowieniu.

KSIĘGA ESTERY

Historia

Estera, piękna dziewczyna żydowska,

zostaje królową perską, żoną króla

Achaszwerosza (Kserksesa). Dzięki

dyplomatycznemu fortelowi, opraco-

wanemu do spółki ze swym opieku-

nem Mardocheuszem, zapobiega

eksterminacji wszystkich Żydów

w królestwie perskim. Haman, wielki

wezyr królestwa, który planował

zagładę Żydów, zostaje stracony,

a godność wezyra otrzymuje Mardo-

cheusz.

Miejsce

Wydarzenia dzieją się w Suzie, zi-

mowej stolicy Persji, w latach, kiedy

większość Żydów powróciła już do

Jerozolimy z wygnania w Babilonie.

Część Żydów została jednak w Per-

sji, imperium, które podbiło Babiloń-

czyków.

Temat

Księga ta nie wspomina o Bogu i nie

jest to historia znacząca z punktu wi-

dzenia religijnego. Pokazuje, jak Ży-

dzi przetrwali w czasach wielkiego

, zagrożenia. Do dziś historia ta czyta-

na jest wśród Żydów w czasie święta

Purim.

KSIĘGI

MĄDROŚCIOWE

Księgi Hioba, Przysłów i Koheleta

znane są jako księgi mądrościowe.

Ten sam rodzaj pism pojawia się

także gdzie indziej w Starym Testa-

mencie, zwłaszcza w niektórych

Psalmach. Przykłady literatury mą-

drościowej znane są także w krajach

sąsiadujących z Izraelem.

Król Salomon cieszył się wielkim

uznaniem ze względu na swoją mąd-

rość i to z jego imieniem łączy się

mądrość Księgi Przysłów i Koheleta,

tak jak króla Dawida wiąże się

z poezją Psalmów.

Księgi mądrościowe znacznie róż-

nią się od siebie treścią. Księga Hio-

ba jest wielkim poematem na temat

sensu cierpienia; Księga Koheleta

rozważa pozorny bezsens życia;

Księga Przysłów to zbiór powiedzeń

odnoszących się do zachowania

w życiu codziennym.

Księgi te mają, mimo wszystko,

wiele cech wspólnych. Każda z nich

dotyczy zachowania i codziennego

życia. Bóg jest we wszystkich tych

księgach najważniejszy i widzimy

Go bardziej w domu i w działaniu,

niż w świątyni.

Księgi mądrościowe mają także

wspólne przesłanie, mówiące, że

zgodnie z wolą Bożą ludzie znajdują

mądrość, gdy szanują Boga i postę-

pują zgodnie z Jego prawami.

KSIĘGA HIOBA

Księga ta - wspaniały dramatyczny

poemat-podejmuje odwieczny prob-

lem cierpienia. Opowiada o dobrym

człowieku, Hiobie, który mimo iż

stracił cały dorobek życia, to jednak

zachował wiarę w Boga.

Treść

Prolog: Szatan uzyskuje zgodę na

sprawdzenie Hioba i dotyka go serią

nieszczęść 1-2

Część 1: Rozmowa Hioba z trzema

przyjaciółmi 3-31

Hiob uskarża się na Boga 3

Przyjaciele Hioba stwierdzają, że

musiał on zasłużyć sobie na te nie-

szczęścia, ale Hiob temu zaprzecza;

zadaje pytania Bogu 4-14

Hiob i jego przyjaciele sprzeczają

się, czy złym ludziom dobrze się

powodzi 15-21

Przyjaciele powtarzają swoje prze-

konanie, ale Hiob deklaruje swą nie-

winność przed Bogiem 22-31

Część 2: Stojący dotychczas z boku

Elihu przedstawia fałszywy obraz od-

ległego Boga 32-37

Część 3: Bóg odkrywa swą wielkość

przed Hiobem 38,1-42,6

Moc Boża widoczna w stworzeniu

38-41

Hiob korzy się przed Bogiem 42,1-6

Epilog: Bóg błogosławi Hiobowi 42,7-

16 (prolog i epilog są jedynymi nie-

poetyckimi częściami tej księgi).

Czas spisania

Powstała w czasach powygna-

niowych, prawdopodobnie około

II w. przed Chr. Spisana jest

przez nieznanego żydowskiego

autora.

Sławne fragmenty

Hymn pochwalny mądrości 28

Ufność Hioba w dobroć Boga (19,25):

"Lecz ja wiem: Wybawca mój żyje..."

Przesłanie

Historia Hioba przywołuje drażliwy

problem. Jeśli Bóg jest sprawiedliwy,

dlaczego dobrzy ludzie cierpią? Hiob

jest przekonany, że nie cierpi za ża-

den grzech, ale nie może znaleźć

Boga, by Go o to spytać. Wtedy Bóg

ukazuje mu się i Hiob jest usatysfak-

cjonowany - nie za sprawą argumen-

tów, ale przez sam fakt spotkania Bo-

ga w całej Jego potędze i mądrości.

KSIĘGA PSALMÓW

Zbiór 150 hymnów, modlitw i wierszy

wyrażających wszystkie stany emo-

cjonalne. Elementem jednoczącym

Psalmy jest głęboka wiara i miłość

do Boga. Po wygnaniu Psalmy stały

się dla Żydów księgą hymnów i mo-

dlitewnikiem. Później przejęli to

chrześcijanie.

Treść

Psalmy podzielono na pięć ksiąg,

z których każda kończy się słowami

pochwały (patrz koniec Psalmu 41,

72, 89, 106 i cały Psalm 150).

Być może jednak lepiej jest po-

dzielić psalmy pod względem typów.

Wyróżnić można przede wszystkim:

hymny chwalące Boga,

lamentacje wspólnotowe,

psalmy królewskie (związane okazjo-

nalnie z wydarzeniami z życia króla),

lamentacje indywidualne i dziękczy-

nienia.

Czas

Pierwszy zbiór psalmów ułożono za

panowania króla Dawida lub być

może jeszcze wcześniej. Proces

tworzenia psalmów trwał jednak

przez większą część historŹŹ Izraela,

choć niektórzy uważają, że momen-

tem szczytowym był okres po pow-

rocie z niewoli babilońskiej i czas

odbudowy Świątyni.

Miejsce

Wiele psalmów śpiewano w trakcie

nabożeństw w Świątyni. Jednak inne

powstały w latach wygnania. Niektó-

re wyrażają wiarę całego Izraela, in-

ne - odczucia bardzo indywidualne

i głęboko osobiste.

Kto je napisał

Wielu różnych ludzi. Siedemdziesiąt

trzy spośród nich powiązanych jest

tradycyjnymi tytułami z królem Da-

widem, niektóre odnoszą się do

konkretnych epizodów z jego życia.

Z pewnością zamiłowanie do muzyki

i oddanie, z jakim czcił Boga, czynią

Dawida pierwszym autorem psalmów

Izraela.

Ulubione Psalmy

Każdy ma swój ulubiony Psalm. Do

najbardziej znanych należą:

"Niebiosa głoszą chwałę Boga" 19

"Pan jest moim pasterzem, nie brak

mi niczego" 23

"Bóg jest dla nas ucieczką i mocą" 46

"Zmiłuj się nade mną, Boże, w swo-

jej łaskawości" 51

"Przyjdźcie, radośnie śpiewajmy

Panu" 95

Psalm o Bożej dobroci 103

Bóg czuwa nad nami 121

"Panie, przenikasz i znasz

mnie" 139

Przesłanie

Rozpiętość uczuć jest niebywała-

od najpełniejszej radości do naj-

czarniejszej rozpaczy. Popularne

przesłanie mówi o tym, że Bóg

obecny jest w każdej dziedzinie

ludzkiego życia. Wszelkie wątpli-

wości ludzkiego życia łączą się

tu z niezachwianą wiarą w miłość

Boga. Niewielu jest ludzi, którzy

mogą powiedzieć, że Psalmy

nie są odbiciem także i ich

uczuć.

KSIĘGA PRZYSłÓW

Zbiór sentencji pochodzących od

izraelskich nauczycieli mądrości.

Istotą ich jest znalezienie i podą-

żanie za mądrością, która każe

skupiać się na Bogu oraz zastoso-

wanie jej w swoim codziennym

życiu.

Treść

Część 1: Pochwała mądrości 1-9

Część 2: Mądre pouczenia 10-29

Przysłowia Salomona 10,1-22,16

Trzydzieści mądrych pouczeń 22,

17-24,21

Dodatkowe pouczenia 24,22-33

Drugi zbiór przysłów Salomona ze-

brany za króla Ezechiasza 25-29

Część 3: Dodatek 30-31

Nauka Agura 30

Nauka matki króla Lemuela

31,1-9

Idealna żona 31,10-31

Czas

Wspomina się o dwóch królach

Izraela: Salomonie, o którym mówi

się, że był najmądrzejszym władcą,

i Ezechiaszu, który doprowadził do

zebrania przysłów. Proces zbierania

i układania przysłów trwał prawdo-

podobnie jeszcze dŁugo po pano-

waniu tych królów. Zatem Księga

Przysłów obejmuje swoją zawar-

tością znaczną część okresu

starotestamentowego.

Wielu uczonych widzi związki po-

między Księgą Przysłów a egipską

nauką mądrości, którą głosił

Amenemope.

Sławne fragmenty

"Podstawą wiedzy jest bojaźń Pań-

ska" 1,7

"Z całego serca Bogu zaufaj" 3,5-6

Temat

W przeciwieństwie do cierpień Hioba

i pesymizmu Księgi Koheleta, Księga

Przysłów wyraża głównie optymizm.

Podobnie jak w Księdze Powtórzone-

go Prawa wyrażona jest tutaj wiara,

że postępując zgodnie z nakazami

Boga uzyskamy Jego błogosławień-

stwo.

Przysłowia dotyczą życia domowe-

go i przyjaźni, pracy u kogoś i u sie-

bie, życia króla i poddanego.

Księga podejmuje tematy mą-

drości i głupoty, prawości i nie-

godziwości, tego jak mówić mądrze

o bogactwie, temat ubóstwa, na-

dziei i obaw, radości i smutku,

złości, ciężkiej pracy i odpoczynku.

Podstawą wszelkiej mądrości jest

bojaźń Boża.

KSIĘGA KOHELETA

Księga Koheleta czyli Eklezjastesa,

podobnie jak Księga Hioba, podejmu-

je ponadczasowe pytanie: dlaczego

życie wydaje się tak bezcelowe?

Jest ona jedną z ksiąg dydak-

tycznych.

Autor

Kohelet, "Filozof", nazwany jest "kró-

lem, synem Dawida". Kohelet spoglą-

da w przeszłość na swe życie pełne

doświadczeń i studiów.

Sławne fragmenty

"Wszystko ma swój czas" 3,1-8

Temat

Bez względu na to, jak bardzo ludzie

zabiegają o mądrość, powodzenie

czy sprawiedliwość, rezultaty będą

krótkotrwałe i ograniczone. Szukanie

czegoś, co byłoby trwałe w życiu, to

"pogoń za wiatrem".

Owo podejście wywodzi się

z pesymistycznego rozumienia Boga

przez Koheleta. Wierzy on w Boga,

ale sądzi, że nigdy nie zgłębimy

Jego zamiarów. Księga ukazuje

ubóstwo życia ograniczonego tylko

do spraw ludzkich.

"Pracuj ciężko i ciesz się owocami

swej pracy - mówi Filozof - ponie-

waż to wszystko, co jest.

Obecność tej księgi wśród innych

ksiąg biblijnych świadczy, że Bóg

zajmuje się także taką osobą, dla

której wiara jest rzeczą trudną.

PIEŚŃ NAD PIEŚNIAMI

Zbiór sześciu pieśni, w formie dia-

logu pomiędzy młodym mężczyzną

a oblubienicą na temat ich wza-

jemnej miłości. (We współczes-

nych przekładach zaznaczono

wyraźnie, kto kiedy mówi). Oblu-

bieńcy rozmawiają wiosną na wsi.

Sielankowe opisy podkreślają

wielki wzajemny fizyczny zachwyt

zakochanych.

Autor

Kilka razy wspomina się Salomona,

ale związki z nim nie są jasne.

Znaczenie

Pieśni mówią o cudzie fizycznej mi-

łości. Miłość taka pochodzi od Bo-

ga i właściwe jest, by jedna z ksiąg

BiblŹŹ o niej traktowała. Często Pieśń

nad Pieśniami interpretuje się także

jako alegorię miłości pomiędzy

Chrystusem a Kościołem.

KSIĘGI PROROCKIE

Ostatnia duża część Starego Testa-

mentu znana jest jako księgi proroc-

kie. Składa się na nie siedemnaście

ksiąg, z których szesnaście nazwa-

nych jest od imion proroków, których

słowa zawierają (wyjątkiem są La-

mentacje). Izajasz, Jeremiasz, Eze-

chiel i Daniel znani są jako prorocy

"wielcy"; pozostałych dwanaście

ksiąg nazwanych jest od imion pro-

roków tzw. "mniejszych".

Prorocy w Izraelu działali od naj-

dawniejszych czasów. Mojżesz był

pierwszym i najważniejszym z nich.

Potem, w okresie sędziów i pierw-

szych królów, prorocy pojawiają się

w BiblŹŹ regularnie, niektórzy

przelotnie, inni - jak Eliasz i Elizeusz

- nadając bieg wydarzeniom.

Z wyjątkiem Mojżesza wiemy nie-

wiele o naukach tych wczesnych

proroków. Dopiero w ósmym wieku

przekazy najpierw Amosa, a później

Ozeasza zostały spisane w księ-

gach, które przetrwały do dzisiaj.

Prorocy pojawiali się przez ponad

trzysta lat, działając od okresu przed

wygnaniem i w czasie wygnania Izra-

ela do Babilonu, a także po powrocie

Izraelitów z niewoli.

Nie wiadomo, czy prorocy sami

pisali księgi, czy też księgi te zostały

spisane przez ludzi, którzy proroków

słuchali i zapamiętali ich słowa. Je-

dynie w przypadku proroka Jeremia-

sza istnieje pewność, że polecił on

spisywać swe słowa sekretarzowi.

Jednak podstawa proroctw to słowo

mówione.

Prorocy - byli to wysłannicy Boga,

tak identyfikujący się z przesłaniem

Bożym, że mówiący często jakby

w Jego imieniu: "Mówię wam". Byli

oni świadomi faktu swego wybrania

przez Boga (patrz zwłaszcza Izajasz

6, Jeremiasz 1, Ezechiel 1-3) i mó-

wili z inspiracji Jego Ducha i słowa.

Ich proroctwa były wielekroć bardzo

obrazowe, zawierały przypowieści,

często wizje.

Słowo "proroctwo" oznacza dzisiaj

przepowiadanie przyszłości i prorocy

Starego Testamentu z pewnością

dobrze przepowiadali przyszłe zda-

rzenia - zwłaszcza o nadejściu Mes-

jasza. Jednak najważniejsza część

ich proroctw odnosiła się do czasów

im współczesnych, a nie do przysz-

łości. Ich zadaniem było sprowadzić

naród z powrotem na drogi Boże

i pilnować, by nimi kroczył. Zatem

dzisiejszy czytelnik musi zrozumieć

czasy proroka, aby móc pojąć w peł-

ni znaczenie jego słów, wówczas

prorocy Starego Testamentu prze-

mówią potężnym głosem w każdym

wieku i kulturze.

KSIĘGA IZAJASZA

Zbiór proroctw odnoszących się do

wydarzeń z ponad 200 lat. Pozwalają

nam one ujrzeć niektóre kluczowe

wydarzenia w historŹŹ Izraela z pers-

pektywy Boga, który osądza, ratuje

i umacnia swój naród.

Treść

Część 1: Zagrożenie ze strony AsyrŹŹ

1-39

Przesłanie Boga dla Judy i Jerozo-

limy 1-5

Wizja Proroka 6

Królestwo, obecne i przyszłe 7-12

Sąd nad narodami 13-23

Ostateczny sąd Boży i zwycięstwo

24-27

Obietnica przyszłych sądów i błogo-

sławieństwa 28-35

Kryzys 36-39 (niemal identyczne

z 2 Krl 18-20)

Część 2: Obietnice dla wygnańców

w Babilonie 40-55

U progu wolności 40-48

Sługa Boży i odkupienie, które przy-

nosi 49-55

Część 3: Po powrocie z niewoli 566

Wezwanie Izraela do skruchy

poprzedzającej odnowę 56-59

Chwała, która nadejdzie 60-62

Edom będzie osądzony 63,1-6

Modlitwa za lud Boży 63,7-64,12

Nowe niebiosa i nowa ziemia 65-66

Prorok

Izajasz działał w Jerozolimie przez

ponad czterdzieści lat. Wezwany

do pełnienia misji proroka w roku,

w którym zmarł król Ozjasz (patrz

rozdz. 6), pełnił swe posłannictwo

w latach panowania Jotama, Achaza

i Ezechiasza. Umiał sprawić, by kró-

lowie słuchali jego proroctw.

Wokół Izajasza gromadziła się

grupa "uczniów" (8,16), i niektórzy

sądzą, że proroctwa skierowane do

wygnańców w Babilonie oraz do tych,

którzy powrócili do Jerozolimy (rozdz.

40-66), były właśnie ich autorstwa.

Autorstwo 40-55 przypisuje się

anonimowemu prorokowi, zwanemu

Deutero-Izajaszem, który działał na

wygnaniu babilońskim.

Czas i miejsce

Izajasz działał w ostatnich dekadach

ósmego i być może na początku

siódmego wieku przed Chr. Przed

Izajaszem w Północnym Królestwie

działał Amos, a w pierwszych latach

działalności Izajasza w SamarŹŹ pro-

rokował Ozeasz. Przez większą

część tego okresu Judzie stale groził

atak ze strony Asyryjczyków, a za

panowania Ezechiasza Jerozolima

niemal upadła. Później, w 586 roku

przed Chr., Jerozolima faktycznie

upadła i większość jej mieszkańców

została wygnana - rozdziały 40-55

opowiadają o tych wydarzeniach. Po

latach wygnańcy wrócili i zaczęli od-

budowę; ostatnie rozdziały prawdo-

podobnie opowiadają o wydarze-

niach tego okresu.

Sławne fragmenty

Wizja i powołanie Izajasza 6

"Emmanuel" 7,13-16

"Albowiem Dziecię nam się narodzi-

io" 9,2-7

"Wyrośnie różyczka z pnia Jessego"

11,1-9

"Miasto mamy potężne" 26,1-9

"Niech się rozweselą pustynia i spie-

czona ziemia" 35

"Pocieszcie, pocieszcie mój lud!"

40,1-31

"Oto mój sługa, którego podtrzymuję"

42,1-4; 49,1-6; 50,4-9

"Mąż boleści" 52,13-53,12

Zwiastun radosnej nowiny 52,7-12

"o, wszyscy spragnieni, przyjdźcie

do wody" 55

Oswobodzenie przez Mesjasza,

"dobra nowina ubogim" 61,1-4

Nowe niebiosa i nowa ziemia 65

17-25

Główne tematy

Wizja powołania Izajasza (rozdz. 6)

zawiera sedno całego przesłania

księgi. Jest nim majestat Boga

"Świętego Pana Zastępów". Lud tylko

na Nim samym może polegać. Prorok

ma przestrzec przed sądem Bożym

dla wszystkich, którzy odwrócą się

od Niego. Lecz Bóg kocha i wyba-

cza, dlatego księga pełna jest obiet-

nic o nadchodzącym Mesjaszu i przy-

szłym odrodzeniu narodu.

KSIĘGA JEREMIASZA

Proroctwa Jeremiasza pochodzą

z okresu panowania ostatnich pięciu

królów Judy: z okresu wydarzeń pro-

wadzących do zdobycia Jerozolimy

przez króla Nabuchodonozora z Ba-

bilonu. Jeremiasz, będąc człowie-

kiem wrażliwym, z ogromną niechę-

cią przyjął nakaz prorokowania

o sądzie Bożym. Lecz wszystko,

o czym mówił, sprawdziło się.

Treść

Prolog: Powołanie Jeremiasza, aby

został prorokiem 1

Część 1: Proroctwa dla Jerozolimy

i Judy 2,1-25,14

W czasie Jozjasza 2-6

W czasie Jojakima 7-20

W czasie Sedecjasza 21,1-25,14

Część 2: Życie i czasy Jeremiasza

oraz obietnice Boga 26-45

Niektóre z proroctw Jeremiasza

26-28

Listy do wygnańców w Babilonie

i do Szemajasza 29

Obietnica powrotu z wygnania i no-

wego przymierza 30-31

Nadzieja na przyszłość 32-33

Inne wydarzenia z życia Jeremiasza

34-45

Część 3: Bóg będzie sądził narody

46-51 (także 25,15-38)

Epilog: Upadek Jerozolimy 52

(Uwaga: Rozdziały w Księdze Jere-

miasza nie odpowiadają chronologŹŹ

wydarzeń).

Prorok

Jeremiasz urodził się w rodzinie ka-

płańskiej w Anatot, koło Jerozolimy.

Na proroka został powołany w 627

roku przed Chr. Jego posłannictwo

zaczęło się w czasach dobrych dla

Judy, za panowania Jozjasza. Lecz

potem klęska zaczęła następować

po klęsce, bowiem potęga Babilonu

zaczęła rosnąć, a królowie Judy nie-

odpowiedzialnie sprzymierzyli się

z Egiptem. Jerozolima upadła i Je-

remiasz został zabrany do Egiptu

wraz z grupą, która uciekała z kraju.

Jego niezmienne przesłanie, że Bóg

będzie sądził ludy, nie przyniosło mu

popularności i doprowadziło do we-

wnętrznych niepokojów. Jego przy-

jacielem był Baruch, który zapisał

wiele z jego proroctw. Do współ-

czesnych Jeremiasza należeli Sofo-

niasz i Ezechiel, który znalazł się

z pierwszą grupą wygnańców w Ba-

bilonie.

Proroctwa przybierały wiele roz-

maitych form: część z nich to poezja,

część proza, jedne posługują się

alegorią, inne przypowieścią. Wszy-

stkie są opowiedziane w sposób

bardzo ciekawy i poruszający.

Sławne fragmenty

Powołanie Jeremiasza 1,1-19

"Błogosławiony mąż ..." 17,5-8

"Zdradliwe serce człowieka" 17,9

Skarga Jeremiasza 20,7-18

Fałszywy i prawdziwy prorok 23,

15-32

Nowe przymierze 31,31-34

Główne tematy

Istotą proroctwa jest wieść o nadcho-

dzącym sądzie: nie ma sensu pow-

tarzanie Bożych obietnic o pomocy,

jeśli lud nadal trwa w grzechu i bał-

wochwalstwie. Jeremiasz mówił

stale o grożącym upadku Jerozolimy.

Lecz jest także nadzieja na przysz-

łość w powrocie z wygnania i w no-

wym przymierzu, które Bóg zapisze

w sercach i umysłach swego ludu.

Bardziej niż jakikolwiek inny prorok,

Jeremiasz zajmuje się osobistą wiarą

i pokutą. Osobowość Jeremiasza

ukazuje się bardzo wyraźnie w jego

modlitwach; osobowość innych

proroków nie została ukazana tak

dobrze.

KSIĘGA LAMENTACJI

Wiersze

Księga Lamentacji składa się z pię-

ciu pieśni nieznanych autorów. Pier-

wsze cztery mają budowę akrostychi-

czną, to znaczy każda strofa zaczy-

na się od nowej litery alfabetu he-

brajskiego. Wyrażają one ból wobec

zniszczenia Jerozolimy przez Babi-

lończyków. Ich autor najwyraźniej był

świadkiem upadku miasta w 586 r.

przed Chr. Mógł być więc jednym

z tych, którzy pozostali wśród ruin

Jerozolimy, gdy wygnańcy udali się

do Babilonu.

Tematyka

Pieśni te są elegiami. Wielkim złem

jest upadek Jerozolimy i cierpienie

jej mieszkańców. Gorsza jest tego

przyczyna: Bóg wydał swój lud

i zezwolił na cierpienie ze względu

na jego grzech. Mimo to jest jesz-

cze promyk nadziei; por. 3,21-27,

gdzie autor wyraża wiarę w nie-

zachwiane miłosierdzie Boże.

KSIĘGA EZECHIELA

Wizje i proroctwa proroka Ezechiela

na wygnaniu w Babilonie, kilka lat po

roku 597 przed Chr.

Treść

Prolog: Wizja Boga i powołanie Eze-

chiela na proroka 1-3

Część 1: Proroctwa dotyczące Jero-

zolimy 4-24

Przypowieść o upadku Jerozolimy

4-5

Koniec nadszedł 6-7

Wina Jerozolimy 8-11

Przypowieści, alegorie i proroctwa

12-17

Odpowiedzialność indywidualna 18

Bunt Izraela 19,1-20,44

Ogień i miecz 20,45-21,32

Zapowiedź zguby Izraela i zniszcze-

nia Jerozolimy 22-24

Część 2: Proroctwa przeciwko

obcym narodom 25-32

Część 3: Nadzieja na przyszłość

33-39

Prorok jako stróż 33,1-20

Wygnańcy słyszą o upadku Jerozo-

limy 33,21-33

Grzechy władców i ludu 34

Przeciwko Edomowi 35

Obietnice powrotu i nowego ser-

ca 36

Dolina wysuszonych kości 37

Przeciwko Gogowi 38-39

Część 4: Wizja nowej Świątyni

40-48

Plany budowy Świątyni 40-42

Chwała Pana powraca do Świątyni

43,1-12

Reguły dotyczące kultu i kapłaństwa

43,13-44,31

Reguły dotyczące przyszłego

porządku świata 45-46

Źródło płynące ze Świątyni 47,1-12

Kraj i pokolenia 47,13-48,35

Czas i miejsce

Ezechiel w swojej księdze podaje

kilka dokładnych dat. Jego powoła-

nie nastąpiło w 592 r. przed Chr.,

pięć lat po jego wygnaniu do Babilo-

nu. Ezechiel był młodszy od współ-

czesnego mu Jeremiasza, lecz mie-

szkał w Babilonie, a nie w Jerozoli-

mie. Głosi swoje proroctwa także

po upadku Jerozolimy (586 r. przed

Chr.) i przybyciu większej ilości ży-

dowskich wygnańców do Babilonu.

Jedna rzecz pozostaje zagadką:

mimo iż mieszkał on w Babilonie,

wiele jego proroctw dotyczy Jero-

zolimy i zawiera bardzo szczegóło-

we opisy wydarzeń tam zacho-

dzących. Był to prawdopodobnie

duchowy dar widzenia, choć być

może w tym czasie odwiedził on

Jerozolimę.

Prorok

Ezechiel został wzięty do niewoli

do Babilonu z królem Jojakinem

i pierwszą grupą wygnańców

(wszyscy z wiodących rodów Judy)

w 597 r. przed Chr. Należał do rodu

kapłańskiego, choć został uprowa-

dzony zbyt wcześnie, by zostać

kapłanem. Stąd też interesował się

szczególnie sprawami kultu i czys-

tością rytualną. Miewał też wizje

i wpadał w trans; w pełni oddał

się przekazywaniu słowa Bożego.

Objawiał je za pomocą przypo-

wieści, alegorŹŹ i relacji ze swo-

ich wizji.

Sławne fragmenty

Powołanie Ezechiela i jego wizja

Bożej chwały 1-3

Odpowiedzialność osobista: "Umrze

tylko ta osoba, która zgrzeszyła" 18

Prorok stróżem 33,1-20

Bóg pasterzem swego ludu 34,11-16

Nowe serce 36,22-32

Dolina wysuszonych kości 37

Życiodajna woda płynąca ze Świąty-

ni 47,1-12

Główne tematy

Księgę otwiera wspaniała wizja Boga

na równinach Babilonu. Wiele spo-

śród proroctw Ezechiela ukazuje

grzech i nazywa Boga Sędzią. Wo-

bec wzniosłego obrazu chwały Bożej

widać wyraźnie, jak wielkim grze-

chem są nieczystość i bałwochwal-

stwo. Ezechiel wie, że nie ma na-

dziei dla Jerozolimy i przewiduje jej

upadek, do którego faktycznie do-

chodzi w 586 r. przed Chr. Jednak

po zburzeniu miasta w jego proroc-

twach pojawia się silna nuta nadziei.

Bóg pokaże swą wielkość, prowa-

dząc naród wybrany z powrotem do

Ziemi Obiecanej, dając mu nowe ser-

ce i nowe obrzędy. Proroctwa Eze-

chiela często kończą się tymi słowa-

mi: "aby poznali, że Ja jestem Pan".

WIZJE PRZYSZŁOŚCI

W okresie pomiędzy końcem Stare-

go Testamentu a początkiem Nowe-

go wśród Żydów popularna była

literatura zwana "apokaliptyczną"

(z greckiego "odkryć, objawić, odsło-

nić"). Były to bardzo ciężkie czasy

i literatura ta miała na celu dodanie

ducha ludowi Bożemu przez uka-

zanie Bożej kontroli nad historią

i w rzeczywistości Jego końcowego

zwycięstwa. Zawiera ona wizje

pełne symboli i niezwykłych

obrazów.

Wizje tego rodzaju pojawiają się

sporadycznie u proroków Starego

Testamentu, także u Ezechiela,

zwłaszcza w jego wizji Goga z ziemi

Magog. W tym stylu napisana jest

też druga część Księgi Daniela,

a także część Księgi Zachariasza.

W Nowym Testamencie przykładem

literatury apokaliptycznej jest Apoka-

lipsa św. Jana, w której autor używa

wielu symboli z Ezechiela, Daniela

i Zachariasza, nadając im czasem

nowe znaczenie. Widać tu jednak

zasadniczą różnicę - z nadejściem

Chrystusa nowa era już się roz-

poczęła.

Czasami trudno zrozumieć te wiz-

je. Wszystkie one odnoszą się do

wydarzeń i ludzi, z którymi pierwotni

odbiorcy byli dobrze zaznajomieni-

są jednak one, zapisane zaszyfrowa-

nym językiem, żeby jedynie wierni

(a nie ich prześladowcy) mogli je

zrozumieć. Kiedy opisują one dziwne

zwierzęta i groteskowe ludzkie pos-

taci, musimy pamiętać, że zjawiska

te nie miały być rozumiane dosłow-

nie. Są to wszystko barwne symbole

opisujące, jak siły zła mogą atako-

wać Bożych ludzi i pokazujące, jak

Bóg w końcu je pokona.

KSIĘGA DANIELA

Księga zaczyna się od historŹŹ

Daniela. Jako młody chłopak

został on uprowadzony do Babilo-

nu, gdzie zatriumfował dzięki swej

niezwykłej odwadze i wierności

Bogu. Druga część księgi zawiera

wizje przyszłości i słynną

modlitwę.

Treść

Część 1: Daniel w Babilonie 1-6

Daniel i przyjaciele na dworze

Nabuchodonozora 1

Sen Nabuchodonozora 2

Rozpalony piec 3

Szaleństwo Nabuchodonozora 4

Uczta Baltazara 5

Daniel w jaskini lwów 6

Część 2: Wizje Daniela i jego mod-

litwa 7-12

Wizja czterech imperiów 7-8

Modlitwa Daniela 9

Wizje przyszłego konfliktu 10-11

Czas końca 12

(Jedna część księgi /2,4-7,28/ spi-

sana jest w języku aramejskim,

którym w tych czasach się powsze-

chnie posługiwano. Reszta jest po

hebrajsku).

Miejsce

Daniel żył w VI w. przed Chr. Jego

wizje pochodzą z okresu jego życia

w Babilonie. Jednak w księdze

zawarto tyle szczegółów na temat

drugiego wieku przed Chr., że wielu

ludzi sądzi, iż Księga Daniela

uzyskała swoją ostateczną postać

przy samym końcu okresu Starego

Testamentu, gdy nad Judeą

sprawował władzę król Antioch IV

Epifanes (około 165 r. przed Chr.).

Proroctwo osiąga swój punkt szczy-

towy w wizji czterech imperiów,

która wydaje się być opisem despo-

tycznych rządów tego władcy. Aby

pozostać wiernym Bogu, potrzeba

było odwagi. Historie o odwadze

Daniela inspirowały także później-

sze pokolenia.

Główne wydarzenia

Rozpalony piec 3

Uczta Baltazara 5

Daniel w jaskini lwów 6

Modlitwa Daniela 9,1-19

Przesłanie

Historie Daniela są inspiracją dla

wszystkich, którzy stają w obliczu

prześladowań z powodu Boga.

Bóg dobitnie wykazał zasadność

bezkompromisowej odwagi Daniela

i jego wiary. Wizje przyszłości

ukazują ostateczne zwycięstwo

Boga.

KSIĘGA OZEASZA

Doświadczenia miłości i cierpienia,

gdy żona opuściła Ozeasza dla in-

nego mężczyzny, stały się dla niego

inspiracją do wyrażenia w tej pięknej

księdze miłości Boga do Izraela i Je-

go smutku z powodu odrzucenia tej

miłości przez ludzi.

Treść

Część 1: Smutek Ozeasza z powodu

jego żony, oraz smutek Boga z po-

wodu Izraela 1-3

Żona i dzieci Ozeasza 1-2,1

Niewierny Izrael 2,2-23

Ozeasz odzyskuje swoją żonę 3

Część 2: Bóg kocha Izraela, ale bę-

dzie jego sędzią 4-13

Epilog: Obietnica odnowy, jeśli Izrael

okaże skruchę 14

Czas i miejsce

Wydarzenia z Księgi Ozeasza dzieją

się równolegle z początkową dzia-

łalnością Izajasza. Prorok Ozeasz

pochodził z Północnego Królestwa.

Jego służba rozpoczęła się w czasie

panowania ostatniego liczącego się

króla Izraela, Jeroboama II, i trwała

przez dwadzieścia lat załamania

świetności państwa, w okresie pa-

nowania sześciu królów i zdobycia

stolicy Izraela, SamarŹŹ, przez Asy-

ryjczyków w 721 r. przed Chr.

Prorok

Ozeasz był mężczyzną o dużej wraż-

liwości. Smutne przeżycia osobiste

wzmogły w nim jeszcze zdolność

współczucia. Jego proroctwa dotyczą

przeważnie sądu, lecz wyrażone są

słowami wiernej miłości i troski.

Sławne fragmenty

Miłość Boga do Izraela 11,1-4

Boża obietnica błogosławieństwa

14,4-9

Przesłanie

Ludzie zaczęli zwracać się do kana-

nejskiego boga płodności - Baala.

Korupcja religijnego i społecznego

życia Izraela sprawiła, że upadek był

nieuchronny. Prorok głosi jednak

głęboką miłość Boga do niewiernego

Izraela i Jego pragnienie, aby lud

powrócił do Niego i mógł się cieszyć

Jego błogosławieństwem.

KSIĘGA JOELA

Rujnująca plaga szarańczy rozumia-

na jest jako znak nadejścia "dnia Pań-

skiego", kiedy to odbędzie się jesz-

cze straszniejszy sąd Boży. Joel

wzywa lud do okazania skruchy

i wygląda czasów pełnych błogosła-

wieństwa.

Treść

Plaga szarańczy 1

Dzień Pański; wezwanie do skruchy

2,1-17

Przyszła obfitość plonów,

uniwersalny dar Ducha 2,18-32

Przeciw narodom 3

Czas spisania

Nic nam nie wiadomo ani na temat

Joela, ani tego, kiedy spisał księgę.

Jedyną wskazówkę znaleźć można

w wierszu 3,2, w którym mowa jest

o Izraelu porozrzucanym pośród

narodów, co może sugerować nie-

wolę babilońską.

Sławne fragmenty

"I wyleję potem Ducha mego na

wszelkie ciało..." 3,1

Przesłanie

Joel wzywa do narodowej skruchy

nie tylko z powodu ostrzegawczego

"znaku", jakim jest plaga szarańczy,

lecz dlatego, że Bóg osądzi i surowo

ukarze brak żalu za grzechy.

Fragment o Duchu Bożym wylanym

na każdego jest cytowany przez

Apostoła Piotra dla wyjaśnienia

zdarzeń z dnia Pięćdziesiątnicy.

KSIĘGA AMOSA

Głównym zagadnieniem, które podej-

muje prorok jest sprawiedliwość spo-

łeczna - temat poruszany często

przez proroków. Upomina prowa-

dzących luksusowy tryb życia.

Treść

Proroctwa przeciw obcym narodom

1,1-2,5

Proroctwa przeciw Izraelowi 2,6-6,14

Pięć wizji 7,1-9,10

Obietnica odnowy 9,11-15

Miejsce

Amos głosił swe proroctwa w Pół-

nocnym Królestwie Izraela w VIII w.

przed Chr., prawdopodobnie tuż

przed Ozeaszem i kilka lat przed

Izajaszem. Były to dni dobrobytu

dla Izraela, gdy na tronie zasiadał

Jeroboam II, a nieprzyjaciół

pokonano. Lecz Amos dostrzegł

pierwsze oznaki zbliżającego się

upadku.

Prorok

Amos był pasterzem, który poszedł

za Bożym głosem. Do Północnego

Królestwa Izraela i świątyń w Betel

i Gilgal przybył z Tekoa w południo-

wej Judzie. Jego proroctwa charakte-

ryzują się dużą ostrością w wyka-

zywaniu niesprawiedliwości

i hipokryzji.

Sławne fragmenty

"Niech sprawiedliwość wystąpi jak

woda z brzegów..." 5,21-24

Przesłanie

Amos doskonale demaskował ilu-

zje, jakimi chętnie żyją ludzie.

Gdy Izraelici słuchali, jak krytykuje

grzechy innych narodów, nie spo-

dziewali się usłyszeć, że i oni

zgrzeszyli. Opanowało ich wielkie

przerażenie, gdy "dzień Pański"

przedstawił jako dzień ciemności,

a nie jasności. Nie mogli też czuć

się bezpieczni w narodzie, w którym

bogactwo przysługiwało tylko

nielicznym, a wielu doznawało nie-

sprawiedliwości. Nie było to zgodne

z wolą Bożą.

KSIĘGA ABDIASZA

Najkrótsza księga Starego Testa-

mentu, proroctwo przeciwko Edomi-

tom. Naród ten, zamieszkujący te-

reny na południowy wschód od Judy,

niedaleko miejsca, gdzie później

zbudowano miasto Petra, skorzystał

z niepowodzeń Jerozolimy i splądro-

wał ją w czasie, gdy uległa Babi-

lonowi (586 r. przed Chr.).

KSIĘGA JONASZA

Historia najbardziej opornego wy-

słannika Boga, Jonasza, który

musiał się nauczyć, że miłosierdzie

Boże nie ogranicza się wyłącznie

do Izraela.

Historia

Prorok o imieniu Jonasz zostaje

wezwany przez Boga do przepowia-

dania proroctw w Niniwie, stolicy

wroga - AsyrŹŹ. Próbuje uniknąć

wezwania, lecz Bóg zapobiega jego

ucieczce (historia o wielkiej rybie).

Pod wpływem proroctw Jonasza

mieszkańcy Niniwy nawracają się

i zostają ocaleni. To złości proroka,

który siada w cieniu rośliny i roz-

myśla. Gdy roślina usycha i Jona-

szowi robi się jej żal, Bóg wyjaśnia

mu, że byłoby lepiej, gdyby swe

współczucie skierował ku miesz-

kańcom Niniwy.

Czas spisania

Trudny do określenia. Jest to praw-

dopodobnie bardziej historia o Jo-

naszu niż historia spisana przez

Jonasza. Tym samym data podana

w 2 Krl 14,25, która wymienia imię

Jonasza, nie musi być zobowiązu-

jąca. Księga ta równie dobrze mogła

zostać spisana w czasach po upad-

ku Asyryjczyków, odwołując się do

wcześniejszych wydarzeń jako lekcji

poglądowej.

Przesłanie

Jonasz nie zgadzał się z ideą, że

miłosierdzie Boże sięgać może poza

Izrael, zwłaszcza do kraju będącego

nieprzyjacielem Izraela. Głównym

punktem tej godnej uwagi krótkiej

historŹŹ jest prawda, że zbawienie

ostatecznie ma objąć cały świat.

Wybór Izraela nie jest po prostu

wyborem dla dobra tego narodu,

lecz po to, by był on "światłem dla

narodów".

KSIĘGA MICHEASZA

Micheasz jest czwartym z wielkich

proroków (VIII w. przed Chr.), obok

Amosa, Ozeasza i Izajasza. Jako rol-

nik z gór znał niesprawiedliwości spo-

łeczne z własnego doświadczenia.

Treść

Grzech Judy i Izraela 1-3

Odnowa i pokój 4-5

Czego wymaga Bóg 6

Ciemność i światło 7

Czas i miejsce

Micheasz działał w tym samym cza-

sie, co Ozeasz (w Izraelu) i Izajasz

(w Judzie). Jego przesłanie kiero-

wane było do obu tych królestw, mi-

mo iż w czasie jego posłannictwa

Izrael, ze stolicą w SamarŹŹ, został

podbity przez Asyryjczyków. Asy-

ryjczycy zaatakowali w tym czasie

także Judę, ale Micheasz jedynie

o tym wzmiankuje.

Sławne fragmenty

Panowanie Bożego pokoju 4,1-4

(także u Izajasza 2,1-4)

Król z Betlejem 5,2-4

Czego wymaga Bóg 6,6-8

Główna tematyka

Podobnie jak kilku innych proroków,

Micheasz oburza się na ofiary i kult,

którym nie towarzyszy sprawiedli-

wość i prawdziwa duchowość. Giów-

nie podejmuje temat społecznej spra-

wiedliwości i prawdziwej religŹŹ. Spo-

gląda jednak w przyszłość, widząc

czas pokoju i błogosławieństwo

Boże.

KSIĘGA NAMUMA

Jest to poemat wyrażający radość ze

zmierzchu i upadku Niniwy, stolicy

okrutnej i potężnej AsyrŹŹ. Księga ta

została spisana prawdopodobnie nie-

długo po upadku miasta, podbitego

przez Babilończyków i Medów w 612 r.

przed Chr. Jest to jedna z kilku ksiąg

prorockich, w której nie ma wezwa-

nia do skruchy. Podkreśla, iż Bóg

jest Panem narodów i historŹŹ świata,

oraz że narodowa potęga i duma nie

są ostatecznymi przyczynami tego,

co dzieje się w świecie polityki

i wojen.

KSIĘGA MABAKUKA

Prorok ten podejmuje problematykę,

która nigdy ludziom nie dawała

spokoju. Jak Bóg może pozwolić,

żeby powodziło się ludom niegodzi-

wym? A zwłaszcza jak to jest moż-

liwe, żeby zachłanni Babilończycy

(czy Chaldejczycy) byli potężniejsi

od innych, bardziej spokojnych na-

rodów?

Treść

Dlaczego powodzi się złym ludom?

rozdział 1

Odpowiedź Boga 2

Modlitwa błagalna proroka 3

Czas spisania

Treść tej księgi wskazuje, że wywo-

dzi się ona z czasu pomiędzy okre-

sem dominacji Babilonu - zwycięs-

twami nad Asyrią w 612 i Egiptem

w bitwie pod Karkemiszem w 605-

a pierwszym zajęciem Jerozolimy

w 597 r. przed Chr. Zatem Habakuk

był współczesnym Jeremiasza, lecz

nic więcej na jego temat nie

wiadomo.

Sławne fragmenty

Życie zgodnie z wiarą 2,4 (cytowane

w kluczowym momencie Listu do

Rzymian 1,17 przez Apostoła Pawła)

Najwyższy Bóg: "Pan mieszka w świę-

tym domu swoim, niechaj zamilknie

przed Nim cała ziemia" 2,20

Znaczenie

Pytanie proroka jest istotne i ważne;

podejmuje ono problem podobny do

problemu Hioba, albo Psalmu 73.

Odpowiedź nie jest teoretyczna, filo-

zoficzna; jest nią po prostu zapewnie-

nie, że stała wiara nigdy nie dopro-

wadzi do rozczarowania, ponieważ

Bóg panuje nad wszystkim i można

Mu ufać.

KSIĘGA SOFONIASZA

Sofoniasz przewiduje zgubę Jerozo-

limy z powodu nieposłuszeństwa jej

mieszkańców. Podobnie jednak jak

jego poprzednik wierzy, że część

narodu oczyszczona cierpieniem

przetrwa, aby doczekać wspaniałej

przyszłości.

Treść

Dzień sądu 1,1-2,3

Biada narodom 2,4-15

Nadzieja na przetrwanie prawych

3,1-13

Pieśń radości 3,14-20

Miejsce

Praca proroka przypada na począt-

kowe lata działalności Jeremiasza.

Proroctwa te pochodzą prawdo-

podobnie z wczesnego okresu

panowania króla Jozjasza, przed

wprowadzeniem wielkich reform

religijnych przez tego władcę.

Przesłanie

Sofoniasz skupia się na pytaniu, któ-

re zadaje kilku proroków. Jak proroc-

twa o sądzie i zniszczeniu Izraela pa-

sują do przesłania nadziei na dalszą

przyszłość? Otóż sąd oczyści naród,

niszcząc jego dumę i samozadowo-

lenie. Ci, którzy przetrwają, to "lud

pokorny i biedny", który "szuka

schronienia w Panu". (3,12)

KSIĘGA AGGEUSZA

Ostatni trzej prorocy Starego Testa-

mentu pracowali w czasach, gdy

pierwsi Żydzi wrócili już z wygnania

w Babilonie. Aggeusz, podobnie jak

Zachariasz, zachęca naród do odbu-

dowy Świątyni.

Treść

Wezwania do odbudowy Świątyni zo-

stają wysłuchane 1

Splendor Świątyni 2,1-9

Błogosławieństwo Boga dla posłusz-

nych 2,10-19

Obietnica dana namiestnikowi Zoro-

babelowi 2,20-23

Czas spisania

Aggeusz podaje dokładne daty. Wy-

powiadał proroctwa w 520 r. przed

Chr. On i Zachariasz wymienieni są

w Księdze Ezdrasza 5,1-2 i 6,14, jak

nawołują ludzi do odbudowy Świątyni.

Nową Świątynię ukończono w roku

516 przed Chr.

Sławne cytaty

Niebezpieczeństwo załamania eko-

nomicznego 1,6

Przesłanie

Za namiestnika Zorobabela wygnań-

cy, którzy powrócili, rozpoczęli odbu-

dowę nowej Świątyni, ale szybko

zniechęcili się i porzucili ten zamiar.

Zamiast tego zbudowali sobie wy-

godne domy. Aggeusz występuje

przeciwko takim priorytetom. Inaczej

niż w przypadku innych proroków, je-

go słowa znajdują oddźwięk. Uniwer-

salna waga jego słów leży w tym, że

pokazują one, iż prawdziwe bezpie-

czeństwo można znaleźć dopiero

wtedy, gdy najważniejsze stają się

dla nas życzenia Boga.

KSIĘGA ZACHARIASZA

Wizjoner Zachariasz działał obok

Aggeusza. Jego przesłanie przybiera

postać bardzo żywych, przykuwają-

cych uwagę obrazów.

Treść

Część 1: Zaczyna się nowa era

1-8

Wstęp 1,1-6

Osiem wizji 1,7-8,23

Część 2: Izrael i narody 9-14

Pierwsze przesłanie 9-11

Drugie przesłanie 12-14

Czas i miejsce

Proroctwa Zachariasza o Jerozoli-

mie i odbudowie Świątyni trwają dłu-

żej, niż proroctwa Aggeusza - od

roku 520 do 518 przed Chr. Druga

część tej księgi (rozdziały 9-14)

różni się znacznie od części pierw-

szej; niektórzy sądzą, że może być

innego autorstwa. Tym, co łączy tę

część z rozdziałami 1-8 (a także

z Księgą Malachiasza), jest wspól-

ne przesłanie o nowej erze błogo-

sławieństwa.

Sławne fragmenty

Zwycięstwo przez Ducha Bożego 4,6

Król nadchodzi! 9,9

Przesłanie

Mała społeczność Żydów, którzy po-

wrócili do Jerozolimy, wyraźnie miata

poczucie nowego początku. Żyło się

im nadal trudno, ale przestrzegali

wskazań Bożych. Myśl Zachariasza

wychodzi od owego nowego począt-

ku i przenosi się ku nowej erze, nie

tylko dla Jerozolimy, ale dla całego

świata. Wraz z proroctwami o nowej

erze znajdujemy także wiadomości

o Mesjaszu, królu miłości i sprawie-

dliwości, który zostanie posłany

przez Boga. Jako że Zachariasz

podkreśla nadejście Mesjasza, cyta-

ty z jego księgi często znajdują się

w Nowym Testamencie.

KSIĘGA MALACHIASZA

Malachiasz krytykuje ludzi za ich

stosunek do Boga i za ich brak

posłuszeństwa.

Treść

Miłość Boża do Izraela 1,1-5

Bezwartościowe ofiary 1,6-2,9

Nie dotrzymane obietnice 2,10-16

Sąd Boży 2,17-3,5

Płacenie dziesięcin 3,6-12

Boża obietnica miłosierdzia 3,13-4,6

Miejsce

Uważa się generalnie, że Mala-

chiasz (dosłownie "poseł Jahwe")

działał około osiemdziesięciu lat po

Aggeuszu i Zachariaszu, prawdopo-

dobnie niedługo, zanim Nehemiasz

został namiestnikiem Jerozolimy,

około połowy V w. przed Chr. Były

to trudne czasy i ludzie zaczęli za-

niedbywać przestrzeganie Bożego

Prawa.

Sławne fragmenty

"Oto Ja wyślę anioła mego, aby

przygotował drogę przede Mną" 3,1

"Otworzę wam zawory niebieskie..."

3,10

"Wzejdzie słońce sprawiedliwości..."

3,20

Przesłanie

Malachiasz wierzył, że jedynym spo-

sobem, aby zaznać Bożego błogo-

sławieństwa, było dotrzymanie wier-

ności Jego przykazaniom. Dużo cza-

su upłynęło, zanim wygnańcom, któ-

rzy powrócili do Jerozolimy, udało się

wrócić do dawnego życia narodowe-

go. Wraz z upływem czasu zaczęło

im brakować animuszu. Lecz była to

ich wina, gdyż więcej uwagi zwracali

na własne inklinacje, niż na wolę

Bożą. Prorok wzywał ich przeto do

właściwego ustalenia priorytetów

i zachęcał obietnicą Bożego błogo-

sławieństwa w przyszłości.

HISTORIA NOWEGO

TESTAMENTU

CZTERY EWANGELIE

Ewangelie to więcej niż tylko bio-

grafia Jezusa. Zawierają na przykład

niewiele informacji o Jego młodości,

a bardzo dużo o ostatnim tygodniu

Jego życia oraz o tym, co zdarzyło

się w dniach po Jego śmierci. Słowo

"ewangelia" (użyte w Mk 1,1) ozna-

cza "dobrą nowinę" i Ewangelie kon-

centrują się na przekazaniu Dobrej

Nowiny, którą Jezus przyniósł światu

- uzdrawiając i ucząc, przede wszyst-

kim o uwolnieniu od grzechu przez

Jego śmierć i zmartwychwstanie.

Przez trzydzieści lat po śmierci

i zmartwychwstaniu Jezusa apostoło-

wie głosili ustnie Dobrą Nowinę o Nim.

Równolegle zbierano materiały pisa-

ne o Jego czynach i słowach. W koń-

cu materiał pisemny oraz tradycję

przekazywaną ustnie w różnych

ośrodkach chrześcijaństwa zebrano

w cztery Ewangelie. Stały się one

istotnym wsparciem nauczania apos-

tołów, a znaczenie ich stale rosło

wraz z upływem czasu i zmniejsza-

niem się ilości naocznych świadków

działalności Jezusa.

Każda opowieść o życiu osoby

musi być sprawdzona. Kryterium wy-

boru szczegółów z życia Jezusa

przez Ewangelistów jest oczywiste.

Pierwsze trzy Ewangelie zawierają

dużo materiału wspólnego, a Ewan-

gelia wg św. Jana różni się od nich

podejściem. Dzięki temu, że są cztery

Ewangelie, otrzymaliśmy znacznie

pełniejszy obraz życia Jezusa.

Każdy z czterech portretów ma coś

szczególnego i ważnego, co wnosi

do całości.

EWANGELIA WEDłUG

ŚW. MATEUSZA

Ewangelia ta została nazwana "ży-

dowską", ponieważ szczególną wagę

zwraca na sprawy leżące w kręgu

zainteresowań chrześcijan pocho-

dzenia żydowskiego. Bardziej niż

w innych Ewangeliach nacisk położo-

ny jest tutaj na proroctwa ze Starego

Testamentu, które wypełnił Jezus,

będący Mesjaszem od dawna wycze-

kiwanym przez Żydów.

Treść

Prolog: Rodowód Jezusa i Jego na-

rodziny 1-2

Część 1: Nowy sposób życia 3-7

Chrzest udzielony Jezusowi przez

Jana i kuszenie Jezusa 3-4,11

Jezus zaczyna działalność 4,12-25

Kazanie na Górze 5-7

Część 2: Uczniowie 8-10

Uzdrawianie i nauczanie 8-9,34

Misja apostołów 9,35-10,42

Część 3: Królestwo niebieskie

11-13,52

Odpowiedź Jezusa dla posłańców

Jana Chrzciciela 11,1-9

Nauczanie i dyskusje z przywódcami

religijnymi 11,20-12,50

Przypowieści o królestwie 13,1-52

Część 4: KościóŁ, lud Jezusa

13,53-18,35

Nauczanie i cuda 13,53-16,12

Wyznanie Piotra 16,13-28

Przemienienie Jezusa i późniejsze

wydarzenia 17

Stosunki pomiędzy uczniami

Jezusa 18

Część 5: Postępowanie w kryzysie

19-25

Nauczanie i uzdrawianie 19-20

Jezus w Jerozolimie 21-22

Jezus ostrzega faryzeuszów 23

Zapowiedź przyszłych wydarzeń 24

Przypowieści o sądzie 25

Zakończenie, Ostatnie dni 26-28

Ostatnia Wieczerza 26,1-30

Pojmanie Jezusa i sąd 26,31-27,26

Jezus zostaje ukrzyżowany 27,27-56

Pogrzeb i zmartwychwstanie Jezusa

27,57-28,15

Ostatnie polecenie 28,16-20

Czas spisania

Ewangelia według św. Mateusza nie

jest najwcześniejszą Ewangelią. Po-

dobnie jak Łukasz, autor wydaje się

czerpać materiał od Marka i z innych

znanych źródeł. Data powstania tej

EwangelŹŹ jest nadal dyskutowana.

Prawdopodobnie Ewangelia została

spisana pomiędzy rokiem 60 a 80 po

Chr. Wcześni chrześcijanie z dru-

giego wieku twierdzili, że jej auto-

rem był Mateusz, celnik, którego

Jezus wybrał na apostoła.

Główne wydarzenia

Narodziny Jezusa 1

Chrzest Jezusa 3

Kuszenie Jezusa 4

Przemienienie Jezusa 17

Wjazd Jezusa do Jerozolimy 21

Sąd i ukrzyżowanie 26-27

Zmartwychwstanie Jezusa 28

Sławne fragmenty

Kazanie na Górze 5-7

Osiem błogosławieństw 5,3-12

Miłuj nieprzyjaciół swoich 5,43-48

Modlitwa Pańska 6,9-13

Zbytnie troski 6,25-34

Proście, szukajcie, kołaczcie 7,7-11

Ciasna brama 7,13-14

Dobra i zła budowa 7,24-27

"Przyjdźcie do Mnie wszyscy, którzy

utrudzeni i obciążeni jesteście"

11,28-30

Przypowieść o siewcy 13

Przypowieść o królestwie Bożym 13

Wyznanie Piotra 16,13-19

Przypowieść o pannach roztropnych

i nieroztropnych 25

Przypowieść o Sądzie Ostatecznym

25,31-46

Ostatni rozkaz 28,16-20

Główne tematy

Ewangelia ta słusznie umieszczana

jest jako pierwsza, ponieważ stanowi

pomost łączący Stary Testament z No-

wym. Przedstawia Jezusa jako Mesja-

sza, Pomazańca Bożego, zapowie-

dzianego przez proroków. Być może

jest to jedna z przyczyn, dla których

Ewangelia ta jest tak popularna. Inną

przyczyną może być jej starannie

dopracowany plan, skupiający się na

najważniejszych naukach Jezusa.

Osobnym tematem jest ustanowienie

Kościoła, wielkiej wspólnoty uczniów

Jezusa.

EWANGELIA WEDŁUG

ŚW. MARKA

Niemal z pewnością spisana naj-

wcześniej ze wszystkich EwangelŹŹ.

Jest to Ewangelia krótka, w której

akcja posuwa się szybko. Mogła

ona zostać napisana, by pomóc

chrześcijanom w przekonywaniu

innych do prawdy o Jezusie.

Treść

Część 1: Wydarzenia z czasów nau-

czania Jezusa 1-8,26

Przygotowanie 1,1-13

Jezus zaczyna nauczać i uzdrawiać

w Galilei 1,14-3,6

Dalsze nauczanie w Galilei 3,7-6,13

Jezus wychodzi z Galilei 6,14-8,26

Część 2: Jerozolima i ostatnie dni

8,27-16,8

Przygotowanie do męki i śmierci

8,27-10,52

Jezus naucza w Jerozolimie 11-13

Namaszczenie Jezusa, Ostatnia

Wieczerza 14,1-31

Pojmanie Jezusa i sąd 14,32-15,15

Jezus zostaje ukrzyżowany 15,16-41

Pogrzeb i zmartwychwstanie Jezusa

15,42-16,8

Zakończenie 16,9-19 (tekstu tego

brak w niektórych rękopisach, został

najprawdopodobniej dodany, żeby

zakończenie EwangelŹŹ nie było tak

gwałtowne).

Autor i czas spisania

Wczesna tradycja wiąże tę Ewange-

lię z Janem Markiem, uczniem wy-

mienionym w Dziejach. Działał on od

wczesnych dni Kościoła w Jerozoli-

mie. Tradycja, a także treść zawartej

w EwangelŹŹ historŹŹ sugeruje, że

głównym źródłem informacji Marka był

Piotr i że Ewangelia ta została spisana

w Rzymie. Z tej EwangelŹŹ, spisanej

prawdopodobnie pomiędzy rokiem

60 a 70 po Chr., korzystali Mateusz

i łukasz.

Główne wydarzenia

Jan Chrzciciel przygotowuje drogę 1

Chrzest i kuszenie Jezusa 1

Powołanie Dwunastu 3

Nakarmienie pięciu tysięcy 6

Przemienienie 9

Triumfalny wjazd Jezusa 11

Ostatnia Wieczerza 14

Pojmanie Jezusa, sąd i śmierć

14-15

Zmartwychwstanie 16

Sławne fragmenty

Dobra Nowina 1,14-15

"Staniecie się rybakami ludzi"

1,16-20

Przebaczenie grzechów, uzdrowienie

paralityka 2,1-12

Powołanie Dwunastu 3,13-19

"Kto jest największy?" 9,33-37

"Pozwólcie dzieciom przychodzić do

Mnie ..." 10,13-16

Bogaty młodzieniec 10,17-31

"Okup za wielu" 10,42-45

Wypędzenie przekupniów 11,15-17

Największe przykazanie 12,28-34

Główne tematy

Gdy Ewangelia według św. Mateusza

skupia się na Jezusie jako nauczy-

cielu, Marek pokazuje Go jako czło-

wieka czynu. Ewangelia ta składa się

głównie z krótkich epizodów, z któ-

rych większość opowiada, co Jezus

zrobił. Zwrot "zaraz też" występuje tu

wiele razy. Pokazane jest, jak apos-

tołowie z trudem rozumieją, kim jest

Jezus (może to być świadectwem

wpływu Piotra na Marka). Jezusowi

zależy na utrzymaniu swej roli Mes-

jasza w tajemnicy przed ludźmi, któ-

rzy nie zrozumieliby tego, co ma na

myśli. Często nazywa się "Synem

Człowieczym" (wizja Daniela). Ewan-

gelia szybko przechodzi od Piotrowe-

go wyznania wiary (rozdz. 8) do

śmierci i zmartwychwstania Jezusa.

Kluczowym fragmentem są słowa,

"Syn Człowieczy nie przyszedł, aby

Mu służono, lecz żeby służyć i dać

życie swoje na okup za wielu" (10,45).

EWANGELIA WEDŁUG

ŚW.ŁUKASZA

Ewangelia według św. Łukasza i Dzie-

je Apostolskie są dwiema częściami

jednego dzieła. Łukasz stawia sobie

zadanie powiedzenia całej prawdy

o życiu Jezusa i późniejszych wyda-

rzeniach, czerpiąc informacje z pierw-

szej ręki, od "naocznych świadków

i sług słowa". Jego Ewangelia napi-

sana jest przede wszystkim dla czy-

telnika spoza kultury żydowskiej.

Treść

Wstęp:1,1-4

Część 1: Jan Chrzciciel i Jezus

1,5-4,13

Narodziny i dzieciństwo Jana i Jezu-

sa 1,5-2,52

Działalność Jana Chrzciciela 3,1-20

Chrzest Jezusa, rodowód i kuszenie

3,21-4,13

Część 2: Jezus w Galilei 4,14-9,50

W Nazarecie i Kafarnaum 4,14-41

Jezus naucza, leczy i powołuje ucz-

niów 4,42-6,16

Nauczanie 6,17-49

Cuda i nauczanie Jezusa 7,1-9,17

Wyznanie Piotra i przemienienie Je-

zusa 9,18-50

Część 3: W drodze do Jerozolimy

9,51-19,27

Rozpoczęcie podróży 9,51-62

Jezus rozsyła siedemdziesięciu

dwóch uczniów 10,1-24

Nauczanie i kontrowersje

10,25-11,54

Ostrzeżenie i ponowne zapewnienie

12,1-13,17

Główne przypowieści 13,18-18,14

Jezus wśród ludu 18,15-19,10

Przypowieść o minach 19,11-27

Część 4: Jezus w Jerozolimie

19,28-23,56

Jezus wjeżdża do miasta i udaje się

do Świątyni 19,28-48

Dysputy z przywódcami religijnymi

20,1-21,4

Nauczanie o tym, co ma nastąpić

21, 5-38

Zdrada i Ostatnia Wieczerza 22,1-38

Pojmanie Jezusa i sąd

22,39-23,25

Ukrzyżowanie Jezusa i pogrzeb

23,26-49

Część 5: Zmartwychwstanie Je-

zusa 24

Autor i jego cel

O tym, że łukasz napisał tę Ewan-

gelię oraz Dzieje Apostolskie, chrześ-

cijanie przekonani byli bardzo wcze-

śnie. Jako lekarz niemojżeszowego

wyznania odbył z Pawłem wiele po-

dróży (patrz: Dzieje). Pisał dla czło-

wieka o imieniu Teofil (1,1). Dzieje

Apostolskie kończą się, gdy Paweł

znajduje się w więzieniu w Rzymie.

Stąd niektórzy sądzili, że Ewangelia

według św. łukasza oraz Dzieje

Apostolskie zostały napisane w czę-

ści dla przygotowania obrony Apos-

toła w procesie, co oznaczałoby da-

tę około 64 roku po Chr. Nie jest to

jednak pewne; Ewangelia ta mogła

zostać napisana pomiędzy rokiem

60 a 85 po Chr.

Główne wydarzenia

Zwiastowanie Maryi i narodziny Je-

zusa 1-2

Chrzest Jezusa i kuszenie 3-4

Przemienienie 9,28-36

Wjazd Jezusa do Jerozolimy 20,

28-40

Ostatnia Wieczerza 22,14-20

Sąd i ukrzyżowanie 22-23

Zmartwychwstanie Jezusa 24

Sławne fragmenty

Zwiastowanie Maryi 1,26-38

Pieśń Maryi (Magnificat) 1,46-55

Pieśń Zachariasza 1,68-79

Pasterze i aniołowie 2,8-20

Pieśń Symeona 2,29-32

"Duch Pański spoczywa na Mnie"-

Jezus w synagodze w Nazarecie

4,16-21

Przypowieść o dobrym Sama-

rytaninie 10,25-37

Maria i Marta 10,38-42

Przypowieść o bogatym głupcu

12,13-21

Przypowieść o uczcie 14,15-24

Przypowieść o synu marnotrawnym

15,11-32

Przypowieść o faryzeuszu i celniku

18,9-14

Niewidomy żebrak 18,35-43

Jezus i Zacheusz 19,1-10

Droga do Emaus 24,13-35

Główne tematy

Ewangelia według św. Łukasza roz-

poczyna się i kończy w Jerozolimie,

a wiele z jej najlepiej znanych i naj-

bardziej charakterystycznych frag-

mentów opowiada o ostatniej podróży

Jezusa z Galilei do Jerozolimy. Dzieje

Apostolskie z kolei rozpoczynają się

w Jerozolimie, a kończą w Rzymie.

Uwypukla to jeden z głównych tema-

tów Łukasza: zbawienie nadchodzi

dla całego świata, jednak Jezus przy-

szedł najpierw do Żydów, spadkobier-

ców Bożej obietnicy zbawienia, lecz

oni odrzucili Go.

Ewangelia ta, będąca najpełniej-

szym sprawozdaniem z życia i dzia-

łalności Jezusa, podejmuje także inne

ważne tematy. Jezus oferuje zbawie-

nie najbardziej potrzebującym - cho-

rym, porzuconym, zagubionym. Je-

zus zwraca się do ludzi w sposób

bardzo osobisty, jest Człowiekiem

modlitwy pełnym Ducha Świętego.

Łukasz przekazuje nam wiele uni-

kalnych opowieści, między innymi

o synu marnotrawnym, dobrym Sa-

marytaninie, faryzeuszu i celniku,

Zacheuszu...

EWANGELIA WEDŁUG

ŚW. JANA

Ewangelia według św. Jana różni się

znacznie od pozostałych trzech Ewan-

gelŹŹ, ukazując Jezusa z innej perspe-

ktywy. Deklarowaną intencją autora

jest zwrócenie uwagi czytelnika na

wiarę, "abyście wierzyli, że Jezus

jest Mesjaszem, Synem Bożym"

(20,31 ).

Treść

Prolog: Jezus Słowo Boże

1,1-18

Część 1: Siedem znaków 1,19-12,50

Jan Chrzciciel i pierwsi uczniowie

Jezusa 1,19-51

Pierwszy znak: przemienienie wody

w wino 2,1-12

Jezus w Świątyni; z Nikodemem;

Jezus i Jan 2,13-3,36

Samarytanka 4,1-41

Drugi znak: uzdrowienie syna dwo-

rzanina 4,42-54

Trzeci znak: uzdrowienie chorego

nad sadzawką Betesda 5,1-9

Dysputy z przywódcami religijnymi

5,10-47

Czwarty znak: nakarmienie pięciu ty-

sięCy 6,1-15

Piąty znak: chodzenie po wodzie

6,16-21

Jezus chlebem życia 6,22-71

W Jerozolimie na Święcie Namio-

tów 7-8

Szósty znak: uleczenie niewidomego

od urodzenia 9

Dobry Pasterz 10,1-21

Dysputy z przywódcami religijnymi

i siódmy znak: wskrzeszenie łazarza

10,22-11,57

Jezus namaszczony; wjazd do Jero-

zolimy 12

Część 2: Ostatnia Wieczerza i wyda-

rzenia w Ogrójcu 13-17

Umycie nóg 13,1-20

Jezus poucza apostołów 13,21-16,33

Jezus modli się do swego Ojca 17

Część 3: Aresztowanie, sąd,

ukrzyżowanie i pogrzeb 18-19

Część 4: Zmartwychwstanie Jezusa

20-21

Pusty grób 20,1-10

Jezus ukazuje się MarŹŹ Magdalenie

20,11-18

Jezus i Tomasz 20,19-31

Jezus i Jego uczniowie nad jezio-

rem 21

(Fragment 8,1-11- kobieta cudzołoż-

na - początkowo nie należał do Ewan-

gelŹŹ wg św. Jana. Styl i temat wska-

zują bardziej na Łukasza. Umie-

szczenie go w EwangelŹŹ Jana przy-

pisuje się błędowi kopisty).

Autor i czas spisania

Prawdopodobny autor tej EwangelŹŹ

nazywa siebie "uczniem, którego

Jezus miłował". Za ucznia tego od

dawna zwykło się uważać Jana

Apostoła. Ponieważ Ewangelia we-

dług św. Jana podaje informacje nie-

zależne od pozostałych trzech Ewan-

gelŹŹ, nie ma powodu, by sądzić, że

została spisana później. Kilka lat te-

mu nie brano tego pod uwagę i za-

kładano, że została ona spisana

około roku 90-100 po Chr. Jednak

obecnie uważa się, że każda data

od około 60 r. po Chr. jest możliwa.

Główne wydarzenia

Wesele w Kanie 2

Kobieta przy studni 4

Jezus karmi pięć tysięcy 6

Uzdrowienie niewidomego od uro-

dzenia 9

Wskrzeszenie Łazarza 11

Namaszczenie Jezusa 12

Triumfalny wjazd 12

Ostatnia Wieczerza 13

Aresztowanie, sąd i ukrzyżowanie

Jezusa 18-19

Pusty grób 20

Jezus ukazuje się Tomaszowi 20

Sławne fragmenty

"Na początku było Słowo ..." 1,1-18

Potrzeba powtórnych narodzin 3,1-8

"Tak bowiem Bóg umiłował świat..."

3,16-17

Jezus, chleb życia 6,35-40

Źródło wody żywej 7,37-39

Jezus, światło świata 8,12

"Prawda was wyzwoli" 8,31-32

"Zanim Abraham stał się,

JA JESTEM" 8,56-58

Dobry Pasterz 10,1-16

Jezus, zmartwychwstanie i życie

11.23-27

Ziarno musi obumrzeć 12,24-26

Jezus myje uczniom nogi 13,1-17

Jezus, droga, prawda i życie 14,1-7

Jezus, prawdziwy krzew winny 151-8

Przyjście Ducha Świętego 16,5-15

Modlitwa arcykapł. Jezusa 17,1-26

"Paś baranki moje!" - słowa Jezusa

skierowane do Piotra 21,15-19

Główne tematy

Od samego początku, jak mówi Jan

w pierwszych słowach EwangelŹŹ, Je-

zus jest "Słowem Boga" - dzięki

Niemu Bóg komunikuje się ze świa-

tem. Idea "Słowa Bożego" jest ideą

wywodzącą się ze Starego Testa-

mentu, znaną także myślicielom

greckim, co w rezultacie daje

interesujące połączenie charakte-

rystyczne dla tej EwangelŹŹ. Autor

chce ukazać znaczenie Jezusa

Żydom oraz tym, którzy znają myśl

grecką.

Jan umieszcza swoją relację z ży-

cia Jezusa w ramach siedmiu "zna-

ków" (cudów) i siedmiu mów Jezusa.

Tematami przewodnimi są światło,

życie i miłość, które daje Jezus.

Do różnic pomiędzy tą Ewangelią

a pozostałymi zaliczyć można miejs-

ce akcji - pierwsze trzy Ewangelie

rozgrywają się głównie w Galilei,

podczas gdy akcja tej EwangelŹŹ

dzieje się przeważnie w Jerozolimie

- oraz częściowo styl narracji.

U Jana nie ma przypowieści (chyba

że do przypowieści zaliczyć "Dobre-

go Pasterza"), a Jezus podejmuje

dłuższe dialogi i rozmowy, niż jest

to u Mateusza, Marka i Łukasza.

Być może Jezus potrzebował innej

metody nauczania dla mieszkań-

ców Jerozolimy. Ewangelia ta

przez wieki z pewnością osiągnęła

zamierzenia jej autora, pomagając

ludziom uwierzyć, że życie wieczne

można znaleźć dzięki wierze

w Jezusa.

DZIEJE APOSTOLSKIE

Dzieje Apostolskie Łukasza uzu-

pełniają historię Nowego Testamen-

tu. Dzieje podejmują historię od mo-

mentu Wniebowstąpienia i Zesłania

Ducha Świętego i opowiadają, jak

ruch chrześcijański rozrósł się z gru-

py liczącej niecałe dwieście osób do

wielkiej wspólnoty żyjącej na całym

obszarze Cesarstwa Rzymskiego.

Kluczowym wersem jest 1,8 "Będzie-

cie moimi świadkami ... w Jerozoli-

mie i w całej Judei, i w SamarŹŹ,

i aż po krańce ziemi".

Treść

Wstęp: Oczekiwanie na Ducha Świę-

tego 1

Wniebowstąpienie Jezusa 1,1-11

Uzupełnienie grona Dwunastu

1,12-26

Część 1: Ewangelia w Jerozolimie

2,1-8,3

Dzień Zesłania Ducha Świętego

2,1-42

Życie pierwotnego Kościoła 2,43-47

Świadectwo Piotra i Jana 3,1-4,31

Życie pierwotnego Kościoła 4,32-6,7

Aresztowanie, sąd i ukamienowanie

Szczepana 6,8-8,3

Część 2: Ewangelia rozprzestrzenia

się w Palestynie 8,4-9,31

Ewangelia w SamarŹŹ 8,5-25

Filip i dworzanin etiopski 8,26-40

Nawrócenie Szawła i kontakt ze

zwierzchnikami Kościoła 9

Część 3: Piotr rozpoczyna misję

wśród cudzoziemców 9,32-12,34

Piotr w Liddzie i Jafie 9,32-43

Widzenie Piotra i jego następstwa

10,1-11,18

Chrześcijanie w AntiochŹŹ 11,19-30

Herod prześladuje chrześcijan

12,1-24

Część 4: Paweł głosi Ewangelię w Ce-

sarstwie Rzymskim 13-28

Pierwsza podróż: Paweł i Barnaba

13-14

Tak zwany Sobór Jerozolimski

15,1-35

Druga podróż: Paweł, Sylas i Tymo-

teusz 15,36-18,23

Trzecia podróż: Paweł (i Łukasz?)

18, 24-21,16

Uwięzienie Pawła w Jerozolimie i Ce-

zarei 21,17-26,32

Podróż Pawła do Rzymu

27,1-28,15

Paweł w Rzymie 28,16-31

Autor, czas i miejsce wydarzeń

Łukasz, cudzoziemski lekarz,

przyjaciel Pawła, oprócz Dziejów

Apostolskich napisał także Ewan-

gelię. W kilku miejscach w Dziejach

autor zmienia nagle formę "oni"

i pisze "my". Z pewnością był przy

opisywanych wydarzeniach obecny.

Staranna analiza towarzyszy po-

dróży Pawła wskazuje jednoznacz-

nie na św. Łukasza. Jest on prawdo-

podobnie jedynym nieżydowskim

autorem biblijnym. Jego historia

w Dziejach Apostolskich zawiera

szczegółowe opisy administracji

rzymskiego imperium, niczym

w dziele dokładnego historyka.

Wydarzenia obejmują okres nieco

ponad trzydziestu lat: od Dnia

Zesłania Ducha Świętego około

roku 30 po Chr., do uwięzienia

Pawła w Rzymie około roku 61-63.

Do spisania Dziejów doszło nie

później niż około 20 lat po tych

wydarzeniach.

Wielkie wydarzenia

Wniebowstąpienie 1

Zesłanie Ducha Świętego 2

Obrona i śmierć Szczepana 7

Nawrócenie Szawła (Pawła) 9

Widzenie Piotra 10

Sobór Jerozolimski 15

Aresztowanie Pawła i sądy 21-25

Podróż do Rzymu 27-28

Sławne fragmenty

Najważniejsza część wielkiego

wystąpienia Piotra 2,22-24

Życie pierwotnego Kościoła 2,43-47

Miłość zespala Kościół pierwotny

4,32-35

Mowa Szczepana w obronie własnej

7,1-53

Kościół w AntiochŹŹ 11,19-26

Więzień w Filippi 16,22-34

Paweł w Atenach 17,22-31

Pożegnanie Pawła ze starszymi

w Efezie 20,17-38

Obrona Pawła przed Agryppą 26,

1-29

Główne tematy

Dzieje opisują pierwsze lata chrześ-

cijaństwa i prześladowań wiernych.

Motywem, który się przewija, jest

zapewnienie, iż chrześcijaństwo nie

stanowi zagrożenia dla Imperium

Rzymskiego; zawsze, kiedy dochodzi

do problemów, dzieje się tak za spra-

wą Żydów lub innych przeciwników

chrześcijan. Chrześcijaństwo jest

prawdziwym wypełnieniem judaizmu

i Rzymianie tak je powinni postrzegać.

łukasz stwierdza wyraźnie, że

moc, która umożliwia rozszerzenie

się chrześcijaństwa, pochodzi od

Ducha Świętego. Centralnymi po-

staciami Dziejów (oprócz Jezusa)

są Piotr i Paweł. Podkreślone jest,

że wyjście Kościoła poza krąg kultu-

ry żydowskiej zostało zainicjowane

przez Kościół w AntiochŹŹ, a nie

w Jerozolimie. Słowa łukasza świad-

czą wyraźnie, że Ewangelia Jezusa

Chrystusa ma moc zmiany ludzkiego

życia. Napełnieni Duchem Świętym

ludzie są w stanie "przewrócić świat

do góry nogami".

LISTY

LIST DO RZYMIAN

Jak się powszechnie sądzi, spośród

dwudziestu jeden listów Nowego

Testamentu trzynaście zostało

napisanych przez Apostoła Pawła.

Pozwalają one głęboko spojrzeć

na wiarę i życie Kościołów w pierw-

szych latach ich istnienia. List

św. Pawła do Rzymian wywiera

od wieków największy wpływ na

chrześcijańskich zwierzchników.

Zawarte jest w nim rozumowe

uzasadnienie Dobrej Nowiny, jaką

głosił Paweł.

Treść

Prolog: Pozdrowienie, modlitwa

i wstęp, rozdział 1,1-15

Część 1: Dobra Nowina o Jezusie

Chrystusie 1,16-8,39

Zarysowanie tematu 1,16-17

Ludzkość w potrzebie, każdy zgrze-

szył 1,18-3,20

Bóg wychodzi naprzeciw naszej po-

trzebie dzięki naszej wierze w Jezu-

sa 3,21-4,25

Usprawiedliwienie przez wiarę 5

Nasze nowe życie w Jezusie Chrys-

tusie 6-8

Część 2: Plan Boży dla Izraela

9-11

Część 3: Chrześcijański sposób ży-

cia 12,1-15,13

Dzielenie się i wzajemnie braterski

stosunek chrześcijan 12

Obowiązki względem państwa i in-

nych ludzi 13

Pytania sumienia chrześcijańskiego

14,1-15,13

Epilog: Słowa zakończenia i pozdro-

wienia

Powody, dla których Paweł napisał

list 15,14-33

Pozdrowienia i polecenia 16,1-24

Końcowa modlitwa pochwalna

16,25-27

Czas spisania i miejsce

Paweł napisał ten list prawdo-

podobnie w czasie swej drugiej

wizyty w Koryncie w Grecji, około

57 r. po Chr. Planował odwiedzić

chrześcijan w Rzymie i być może

zapisał najważniejsze stwierdzenia

swej wiary, aby przygotować to

spotkanie. Jednak okoliczności

opóźniły jego wizytę i przybył tam

w końcu jako więzień. Jego list

ukazuje Kościół w stolicy Imperium

jako kwitnący i dobrze zakorzeniony.

Sławne fragmenty

Moc EwangelŹŹ 1,16-17

Łaska Boża wszystkim potrzebna

3,23-24

Usprawiedliwienie przez wiarę 5,1

Owoce grzechu, a dar życia 6,23

Nowe życie w wolności 8,1-2

Nic nie może nas odłączyć od

miłości Boga w Chrystusie 8,35-39

Życie ludzkie składaniem ofiar Bogu

12,1-2

Biblia poucza i podtrzymuje nadzieję

15,4-6

Przesłanie

Paweł ukazuje centralne przesłanie

EwangelŹŹ krok po kroku. Każdy

zgrzeszył i wszyscy potrzebujemy po-

mocy Bożej do zbawienia; Jezus

umarł za każdego; przez Jezusa Bóg

umożliwia nam uwolnienie od grze-

chu, Bóg daje nam się darmo w da-

rze, który otrzymujemy dzięki naszej

wierze. To Dobra Nowina zmieniła ży-

cie milionów ludzi na całym świecie

i Paweł w ostatnim fragmencie listu

pokazuje, jak życie człowieka zmie-

nia się w praktyce przez wiarę

w Ewangelię.

PIERWSZY LIST DO

KORYNTIAN

Paweł założył Kościół w Koryncie.

Zasmuciły go wieści o podziale,

niezgodzie i niemoralnym postępo-

waniu jego członków. W liście tym

odpowiada po kolei na problemy

i pytania tego Kościoła.

Treść

Wstęp: Pozdrowienia i podzięko-

wania 1,1-9

Część 1: Podziały w Kościele

1,10-4,21

Mądrość Boża 1,10-2,16

Wspólne budowanie na jednym fun-

damencie 3

Prawdziwi słudzy Jezusa Chrystusa 4

Część 2: Moralność seksualna; mał-

żeństwo i bezżenność 5-7

Niebezpieczeństwo niemoralności

wśród chrześcijan 5

Chrześcijanie nie powinni szukać

sprawiedliwości przed trybunałami

pogańskimi 6,1-11

Właściwe użycie własnego ciała

6,12-20

Pytanie na temat małżeństwa 7

Część 3: Życie w pogańskim społe-

czeństwie 8,1-11,1

Czy chrześcijanin powinien spożywać

pokarmy ofiarowane bożkom? 8

Przykład Pawła 9

Kierowanie się sumieniem chrześci-

jańskim 10-11,1

Część 4: Prawdziwy kult chrześcijan

11,2-14,40

Kobiety powinny przykrywać swe gło-

wy w kościołach 11,2-16

Wieczerza Pańska 11,17-34

Charyzmaty w społeczności chrześci-

jańskiej 12

Miłość jest największa 13

Użycie charyzmatów w kulcie publicz-

nym 14

Część 5: Zmartwychwstanie Chrys-

tusa i nasze 15

Konkluzja, Ostatnie pouczenia 16

Zbiórka pieniędzy dla braci chrześ-

cijan 16,1-4

Przyszłe plany Pawła 16,5-12

Osobiste pozdrowienia i przesłanie

16,13-24

Czas i miejsce spisania

Paweł przebywał w Koryncie osiem-

naście miesięcy w latach 50-51 po

Chr. Wiadomości, które sprowoko-

wały go do napisania tego listu,

otrzymał nieco później, w trudnym

okresie, gdy przebywaŁ w Efezie.

Było to między 54 a 57 r. po Chr.

Sławne fragmenty

Nauka krzyża 1,18.23-25

Jesteśmy Bożą budowlą 3,10-15

"Stałem się wszystkim dla wszyst-

kich" 9,19-22

"To jest Ciało moje ..." chleb i wino

11,23-25

"Jesteście ciałem Chrystusa i poszcze-

gólnymi członkami" 12,27-31

"Gdybym mówił językami ludzi i anio-

łów, a miłości bym nie miał..." Miłość

jest największym darem 13,1-13

Prawda o zmartwychwstaniu Chrys-

tusa 15,20-21

"Gdzież jest, o śmierci, twój oś-

cień?"; zwycięstwo nad śmiercią

15,51-57

Główne tematy

Chrześcijanie z Koryntu byli narodo-

wościowo i społecznie niezwykle róż-

norodną grupą. Miasto Korynt leżało

na skrzyżowaniu szlaków handlowych.

Jak często zdarza się w takich miejs-

cach, moralność ulegała zepsuciu

i dotknęło to także niektórych chrześ-

cijan. Innych zaś ogarnęła pycha

w poczuciu swej duchowej mądrości.

Zatem Paweł miał do czynienia ze

słabościami zwykłych, ułomnych ludzi,

próbujących żyć zgodnie z przykaza-

niami Bożymi - tak jak czynią to

wszyscy chrześcijanie do dzisiaj. Pa-

weł zasady prawego życia wypro-

wadza w każdym przypadku od wyjaś-

nienia, co znaczy zostać wezwanym

do pójścia za Jezusem Chrystusem.

DRUGI LIST DO

KORYNTIAN

List ten, bardziej niż jakikolwiek inny,

ukazuje serce Apostoła Pawła. Wy-

raża on swą głęboką osobistą troskę

o młode Kościoły, pisze o trudach,

przez jakie musiał przejść na swej

chrześcijańskiej drodze, oraz o tym,

że czuje się uprzywilejowany przez

fakt bycia wezwanym do pracy dla

Chrystusa.

Treść

Wstęp: Pozdrowienia i wyjaśnienia

osobiste 1,1-2,13

Pozdrowienia i podziękowania 1,1-7

Podróże Pawła i jego plany

1,8-2,4.12-13

Jak postępować z łamiącymi przyka-

zania 2,5-11

Część 1: Przywilej służenia Jezusowi

Chrystusowi 2,14-6,10

Prawdziwa duchowa służba 2,14-4,15

Życie w świetle wieczności

4,16-5,10

Ambasadorowie Chrystusa 5,11-21

Koszt służby chrześcijańskiej 6,1-10

Część 2: Osobiste przesłanie do Ko-

ryntian 6,11-7,16

Apel do Kościoła 6,11-7,1

Paweł zbudowany wieścią o odzewie

7,2-16

Część 3: Obdarowywanie chrześci-

jan w Judei 8-9

Część 4: Służba Pawła jako

apostoła 10,1-13,10

Konkluzja: Końcowe polecenia i poz-

drowienia 13,11-13

Data i powody napisania

Wydaje się, że Paweł napisał ten list

gdzieś w MacedonŹŹ - północnej

części Grecji ze stolicą w Filippi-

może rok lub dwa po swym pierw-

szym liście do Koryntian. Jego pierw-

sze apele do Kościoła najwyraźniej

nie przyniosły zamierzonego efektu,

więc złożył tam kolejną wizytę.

W końcu jego przyjaciel Tytus

poinformował go, że chrześcijanie

z Koryntu wzięli sobie jego apele

do serca, i list ten jest wdzięczną

odpowiedzią Pawła. Jednak i w nim

Apostoł powtarza swoje racje i tam,

gdzie trzeba, upomina. W rozdzia-

łach 10-13 potwierdza swą zwierz-

chność.

Sławne fragmenty

"Litera bowiem zabija, Duch zaś

ożywia" 3, 5-6

Wzrastanie w świętości na podo-

bieństwo Jezusa 3,17-18

"Jeśli więc ktoś pozostaje w Chrys-

tusie, jest nowym stworzeniem"

5,17-21

Przeciwności losu, które spotkały

Pawła 6,4-10

"Radosnego dawcę miłuje Bóg"-

hojność chrześcijańska 9,6-10

Życzenia 13,13

Główne tematy

Tym, co spowodowało, że list ten

stał się tak istotny dla chrześcijan,

jest nauczanie Pawła o podstawach

służby Jezusowi. Nie ma to nic

wspólnego z wzywaniem ludzi do

przestrzegania praw. Efektywność

w wykonywaniu tej służby zapewnia

Duch Święty, a jej celem jest po-

godzenie ludzi z Bogiem przez

Chrystusa. Kiedy do tego dochodzi,

mężczyźni i kobiety stają się nowymi

ludźmi (5,17), którym Bóg pozwala

na życie zupełnie innym życiem.

LIST DO GALATÓW

List ten został napisany, aby sprze-

ciwić się konkretnemu, szkodliwemu

błędowi - idei powtarzanej przez

niektórych żydowskich chrześcijan,

że do zbawienia konieczne jest

obrzezanie i przestrzeganie Prawa

Mojżeszowego. Paweł widział

w tym zagrożenie dla samej podsta-

wy chrześcijańskiej EwangelŹŹ.

Treść

Wstęp: Pozdrowienia, jedyna Ewan-

gelia 1,1-10

Część 1: Władza Pawła jako apos-

toła 1,11-2,14

Pierwsze chrześcijańskie doświad-

czenia Pawła i powierzenie mu

głoszenia EwangelŹŹ wśród nieobrze-

zanych 1,11-2,10

Konflikt z Piotrem 2,11-14

Część 2: Prawo czy wiara?

2,15-4,31

Życie przez wiarę 2,15-21

Powody, dla których nie możemy

być zbawieni tylko przez wypełnianie

Prawa 3,1-14

Cel Prawa 3,15-25

Dzieci Boga przez wiarę 3,26-4,7

Apel do Galatów 4,8-20

Alegoria wolności 4,21-31

Część 3: Wolność EwangelŹŹ

5,1-6,10

Wiara i miłość 5,1-15

Duch a ciało 5,16-26

Różne upomnienia 6,1-10

Postscriptum: Zakończenie z własno-

ręcznym dopiskiem 6,11-18

Czas napisania

Paweł napisał ten list chyba tuż

przed tak zwanym Soborem Jerozo-

limskim, który zajmował się tym sa-

mym problemem - to dawałoby rok

47 lub 48 po Chr., a zatem list do

Galatów jest najwcześniejszym z lis-

tów Pawła. Możliwe jest jednak, że

problem pozostał drażliwy także

i po Soborze, i że Paweł napisał ten

list kilka lat później, mniej więcej

w tym samym czasie co list do Rzy-

mian (w którym podejmuje podobny

temat), tj. około roku 54-57 po Chr.

Prowincja Galacji w liście może oz-

naczać obszar w północnej Turcji (co

wskazywałoby na późniejszą datę

spisania listu; Paweł nie przebywał

tam w roku 48 po Chr.) lub znacznie

większy obszar wraz ze znanymi

z Dziejów miastami, takimi jak

Pizydia, Antiochia i Listra.

Sławne fragmenty

Życie przez wiarę 2,19-21

Wszyscy jednym w Jezusie Chrys-

tusie 3,28

Bóg posłał swego Syna 4,4-5

Wolność! 5,1

Owoce Ducha 5,22-23

Przesłanie

Paweł kładzie bardzo mocny nacisk

na to, że człowiek nie potrzebuje

przestrzegać Prawa Mojżeszowego,

by osiągnąć zbawienie. Dlaczego tak

to akcentuje? Ponieważ Chrystus

umierając za nas zrobił wszystko, co

potrzeba, byśmy mogli bez grzechu

stanąć przed obliczem Boga. Paweł

używa swojego apostolskiego auto-

rytetu, żeby zdyskredytować jakie-

kolwiek nauczanie, które umniejsza

rolę wiary w samego Chrystusa.

LIST DO EFEZJAN

List ten podejmuje temat: Bożym

planem jest "aby wszystko (...)

zjednoczyć w Chrystusie jako Głowie"

(1,10). Ośrodkiem tej jedności ma

być Kościół, którego życie wspólno-

towe jest z tego powodu sprawą

największej wagi.

Treść

Wstęp: 1,1-2

Część 1: Wielki Boży plan jedności

1,3-3,21

Jedność stworzenia i pełnia Chrystu-

sa 1,3-23

Życie w Chrystusie 2,1-10

Żydzi i poganie zjednoczeni 2,11-22

Rola Pawła w ogłoszeniu planu

Bożego 3,1-13

Modlitwa o poznanie Bożej miłości

3,14-21

Część 2: Wspólne życie chrześcijan

4,1-6,20

Razem jako ciało Chrystusa 4,1-16

Życie chrześcijan w praktyce

4,17-5,20

Mężowie i żony, dzieci i rodzice, nie-

wolnicy i panowie 5,21-6,9

Zbroja Boża 6,10-20

Postscriptum: Końcowe pozdrowienia

6,21-24

Czas napisania i adresaci

List do Efezjan jest jednym z czte-

rech listów napisanych przez Paw-

ła w okresie, gdy był więźniem w Rzy-

mie we wczesnych latach sześćdzie-

siątych po Chr. (pozostałe to Listy

do Filipian, Kolosan i Filemona). Było

to pismo okólne, przeznaczone do

odczytania w kilku Kościołach wokół

Efezu, w dziś. zachodniej Turcji.

Sławne fragmenty

Wielki plan Boży 1,9-12

Zbawieni przez łaskę Bożą, przez

wiarę 3,14-21

Budowanie Ciała Chrystusowego

4,12-16

Wielki wzór dla mężów i żon

5,25-33

"Obleczcie pełną zbroję Bożą"

6,10-17

Przesłanie

Centralnym tematem Listu do Efezjan

jest jedność wszystkich rzeczy

w Chrystusie - głowie wszechświata.

Być może temat ten nasunął się

Pawłowi w czasie jego uwięzienia.

Używa go, aby pokazać, jak istotny

jest każdy aspekt chrześcijańskiej

jedności - wewnątrz Kościoła, po-

między Żydami a poganami, w mał-

żeństwie, rodzinie i w pracy. Taka

jedność jest środkiem, dzięki któremu

zrealizuje się Boży uniwersalny plan

miłości.

LIST DO FILIPIAN

List Pawła do Kościoła w Filippi jest

pełen głębokiej miłości i radości.

Treść

Pozdrowienia, podziękowania i modli-

twa, rozdział 1,1-11

Doświadczenia Pawła i jego nadzieje

1,12-26

Życie według nakazów Jezusa

1,27-2,18

Dwóch przyjaciół Pawła 2,19-30

Zysk i strata 3

Polecenia i podziękowanie za poda-

runek 4,1-20

Końcowe pozdrowienia 4,21-23

Czas napisania i adresaci

Kościół w Filippi był pierwszym Koś-

ciołem założonym przez Pawła po

jego przyjściu do Europy. Wydaje

się, że Łukasza - lekarza, który

towarzyszył Pawłowi i spisał

Ewangelię i Dzieje - łączyły bliskie

więzi z Kościołem w tym mieście

w północnej Grecji, w którym moc-

no odczuwało się rzymskie wpływy.

List Pawła, jak się powszechnie

uważa, jest jednym z czterech na-

pisanych przez niego w czasie

uwięzienia w Rzymie we wczesnych

latach sześćdziesiątych, ale niektó-

rzy opowiadają się za rokiem 54

po Chr., kiedy - jak się przypuszcza

- Paweł przebywał w więzieniu

w Efezie.

Sławne fragmenty

Bóg kończy to, co zaczął 1,4-6

"Żyć w Chrystusie" 1,20-24

Pokora i wielkość Jezusa 2,5-11

Cel i nagroda 3,12-14

Pokój Boży 4,4-7

"Co jest prawdziwe ..." 4,8

Mocni w Chrystusie 4,11-13

Główne tematy

Szczególnymi powodami, dla których

Paweł napisał ten list, były: podaru-

nek, jaki Filipianie mu przesłali, oraz

jego chęć powierzenia ich opiece

Epafrodyta. Wykorzystał tę sposo-

bność także do wyrażenia swej mi-

łości dla tych chrześcijan i radości

z ich sukcesów. Mimo iż Paweł wy-

czuwał, że śmierć może być blisko,

słowa "radość" i "radujcie się" poja-

wiają się raz po raz. Perspektywa

śmierci każe mu zestawić rzeczy,

które uważa za najważniejsze.

LIST DO KOLOSAN

Centralnym tematem listu jest wiel-

kość i zwierzchnictwo Jezusa Chrys-

tusa, który to temat ma wpływ na

wszystko, o czym pisze Paweł.

Treść

Pozdrowienie i podziękowanie

1,1-8

Zwierzchność Chrystusa

1, 9-2,10

Błędy w Kościele 2,11-19

Końcowe pozdrowienia 4,7-18

Czas napisania i adresaci

List do Kolosan jest niemal z pew-

nością jednym z czterech listów, ja-

kie Paweł napisał będąc więźniem

w Rzymie - razem z Listami do Efe-

zjan, Filipian i Filemona. Paweł nigdy

nie był w Kolosach, które leżą kilka

mil w głąb lądu od Efezu, w zachod-

niej Turcji. Usłyszał jednak wieści

o tamtejszym Kościele od jego zało-

życiela, Epafrasa, który prawdopo-

dobnie przeszedł na chrześcijaństwo

podczas wizyty Pawła w Efezie.

Sławne fragmenty

Wielkość Chrystusa 1,15-20

"Jeśliście więc razem z Chrystusem

powstali z martwych" 3,1-4

"Cokolwiek czynicie, z serca wyko-

nujcie jak dla Pana" 3,23-24

Główne tematy

W czasie uwięzienia w Rzymie

umysł Pawła pochłaniała wielkość

Chrystusa. Jest to kluczowy temat

listów do Efezjan i Kolosan.

Tym razem Paweł ma szczególny

powód, by skupić się na tym tema-

cie. Od Epafrasa dowiedział się

o poważnym błędzie wśród chrześ-

cijan w Kolosach, którzy sądzili, że

posiadają tajemną wiedzę - wyższą

filozofię, przeczącą temu, jakoby Je

zus był jedynym "pośrednikiem" po-

między ludźmi a Bogiem - i stawali

się niewolnikami praw i zarządzeń.

Paweł nie sprzecza się w szczegó-

łach, ale stanowczo daje do zrozu-

mienia, że Jezus Chrystus jest

wszystkim, czego potrzebują, aby

pogodzić się z Bogiem. On wskazu-

je im drogę w życiu, "w Nim bowiem

mieszka cała Pełnia, Bóstwo na

sposób ciała" (2,9).

PIERWSZY LIST DO

TESALONICZAN

Ton pierwszego listu Pawła do

chrześcijan w Tesalonice jest tonem

wyrażającym ogromną zachętę.

Paweł jest ośmielony ich wiarą i sam

chce ich jeszcze bardziej wesprzeć.

Treść

Pozdrowienia 1,1

Paweł wyraża uznanie dla

chrześcijan 1,2-3,13

Życie chrześcijan w praktyce 4,1-12

Bądźcie gotowi na ponowne przyjś-

cie Chrystusa 4,13-5,11

Końcowe polecenia i pozdrowienia

5,12-28

Czas spisania i adresaci

Paweł, Sylas i Tymoteusz odwiedzili

Tesalonikę, stolicę MacedonŹŹ w pół-

nocnej Grecji, w czasie swej drugiej

podróży misyjnej. Była to krótka wi-

zyta, ponieważ zostali zmuszeni do

wyjazdu z powodu sprzeciwu Żydów.

Paweł nic nie słyszał o tych spośród

Tesaloniczan, którzy odpowiedzieli

na jego nauczanie i stali się

chrześcijanami, dopóki Tymoteusz

nie przywiózł mu dobrych wiado-

mości z Koryntu, w którym był

w roku 50 lub 51 po Chr. Natych-

miast im też odpisał. Jest to naj-

wcześniejszy z listów Pawła, chyba

że przyjmie się, iż wcześniej został

napisany list do Galatów.

Sławne fragmenty

Nowi sprzymierzeńcy 1,9-10

Obiecane powtórne przyjście Chrys-

tusa 4,15-18

Błogosławieństwo 5,23-24

Przesłanie

Wieści, że Tesaloniczanie tak dob-

rze przyjęli jego nauczanie, wlewają

na nowo ufność w serce Pawła

i napełniają go radością. Głównym

celem jego listu jest zachęta wytrwa-

nia na drodze, którą zdążają i do

wzmożenia wysiłków. Pojawia się

jedno ważne pytanie co do kwestŹŹ

sposobu, w jaki Jezus powróci-

będącej jednym z podstawowych

elementów we wczesnym nauczaniu

chrześcijańskim. Paweł powtarza to,

o czym nauczał sam Jezus, i odra-

dza bezcelowe spekulacje. Zamiast

tego radzi, aby "dusza i ciało w czy-

stości były przygotowane na przyjś-

cie Pana naszego, Jezusa ChrystusA

(5,23) - kiedykolwiek On przyjdzie.

DRUGI LIST DO

TESALONICZAN

Chrześcijanie w Tesalonice błędnie

zrozumieli słowa Pawła z pierw-

szego listu o powtórnym przyjściu

Chrystusa. Drugi list informuje ich

pełniej o tym, co ma nastąpić.

Treść

Pozdrowienie i pochwała tamtejszych

chrześcijan 1

Nadejście Jezusa poprzedzą dni,

w których zapanuje zło 2,1-12

Paweł uspokaja chrześcijan

2,13-3,5

Życie chrześcijan w praktyce 3,6-15

Pozdrowienie pisane ręką Apostoła

3,16-18

Przesłanie

Paweł napisał ten list prawdopo-

dobnie wkrótce po pierwszym liście

do Tesaloniczan (patrz tam: Czas spi-

sania). Wydaje się, że wśród chrześ-

cijan panuje zamieszanie w sprawie

powtórnego przyjścia Chrystusa, co

jest po części spowodowane niepraw-

dziwymi listami (2,2). Sądzili oni, że

Jezus już nadszedł, ale Paweł wyjaś-

nia, że najpierw muszą nadejść dni

zła, a zwłaszcza musi ukazać się

"Niegodziwiec". Raz jeszcze pod-

kreśla, że oczekiwanie na powtórne

przyjście Pana w niczym nie powinno

zakłócać praktyk naszego chrześci-

jańskiego życia codziennego.

PIERWSZY LIST DO

TYMOTEUSZA

Apostoł Paweł wziął z sobą Tymote-

usza, kiedy ten był jeszcze młodym,

nieśmiałym mężczyzną, a już wkrótce

Tymoteusz obarczony został poważ-

nymi obowiązkami. List ten zastał go

jako zwierzchnika Kościoła w Efezie.

Znalazły się w nim rady, zalecenia

i zachęty.

Treść

Pozdrowienia 1,1-2

Fałszywe nauczanie 1,3-11

Paweł i Tymoteusz 1,12-20

Modlitwa i kult 2

Zwierzchnictwo w Kościele 3

Jak przeciwstawiać się fałszywemu

nauczaniu 4

Służenie ludziom wszelkich stanów

5,1-6,2

Rzeczywiste bogactwo 6,3-10

Osobiste polecenia 6,11-21

Czas spisania

Pierwszy i drugi list do Tymoteusza

i Tytusa - znane jako listy pasterskie

- są ściśle ze sobą powiązane stylo-

wo i pod względem treści. Niektóre

z wydarzeń, o których wspominają,

trudno dopasować do tego, co

o Pawle opowiadają Dzieje Apos-

tolskie, ponieważ wynika z nich, że

został on zwolniony z aresztu do-

mowego w Rzymie, podjął dalszą

podróż i został ponownie uwięziony

(okoliczności 2 Tm). W związku

z tym niektórzy sugerują, że listów

tych nie napisał Paweł, lecz że

zostały one napisane później, i że

włączono do nich fragmenty pism

Pawła. Nauki płynące z listów

z pewnością są zgodne z pozosta-

łym nauczaniem Apostoła.

Sławne fragmenty

"Chrystus Jezus przyszedł na świat

zbawić grzeszników" 1,15-16

"Wielkim zaś zyskiem jest poboż-

ność wraz z poprzestawaniem na

tym, co wystarczy" 6,6

"Korzeniem wszelkiego zła jest chci-

wość pieniędzy" 6,10

Główne tematy

Listy pasterskie zawsze były szcze-

gólnie cenione, zwłaszcza przez

tych, którzy zostali wezwani do pias-

towania urzędów w Kościele. List

ten określa szczegółowo charakter

potrzebny w służbie Chrystusowi

i uczy, jak najlepiej układać stosunki

z różnymi grupami w Kościołach.

Autor wskazuje także na najlepszy

sposób przeciwstawiania się fałszy-

wemu nauczaniu w Kościele - rze-

telnie i gruntownie instruując o praw-

dziwej chrześcijańskiej wierze.

DRUGI LIST DO

TYMOTEUSZA

Spodziewając się w każdej chwili

śmierci, Paweł zachęca Tymoteusza

do nieustawania w posłudze i stawia

mu swoje życie jako przykład.

Treść

Pozdrowienia 1,1-2

"Dziękuję Bogu" 1,3-18

"Żołnierz Jezusa Chrystusa" 2

Zapowiedź trudnych czasów 3

Końcowe polecenia i pozdrowienia 4

Czas spisania

Jeśli jest to list Pawła (patrz:1 Tm),

to jest to jego list ostatni. Paweł

znajduje się w więzieniu w Rzymie,

gdzie wg tradycji umiera, prawdo-

podobnie za czasów prześladowań

rzymskiego cesarza Nerona w 64 r.

po Chr.

Sławne fragmenty

Duch, którego dał nam Bóg 1,7

Natchnione Pisma święte 3,15-17

"W dobrych zawodach wystąpi-

łem...", wyścig i nagroda 4,6-8

Przesłanie

Paweł w czasie swej chrześcijań-

skiej służby musiał się zmagać

z wieloma rzeczami, jednak przewi-

dywał, że jego następcy, w tym rów-

nież Tymoteusz, staną przed jesz-

cze trudniejszym zadaniem. Paweł

niczego nie żałuje i jest pełen

wdzięczności dla Boga. Jego rady

dla Tymoteusza są zarówno głęboko

duchowe, jak i bardzo praktyczne.

LIST DO TYTUSA

List do głowy Kościoła na Krecie. Pa-

weł zdaje sobie sprawę, że wiele za-

leżeć będzie od sposobu kierowania

Młodymi Kościołami po odejściu apos-

tołów, dlatego próbuje przekazać Ty-

tusowi najlepsze rady.

Treść

Pozdrowienia 1,1-4

Cechy przywódcy, jakiego potrze-

buje Kościół 1,5-16

Czego nauczać i jak 2

Życie chrześcijan w praktyce i jego

podstawy 3,1-11

Końcowe rady 3,12-15

Czas spisania

Jest to jeden z listów pasterskich,

jednak nie ostatni (patrz: 1 Tm)

Sławny fragment

Ewangelia w miniaturze 3,4-7

Przesłanie

List ten, podobnie jak 1 i 2 Tm, oma-

wia szczegółowo charakter chrześci-

jańskich zwierzchników i sprawy prak-

tyczne związane i ich posługą. W cen-

trum rozważanej nauki znajdujemy

jedno z najczytelniejszych i najpięk-

niejszych stwierdzeń EwangelŹŹ prze-

kazywanej przez Pawła (3,4-7).

LIST DO FILEMONA

Ten krótki, osobisty list został praw-

dopodobnie dostarczony wraz z lis-

tem do Kolosan przez Epafrasa, po je-

go wizycie u Pawła, znajdującego się

w areszcie domowym w Rzymie.

Filemon był zwierzchnikiem Koś-

cioła w Kolosach. Onezym, jeden

z jego niewolników, uciekł do Rzy-

mu, spotkał tam Pawła i stał się

chrześcijaninem. Paweł odesłał go

z powrotem wraz z tym ciepłym

i taktownym listem, polecając go łas-

kawości właściciela, będącego także

chrześcijaninem.

W listach Pawła niewolnictwo-

powszechne w Imperium Rzymskim

- nigdzie nie jest potępione wy-

raźnie. Jego zasadność jest jednak

z pewnością podważana od środka,

zwłaszcza w tym liście. Jak może

człowiek, a zwłaszcza chrześcijanin,

być własnością drugiego człowieka?

LIST DO hEBRAJCZYKÓW

Głównym tematem listu do Hebrajczy-

ków jest wypełnienie przez Jezusa

wszystkiego, co zostało zapoczątko-

wane w Starym Testamencie. List

pełen jest odniesień do Starego Tes-

tamentu.

Treść

Wstęp: Jezus dokończył dzieła obja-

wienia Bożego 1,1-3

Część 1: Jezus Chrystus jest więk-

szy od kogokolwiek innego 1,4-10,39

Wyższość Jezusa nad aniołami

1,4-14

Jezus otworzył drogę dla naszego

zbawienia 2

Jezus jest większy od Mojżesza

3,1-4,13

Jezus jest prawdziwym arcykapła-

nem 4,14-7,28

Przymierze Jezusa jest większe i Je-

go ofiara ważniejsza 8-10

Część 2: WiaRa i wytrwałość 11-12

Bohaterowie wiary Starego Testa-

mentu 11

Wytrwać w dyscyplinie Bożej 12,1-11

Niewzruszone Królestwo 12,12-29

Konkluzja: Końcowe zachęty, modli-

twa i pozdrowienia 13

Kto napisał ten list, kiedy i do

kogo?

Jest to tajemnicza księga Nowego

Testamentu. List jest anonimowy.

Przez wieki uważano, że jego auto-

rem był Paweł, ale dzisiaj nikt już tak

nie uważa, ponieważ zarówno styl,

jak i idee w nim zawarte znacznie

się od Pawłowych różnią. Istnieje

wiele interesujących teorŹŹ na temat

autorstwa tego listu, ale do dziś nie

ma pewności.

List skierowany jest do żydowskich

chrześcijan, ale gdzie oni mieszkali?

Prawdopodobnie nie była to Jerozo-

lima; niektórzy sugerują Rzym, ale to

także nie jest pewne.

Na dość wczesną datę powstania

listu wskazuje fakt, że nie wspomina

się w nim o zniszczeniu Świątyni

przez Rzymian w 70 r. po Chr.,

o czym - zważywszy na temat-

z pewnością by wspomniano. Zatem

list ten został prawdopodobnie napi-

sany przed tym zdarzeniem.

Sławne fragmenty

Jezus Chrystus ostatecznym Bożym

objawieniem 1,1-3

Współczujący arcykapłan 4,14-16

Jedna wielka ofiara Chrystusa na

wieki 10,11-14

"Przez wiarę ..." 11

"Jezus, który nam w wierze przewo-

dzi i ją wydoskonala" 12,1-3

"Jezus Chrystus wczoraj i dziś, ten

sam także na wieki" 13,8

Wielki pasterz 13,20-21

Główne tematy

Chrześcijanie żydowskiego pochodze-

nia zaczęli w obliczu opozycji ulegać

pokusie powrotu do judaizmu. Autor

używa kilku potężnych argumentów,

aby przekonać ich do pozostania

w wierze chrześcijańskiej. Jezus jest

większy od kogokolwiek w Starym

Testamencie, w rzeczywistości wypeł-

nił wszystko, co było tam zapowie-

dziane. Bohaterowie Starego Testa-

mentu dają wspaniałe przykłady wia-

ry w obliczu cierpienia, ale Jezus

cierpiał bardziej niż ktokolwiek inny.

Odwrócenie się od Chrystusa ozna-

cza sąd Boży. Ten wielki list łączy

ze sobą Stary i Nowy Testament

i przypomina nam o jedności BiblŹŹ.

LIST ŚW. JAKUBA

APOSTOłA

List poświęcony w całości sprawom

praktycznym i wadze utrzymania

wysokiego standardu życia. Przypo-

mina on najbardziej ze wszystkich

części Nowego Testamentu, Kazanie

na Górze, i stanowi odbicie stylu

starotestamentalnej Księgi Przysłów.

Treść

Uczynki nie słowa 1

Potrzeba unikania uprzedzeń spo-

łecznych 2,1-13

Wiara i uczynki 2,14-26

Kontrola naszej mowy 3,1-12

Mądrość z góry 3,13-18

Drogi Boga, nie ścieżki tego świata

4,1-5,6

Cierpliwość i modlitwa 5,7-20

Kto napisał ten list i do kogo?

List ten jest zaadresowany do całe-

go ludu Bożego rozproszonego po

świecie (1,1). Nie można z tego wy-

wnioskować, jak go używano. Wielu

sądzi, że został napisany dość

wcześnie w I w. po Chr.

Autorem jest Jakub. Niemal cała

tradycja uważa, że był nim Jakub

Młodszy, krewny Jezusa, którego

wymieniają Dzieje jako jednego ze

zwierzchników Kościoła w Jero-

zolimie. Pierwszy list do Koryntian

mówi o nim, że zobaczył zmartwych-

wstałego Jezusa.

Sławne fragmenty

Słuchanie i działanie 1,22-25

Wiara i uczynki 2,26

Mądrość, która pochodzi od Boga

3,17-18

Modlitwa pełna wiary i uzdrawianie

chorych 5,14-16

Główne tematy

List podejmuje wiele spraw związa-

nych z praktyką życia chrześcijan.

Podkreśla, iż do każdego obszaru

życia należy podchodzić z zaanga-

żowaniem. Chrześcijanin powinien

unikać dwulicowych, ogólnie obowią-

zujących standardów i wykazywać

niepodzielność - w modlitwie, bar-

dziej w przestrzeganiu Słowa Boże-

go, aniżeli tylko w jego słuchaniu,

w działaniu, a nie jedynie w intelek-

tualnym akcie wiary, w kontroli włas-

nych słów, w unikaniu społecznych

i ekonomicznych niesprawiedliwości.

W liście znalazł się krótki, ale istot-

ny fragment o uzdrawianiu

(5,14-16).

PIERWSZY LIST

ŚW. PIOTRA APOSTOŁA

List przygotowujący chrześcijan na

nadchodzące prześladowania. Piotr

jest silny nadzieją.

Treść

Wstęp, rozdział 1,1-2

Wiara, nadzieja i właściwe życie

1,3-2,3

Naród wybrany 2,4-10

Przykład cierpienia Chrystusa

2,11-25

Żony i mężowie 3,1-7

Cierpienia za czynienie dobra

3,8-4,19

Rada dla ludu Bożego 5,1-11

Końcowe pozdrowienia 5,12-14

Autor i czas spisania

Piotr z woli Jezusa został zwierz-

chnikiem Kościoła. List ten napisał

prawdopodobnie z Rzymu ("Babilon"

5,13), być może około roku 64 po

Chr., kiedy zaczęło się prześladowa-

nie chrześcijan przez Nerona. List ten

adresowany jest do chrześcijan

z terenów obecnej zachodniej i pół-

nocnej Turcji.

Główne tematy

List Piotra jest pełen radości z przy-

należenia do Jezusa Chrystusa,

której nie jest w stanie zachwiać

żadne cierpienie. Piotra przepełnia

pewność, że Chrystus umarł za nas,

że zmartwychwstał i przyjdzie pow-

tórnie. Wierzy, że cierpienie może

być próbą, dzięki której dojdzie do

oczyszczenia wiary. Lecz idea wytrwa-

nia w cierpieniu nie wyczerpuje treści

tego listu; pisze on także o koniecz-

ności pogłębiania życia wspólnego

chrześcijan.

DRUGI LIST ŚW. PIOTRA

APOSTOŁA

List napisany, aby przeciwstawić się

tym, którzy twierdzą, że moralność

nie jest ważna w życiu chrześcijani-

na, i że Jezus Chrystus ponownie nie

przyjdzie.

Treść

Poznanie Boga i Jego

przesłania 1

Fałszywi nauczyciele 2

Pewność powrotu Chrystusa 3

Autor i czas spisania

Autor sam nazywa siebie Szymonem

Piotrem, jednak niektórzy wątpią, czy

autorem listu był rzeczywiście Piotr

i datują go na koniec pierwszego

wieku lub nieco później. Zauważają

oni, że styl i idee w nim zawarte zna-

cznie się różnią od 1 P; minęło dużo

czasu, zanim list ten został przyjęty

do kanonu; rozdział 2 jest niemal

powtórzeniem Listu św. Judy. Nato-

miast fragment o przemienieniu

Jezusa (1,16-18) świadczy na ko-

rzyść autorstwa Piotra.

Przesłanie

Skupcie się na prawdziwym poznaniu

Boga i żyjcie tak, jak ci, którzy wycze-

kują ponownego przyjścia Chrystusa.

To zaleca chrześcijanom autor w ob-

liczu fałszywego nauczania i zwią-

zanego z tym zagrożenia wiary.

PIERWSZY LIST ŚW. JANA

APOSTOŁA

Napisany do chrześcijan, którzy pod

wpływem fałszywego nauczania stra-

cili orientację. Celem tego listu jest

utwierdzenie ich w prawdziwej wierze

przez podanie trzech kryteriów au-

tentycznego chrześcijańskiego życia.

Treść

Wprowadzenie 1,1-4

Światło i ciemność; pierwsze dwa

kryteria, chodzenie w światłości i mi-

łość bliźniego 1,5-2,17

Prawda i fałsz, trzecie kryterium:

wiara, że Jezus Chrystus, Syn Boży,

był prawdziwym człowiekiem

2,18-4,21

Zwycięstwo wiary 5,1-12

Instrukcje końcowe 5,13-21

Autor i czas spisania

Idee i sposób argumentowania są

bardzo bliskie EwangelŹŹ św. Jana,

zatem list ten z reguły przypisywany

jest temu samemu autorowi. Nie jest

jednak pewne, co zostało napisane

wcześniej, i nie wiadomo, kim byli

chrześcijanie, do których list ten

pisano.

Sławne fragmenty

Chodzenie w światłości 1,5-10

Miłość Boża i nasza 4,7-12

Życie przez Syna Bożego 5,10-12

Główne tematy

Ewangelia według św. Jana została

napisana, by ludzie uwierzyli (J 20,31);

list ma umocnić wiarę tych, którzy już

wierzą (5,13). Złe nauczanie zawsze

prowadzi do zamieszania, a pragnie-

niem autora jest, by wszyscy

chrześcijanie byli pewni i mieli jas-

ność w sercu i umyśle. Tym, co po-

maga rozpoznać nieprawidłowe nauki

i zarazem umacnia wiarę, są kryteria

prawdziwego chrześcijanina. Czy ci,

którzy twierdzą, że należą do Chrys-

tusa, żyją otwarcie i uczciwie po

chrześcijańsku? (np. 1,5-10) Czy

widać w nich prawdziwą chrześci-

jańską miłość? (np. 4,7-12) I czy wie-

rzą, że Jezus był Synem Bożym i jed-

nocześnie człowiekiem? (np. 4,2-3)

Podobnie jak w EwangelŹŹ według

św. Jana struktura listu nie jest lo-

giczna ani wyraźnie podzielona;

autor przeplata swe idee wokół

trzech kryteriów, wypowiadając je

na wiele sposobów.

DRUGI I TRZECI LIST

ŚW.JANA APOSTOŁA

Te krótkie listy, najkrótsze księgi

biblijne, są wyraźnie tego samego

autorstwa, co 1 J. Drugi list Jana za-

adresowany jest do "Wybranej Pani

i do jej dzieci", co jest alegorią ozna-

czającą "Kościół i jego członków".

Nacisk położony jest w nim, jak zwy-

kle u Jana, na miłość. Apostoł wspo-

mina tu także (tak jak w 1 J) o fałszy

wym nauczaniu. Trzeci list napisany

jest do zwierzchnika Kościoła, Gaju-

sa. Jan chwali Gajusa i ostrzega go

przed lokalnym dyktatorem.

LIST ŚW. JUDY APOSTOłA

Krótki list Judy, brata Jakuba i krew-

nego Jezusa (Mk 6,3), koncentruje

się na umacnianiu chrześcijan w ich

walce przeciwko fałszywym nauczy-

cielom. Bardzo zbliżony do 2 P 2,

list Judy Apostoła pełen jest odnie-

sień do Starego Testamentu i innych

pism żydowskich. Kończy go znana

modlitwa pochwalna

(wersy 24-25).

APOKALIPSA ŚW. JANA

Księga ta jest jedyną w swoim ro-

dzaju w Nowym Testamencie. Jej

przesłanie o ostatecznym zwycięs-

twie Jezusa Chrystusa nad wszelki-

mi siłami, które sprzeciwiają się

Bogu, przedstawione jest w serŹŹ

wizji.

Treść

Prolog: Wizja Chrystusa w chwale 1

Część 1: Listy do siedmiu Kościołów

2-3

Część 2: Wizje sądu i zwycięstwa

4-20

Rada niebieska 4

Siedem pieczęci 5,1-8,1

Siedem trąb 8,2-11,19

Smok i jego królestwo 12-13

Baranek i Jego nadejście 14

Siedem plag 15-16

Upadek Babilonu 17,1-19,4

Zwycięski Chrystus 19,5-20,15

Część 3: Wizja nieba 21,1-22,5

Zakończenie: Przyjdź, Panie Jezu!

22,6-21

Autor i czas spisania

Apokalipsa św. Jana została wyraź-

nie stworzona w czasie, kiedy chrześ-

cijanie byli prześladowani, najpraw-

dopodobniej za panowania rzymskie-

go cesarza Domicjana pod koniec

I w. po Chr. Jan został zesłany na

wyspę Patmos na Morzu Egejskim,

i tam miał wizje. Autor Apokalipsy,

jak stwierdza niemal jednogłośnie

tradycja, to Jan Ewangelista.

Sławne fragmenty

Chrystus w chwale 1,12-18

Chrystus u drzwi 3,20

Bóg na tronie 4

Hymn zwycięzców 15,2-4

Nowe niebo i nowa ziemia 21

Gwiazda poranna 22,16-17

Główne tematy

Księga Apokalipsy należy do "apoka-

liptyki". Nazwa ta wiąże się baRdziej ze

sposobem ujęcia (modelem) wszyst-

kich przedstawionych tu wizji, aniżeli

ze szczegółami zawartymi w każdej

z nich z osobna. Przesłanie o nie-

ograniczonej władzy Boga było wspar-

ciem dla prześladowanych chrześci-

jan w całej historŹŹ. Bez względu na

potęgę prześladowców, dni ich są

policzone. Końcowy obraz ukazuje

zwycięskiego Chrystusa, Jego lud

pomszczony i wszelkie zło zniszczo-

ne. Księga zaczyna się siedmioma

listami do Kościołów, ukazując stałe

i bliskie związki Chrystusa z Jego lu-

dem, gdy pociesza On swój lud, sta-

wia mu zadania, czy gani. Księgę

kończy poetycki opis nieba, w którym

Bóg i Jego lud są całkowicie zjedno-

czeni, a zło pokonane na zawsze.

ĐĎࡱá>ţ˙ 


ţ˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙˙ý˙˙˙ţ˙˙˙ţ˙˙˙