Owidiusz Metamorfozy. Księga I
Opowiadanie o powstaniu świata i ludzi (w. 5-88). Owidiusz wzorował się tutaj głównie na wywodzącej się od Hezjoda tradycji poetyckiej, kojarzącej się ze stoicką ideą powstania świata i człowieka. W tym poetycko-filozoficznym exordium Owidiusz starał się wyeksponować powagę podjętego przez siebie dzieła. Są tutaj także pewne pokrewieństwa myślowe i stylistyczno-językowe z poematem Lukrecjusza De rerum natura.
na początku istniał jedynie Chaos - „surowa, nieuporządkowana masa”;
następnie bóg (którego poeta nie chce lub nie umie nazwać) oddzielił niebo od ziemi oraz gęstego powietrza i eteru (4 żywioły);
„ziemię skupił w ogromny okrąg”;
ustanowił zakres mórz, oceanów rzek i innych zbiorników wodnych;
rozmieścił pola uprawne, doliny, łąki, lasy, góry itd.;
podzielił ziemię (jak i niebo) na pięć sfer (2 zimne, 2 umiarkowane, 1 gorąca);
ustalił zakres władzy wiatrów: Eurus - wiatr wschodni, Zefir - łagodny wiatr zachodni, Boreasz - wiatr północny, Auster - wiatr południowy przynoszący deszcz;
zalśniły gwiazdy, które „objęły w posiadanie krainę niebios biorąc kształty bogów”;
zwierzęta zostały rozmieszczone w odpowiednich dla nich środowiskach;
Prometeusz (syn tytana Japeta) ulepił ludzi z gliny i wody na podobieństwo bogów;
Opowiadanie o czterech wiekach ludzkości - złotym, srebrnym, miedzianym i żelaznym (w. 89-150). Wg Hezjoda (Prace i dnie) było pięć wieków ludzkości. Pogląd o stopniowej degradacji ludzkości przejęli stoicy.
wiek złoty - rządy prawa bez żadnego aparatu przymusu (z własnej woli); brak sądów - wszyscy czuli się bezpiecznie; ludzie nie podróżowali; brak wojen; nie ma rolnictwa - ziemia sama rodzi pokarm; wieczna wiosna; rzeki płynęły mlekiem i ambrozją, pod dostatkiem było też miodu;
wiek srebrny - od czasu pozbawienia władzy Saturna przez Jowisza; wiek gorszy od złotego; pojawiają się cztery pory roku; człowiek musi pracować i szukać schronienia przed chłodem; początek rolnictwa;
wiek miedziany (brązowy) - jego główną cechą jest zamiłowanie ludzi do wojny (nie jest jeszcze zbrodniczy); u Hezjoda po wieku brązowym następuje epoka bohaterska;
wiek żelazny - epoka zdrad, podstępów, oszustw, przemocy i zbrodniczej żądzy posiadania; człowiek wypuszcza się na podbój terenów zamorskich; powstają granice państw; wydobywa się cenne kruszce; panują wojny i strach; rozpad więzi społecznych; brak sprawiedliwości;
Walka Gigantów przeciwko bogom (w. 151-163).
Gigantomachia - Giganci, synowie Ziemi chcąc dostać się do nieba i objąć władzę położyli jedne na drugich góry tesalskie, jednak zostali pokonani przez bogów; z ich krwi, która rozlała się po Ziemi - matka Gigantów zrodziła z niej ludzi - mając takie pochodzenie stali się butni, żądni mordu i gwałtowni;
Opowieść o Likaonie, królu Arkadii, za karę zmienionym w wilka (w. 163-243). Wraz „Likaon” kojarzy się ze słowem „lykos” - wilk.
z powodu zbrodni ludzkości, w szczególności ze względu na uczynek Likaona Jowisz zwołuje naradę bogów (opis pałacu Jowisza wzorowany na siedzibie Augusta); Jowisz chce osądzić ludzi i ukarać ich; opowiada historię Likaona;
Jowisz chcąc sprawdzić jak niegodziwi są ludzie podróżował po ziemi; postanowił nocować w Arkadii u Likaona; król jednak nie uwierzył w boskie pochodzenie gościa; najpierw próbował zabić boga, a potem zabił zakładnika (z ludów podbitych) i podał pieczeń z mięsa ludzkiego Jowiszowi; bóg z gniewu spalił cały dom, a Likaona przemienił w wilka;
Opowieść o potopie poprzedzona naradą bogów (w. 244-312). Potop spowodowany został przez Jowisza jako kara za zbrodnie ludzkości, m.in. Likaona. Podania o potopie znajdują się w mitologii wielu ludów. Najbardziej znany był tzw. potop Deukaliona, ale Owidiusz był jedynym poetą, u którego znajduje się opis tej właśnie katastrofy z czasów, kiedy na ziemi rządził Deukalion. Późna tradycja antyczna umieszcza potop u końca epoki brązu.
Jowisz stwierdził, iż nie tylko jeden dom zasługuje na zgubę; poparli go inni bogowie, jednak bali się, że gdy zabraknie człowieka znikną też ofiary i cześć; Jowisz obiecuje przywrócić rodzaj ludzki;
najpierw Jowisz chciał ziemię zniszczyć piorunem, ale bał się by nie spłonęło niebo; postanowił zesłać potop; dzięki Notusowi, Iris i Neptunowi deszcz nie przestawał padać; cała ziemia została zatopiona; zginęli prawie wszyscy ludzie i zwierzęta; przez jakiś czas ziemią rządził Neptun;
Opowiadanie o Deukalionie i Pyrrze (w. 313-415).
jednym z nielicznych suchych miejsc na ziemi pozostał szczyt Parnasu; tam właśnie znaleźli schronienie prawy Deukalion (syn Prometeusza) i jego żona Pyrra (córka Epimeteusza); złożyli tam ofiary: nimfom, bóstwom góry oraz Temidzie (opiekowała się wyrocznią delficką przed Apollonem);
Jowisz nakazał zakończyć potop (Tryton dęciem w konchę by wody wróciły do morza); Deukalion i Pyrra szybko pojęli ogrom zniszczenia i zorientowali się, że są jedynymi ocalałymi ludźmi; postanowili zasięgnąć rady u wyroczni; Temida doradził, by „rzucali za siebie kości swej matki”; na początku małżonkowie nie zrozumieli polecenia (obawiali się świętokradztwa), później Deukalion zrozumiał, że ich matką jest Ziemia; rzucając za siebie jej kości-kamienie odnowili rodzaj ludzki: mężczyźni - kamienie Deukaliona; kobiety - kamienie Pyrry, (dlatego ludzie są wytrzymali);
Powtórne powstanie zwierząt z mułu rozgrzanego promieniami słońca oraz zabicie Pytona przez Apollona (w. 416-451). Podobne koncepcje znaleźć można u jońskich filozofów przyrody (np. u Anaksymandra i Anaksymenesa). Wg nauki stoickiej podstawą życia jest przenikające świat ciepło, a właściwie ogień.
zwierzęta zostały ponownie zrodzone przez ziemię dzięki słonecznemu żarowi (słońce i muł z Nilu - do powstania potrzebne są ciepło i wilgoć);
oprócz zwierząt, które istniały dawniej powstały też nowe twory, np. Pyton - smok strzegący świątyni delfickiej; Apollo chcąc go zabić strzelał do niego z łuku, aż poczwara padła; na cześć tego zwycięstwa ustanowił igrzyska pytyjskie; ich zwycięzca dostawał wieniec ale z liści dębu, ponieważ nie istniał jeszcze lauru (do przemiany Dafne);
Opowiadanie o Dafne i jej przemianie (w. 452-567). Dafne była córką tesalskiej rzeki Penejos.
Feb (Apollo) kpił z Amora, jak może posługiwać się łukiem jeśli nie jest najlepszym łucznikiem; rozgniewany bożek ugodził Feba strzałą miłości (ze złota) i sprawił, że ten zakochał się w Dafne, zaś strzałą z ołowiu drasnął córkę Penejosa; Dafne nigdy nie chciała wyjśc za mąż (mimo nalegania ojca) choć był bardzo urodziwa;
Apollo gonił nimfę, jednak ta cały czas przed nim uciekała; kiedy nie miała już siły stawiać oporu modliła się do bogów (ojca) by zlitował się nad nią i odmienił jej postać;
Dafne została zamieniona w drzewo laurowe; Apollo zaś ustanowił laur swoim drzewem, a wieniec z jego liści symbolem zwycięstwa, tryumfu i chwały;
Opowiadanie o Jowiszu i Io oraz opowieść o Panie i nimfie Syrinks (w. 568-688). Partia ta obejmuje 3 człony narracyjne.
Io była urodziwą córką Inachusa (boga największej rzeki w Argolidzie i króla); pewnego dnia ujrzał ją Jowisz i chciał ją nakłonić by została jego kochanką; królewna przestraszyła się i zaczęła uciekać; Jowisz zesłał na ziemię gęstą mgłę i wtedy zgwałcił dziewczynę;
Junona ujrzawszy mgłę nabrała podejrzeń i znalazła Jowisza, który wcześniej zdążył zamienić Io w jałówkę; Junona poprosiła męża aby dał jej zwierzę w darze, na co bóg niechętnie się zgadził; bogini oddała Io pod opiekę stuokiemu Argusowi (synowi Arestora);
Io była poniżana, w dodatku nie mogła opowiedzieć ojcu (który jej szukał) co się stało; wreszcie napisała swą historię kopytem; ojciec ubolewa Bad córką, lecz nie może nic zrobić;
Jowisz postanawia uwolnić kochankę; wysyła Merkurego (Hermesa) by wyzwolił Io spod władzy Argusa; Merkury udając pasterza przybliżył się do Argusa, grał mu na fujarce (syrindze) i zaczął opowiadać mu historię powstania tego instrumentu; Merkury nie dokończył opowieści, bo Argus zasnął; bóg szybko odciął mu głowę; Junona umieściła oczy Argusa na piórach swojego ptaka - pawia, zaś na Io nasłała Erynię; jałówka uciekała przed nią, aż dotarła nad Nil, gdzie wzniosła wołanie do Jowisza; bóg przysiągł swej żonie na wody Styksu, że już nigdy jej nie zdradzi; dzięki temu Io odzyskała dawną postać (później wielbiono ją jako Izydę); ze związku Io z Jowiszem urodził się Epaf;
Opowiadanie o przemianie nimfy Syrinks w trzcinę wodną (w. 689-712). Opowiadanie „wkładkowe”.
Syrinks była najpiękniejszą hamadriadą; upodobała sobie wśród bogów Dianę i żyła w dziewictwie jak ona; pewnego razu ujrzał ją Pan i zakochał się w niej; Syrinks uciekała przed bożkiem, upadła nad brzegiem rzeki Ladon i błagała nimfy o przemianę;
Syrinks została zamieniona w trzcinę, z której Pan wykonał instrument i nazwał syringą;
Pierwsza część opowiadania o Faetonie, synu boga Słońca i Klimeny, córki Tetydy, żony etiopskiego króla Meropsa (w. 751-779).
Faeton opowiadał, że jest synem boga Słońca; Epaf nie chciał dać temu wiary; syn Klimeny udaje się do matki prosząc by dała mu świadectwo kim jest jego ojciec; kobieta przysięga Faetonowi, że jego ojcem jest Słońce i jeśli chce się przekonać to w każdej chwili może udać się do jego pałacu i sam zapytać;
Faeton wyrusza z Etiopii na spotkanie z ojcem; tu kończy się Księga I;
1