Publiusz Owidiusz Nazo, Metamorfozy,
Przeł. Anna Kamieńska i Stanisław Stabryła, oprac. Stanisław Stabryła,
wyd. 2 zm., BN II 76, 1995.
WSTĘP
Świat Owidiusza.
ur. w 43 r., gdy wybucha wojna domowa, w 42 r. bitwa pod Filippi (brał w niej udział Horacy), wojny trwały do 29 r., Oktawian August został jedynowładcą; okres augustowski - wzrost za-interesowania filozofią (Cycero i August propagowali zwłaszcza stoicyzm; epikureizm); pierw-sze próby poetyckie Owidiusza - 25-20 r., stabilizacja polityczna i społeczna w Rzymie.
ur. 20,03,43 r. w środkowej Italii, ojciec zmarł w wieku 90 lat, zapewne był średnim posiada-czem ziemskim, ok. 31 r. Owidiusz i jego starszy brat przybywają do Rzymu na naukę, szkoła gramatyczna i retoryczna, dalsze studia w Atenach, Azji Mniejszej i na Sycylii.
ok. 25 r. zmarł ukochany brat Owidiusza, który powraca do Rzymu i robi karierę urzędniczą (ojciec tego pragnął).
pierwsze małżeństwo w młodym wieku, pod wpływem ojca, nietrwałe, podobnie jak drugie, z którego narodziła się córka - jedyne dziecko, natomiast trzecie małżeństwo przyniosło Owi-diuszowi szczęście - Fabia, jego żona, dzieliła z nim wygnanie, dobre stosunki łączyły poetę z córką Fabii, Perillą.
do 8 r.n.e. pracował nad „Fasti” i „Metamorfozami”.
wygnanie do Tomi (obecnie Konstanca) nad Morzem Czarnym, bez konfiskaty majątku i praw obywatelskich, z eskortą wojskową, napad rozbójników - utrata bagażu, ledwie z życiem.
August zmarł w 14 r., mimo wysiłków podejmowanych przez Owidiusza i jego przyjaciół Tybe-riusz nie odwołał go z wygnania.
Owidiusz zmarł pod koniec 17 lub w 18 r.
Miłość, mity i wygnanie.
elegie miłosne 25-15 r., błyskawiczna kariera, „Amores” - adresatką części elegii Korynna, swoboda, żart i ironia.
„Listy heroin” („Heroidy”) (I-XV - 15-10 r.; XVI-XXI - 5-1 r.) - 15 listów kobiet do ukochanych przebywających poza domem, np. Penelopa do Ulissesa, Bryzeida do Achillesa, Fedra do Hi-polita, Dydona do Eneasza…, głębia uczuć kobiecych.
poematy dydaktyczne: „Ars amatoria” 2 lub 1 r. p.n.e., nauczyciel miłości, wskazówki i rady, małżeństwo ukazane w niekorzystnym świetle, męski punkt widzenia.
„Fastu” do 8 r. n.e., 6 ksiąg (od stycznia do czerwca), zasada kalendarzowo-astronomiczna, zdumiewający brak wiedzy astronomicznej, pomyłki.
„Tristia” („Zale”) 5 ksiąg pisanych na wygnaniu.
„Epistulae ex Ponto” („Listy znad Morza Czarnego”) - drugi zbiór wygnańczych elegii.
„Metamorfozy” - poemat o przemianach.
pisane od ok. 2 r. n.e do 8 r., niedokończone i bez końcowego szlifu.
narracja główną formą podawczą, jednolita miara wierszowa (heksametr daktyliczny).
trzy wielkie serie chronologiczne:
księgi I - V najdawniejsze dzieje mityczne.
księgi VI - X epoka Herkulesa.
księgi XI - XV mity trojańskie i italsko-rzymskie, początek epoki historycznej.
szerokie uwzględnienie przeżyć wewnętrznych.
założenie: brak stałych wartości, wszystko jest możliwe, ciągłe zmiany w życiu.
źródło: Hezjod „Teogonia” i „Eoje” („Katalog kobiet”).
motywy mitologiczne - elementy narracji poetyckiej, nie są przedmiotem wiary, niższy poziom moralny bogów niż ludzi (efekty humorystyczne), świadoma tendencja satyryczna w stosunku do bogów i religii, większa sympatia dla bóstw pomniejszych - nimf, satyrów…
ideałem - miłość heteroseksualna, małżeńska.
wzmianki i aluzje do Augusta, ale nie całkowicie czołobitne.
narracja bezpośrednia, opowiadanie, dużo środków stylistycznych, czynniki psychologiczne, wrażliwość na piękno natury, humor, groteska, ironia, dowcip.
„Metamorfozy” u potomnych.
w starożytności popularność, mimo usunięcia z bibliotek publicznych dzieł Owidiusza na roz-kaz Augusta, mało komentarzy.
w średniowieczu przypisuje mu się wiele innych utworów, teksty „umoralniające” dla mniszek, kult Owidiusza.
pierwsze pełne polskie przekłady Owidiusza XVII w.: „Przeobrażenia” Jakuba Żebrowskiego 1636 r. oraz „Przemiany” Waleriana Otwinowskiego 1638 r.
TEKST
księga.
„Opowiem, jak się w nowe kształty przemieniały ciała”.
powstanie świata z Chaosu, apostrofa do bogów, „bóg” „wielki budowniczy”, podział wiatrów.
powstanie ludzi - Prometeusz lepi człowieka z gliny.
podział dziejów na wieki: złoty, srebrny (pory roku), miedziany i żelazny.
Giganci, narada bogów.
Likaon - wyszydzenie Zeusa w gościnie (ugotowanie człowieka na ucztę).
potop.
Deukalion i Pyrra.
zwierzęta z ziemi.
smok Pyton zabity przez Apollona - igrzyska pytyjskie, wieniec dębowy.
„Pierwszą miłością Feba była Dafne, córka Penejosa”, obraza Kupidyna, ucieczka Dafne.
Jowisz i Io - jej ucieczka, ciemność, podejrzenie Junony, Jo zamieniona w jałówkę, prośba Junony o tą jałówkę, Argus, Merkury, jego piszczałka i opowieść:
Pan i Syrinks - zamieniona w trzcinę.
Merkury usypia Argusa, po czym zabija go, oczy na skrzydła pawia, Junona zsyła gza, by gryzł jałówkę-Io, która ucieka do Egiptu i tam zamienia się w boginię Izydę, jej syn, Epaf, przyjmuje imię boga Apisa.
Faeton przechwalał się przed Epafem, że jest synem Słońca, Epaf go wyśmiewa, jednak Kli-mena, matka Faetona, zapewnia go, Faeton udaje się do swego ojca.
księga.
Faeton przybywa do ojca, opis pałacu, na tronie zasiada Febus, otaczają go pory roku, Mie-siące, Dni, Wieki, Godziny, Faeton prosi ojca o rydwan, ginie zabity piorunem przez Jowisza, upada do Erydanu (Pad), rozpaczające nad jego grobem Heliady, siostry, zamieniają się w topole, a ich łzy w bursztyny, przyjaciel Faetona, Cygnus, zamienia się w łabędzia, Febus nie chce już służyć światu.
Jowisz i Kallisto - pod postacią Diany, która dowiaduje się o wszystkim, syn Arkas, zemsta Junony, zamiana Kallisto w niedźwiedzicę, mając 15 lat, Arkas chciał zabić niedźwiedzicę-matkę, zapobiegł temu Jowisz, umieszczając oboje na niebie jako Wielką i Małą Niedźwiedzi-cę.
Apollo i Koronis - kruk, ptak Feba, wypatrzył romans Koronis, która spodobała się Apollono-wi, leci natychmiast do boga poinformować go o tym, spotyka wronę, która go przestrzega:
Atena zamknęła w koszyku syna Wulkana, Eryktona, i dała go trzem córkom Cekrop-sa, Aglaura zajrzała do koszyka, wrona je podglądała i poleciała natychmiast do Ate-ny, ta natomiast zamiast wrony wzięła sowę, „Z tego niech się uczą ptaki, jak niebez-piecznie jest gadać za wiele”.
kiedyś była córką Koroneusa, królewną Koronis, zapłonął do niej miłością Neptun, ści-gał ją, uratowała ją Atena, zamieniając we wronę.
w sowę została zamieniona Nyktimene, która nieświadomie popełniła kazirodztwo z ojcem.
kruk wzgardził jednak przestrogami wrony, Apollo ze złości zabija strzałą Koronis, która była razem z nim w ciąży, jej romans okazał się tylko plotką, płód został uratowany - Eskulap - Febus oddał go pod opiekę Chironowi.
wchodzi Ocyroë, córka Chirona, przepowiada przyszłość dla Eskulapa - pomoc lekarska, za-bity przez Jowisza za wskrzeszanie zmarłych, następnie zamieniony w węża, potem znów w boga; zamieniona w klacz.
Merkury ukradł woły Apollonowi, jedynym świadkiem przestępstwa był starzec, Battus, Mer-kury dał mu jako łapówkę białą krówkę, bóg przybrał inną postać, by sprawdzić prawdomów-ność starca (ofiarowuje mu krówkę i buhaja, jeśli powie prawdę), zdrajca zamieniony w ka-mień.
Merkury zakochał się w Herse, córce Cekropsa (pilnowała koszyka z Eryktonem!), idącej w pochodzie dziewcząt w okolicach Aten, Merkury prosi o wsparcie siostrę Herse, Aglaurę, któ-ra obraża Atenę, zsyła Zawiść, zazdrosna Aglaura zostaje zamieniona przez Merkurego w ra-ka.
Jowisz porywa Europę. (pod postacią byka)
księga.
Jowisz porywa Europę.
brat Europy, Kadmus, na żądanie ojca, Agenora, szuka porwanej, spotyka jałówkę i zakłada Teby, walczy ze smokiem Marsa (przepowiednia Marsa: „Synu Agenora, czemu patrzysz na smoka powalonego. I ty smokiem będziesz.”), Atena doradza Kadmusowi zakopanie zębów smoczych, z których wyrastają rycerze, wojna domowa, ocalało 5 rycerzy, żona Harmonia, córka Marsa i Wenus.
Akteon, wnuk Kadmusa, widzi Dianę w kąpieli, zamieniony w jelenia i rozszarpany przez wła-sne psy.
Semele, córka Kadmusa, uwiedziona przez Jowisza, Junona w postaci staruszki namawia Semele, by Jowisz ukazał jej się w swojej postaci, Semele płonie, płód ratuje Jowisz i zaszy-wa w swoim udzie, dziecko, Bacchusa, wychowuje Ino, siostra Semele.
Terezjasz rozstrzyga spór pomiędzy Jowiszem a Junoną o to, kto ma więcej rozkoszy, przez 7 lat był kobietą i rację przyznaje Jowiszowi, za co Junona każe go ślepotą, w zamian daje mu chwałę.
do Terezjasza zwraca się Liriope, matka Narcyza, z pytaniem, czy jej syn dożyje starości, „Jeśli siebie nie pozna”.
Echo i Narcyz, Ramnuzja (Nemezis) spełnia prośbę jednego z odrzuconych przez Narcyza chłopców „Niech i on kocha, nie będąc kochanym”, Narcyz zamieniony w barwny kwiat szaf-ranu, z białymi płatkami dokoła.
z Terezjasza drwił Penteus, wyśmiał wyznawców Bacchusa, złapał Acetesa, ten opowiada:
był marynarzem, na pokładzie był Bacchus, złapany przez żeglarzy, którzy z niego drwią, statek zostaje opleciony winoroślą, a żeglarze zamienieni w delfiny.
Penteus nie wierzy w jego opowieść, zakrada się na nocne obrzędy, rozszarpany przez ma-tkę, Agawe, i ciotki, Ino i Autonoë.
ę żył na wieki w mej sławie”.
echa ody Horacego „Exegi monumentum” III 30.
3