Podstawy Ekonomii

Prowadzący : dr Alina Naruniec,

Pracownia Polityki Społeczno-Gospodarczej w Kolegium Nauk Społecznych i Administracji

1. Przedmiot i zakres ekonomii. Główne problemy ekonomii. Granica możliwości produkcyjnych.

2. Rynek. popyt, podaż. Funkcjonowanie rynku.

3. Istota i funkcje przedsiębiorstwa. Rachunek kosztów i korzyści.

Struktury rynkowe - modele rynku.

4. Rynek pracy. Bezrobocie.

5. Wprowadzenie do makroekonomii. Ruch okrężny produktu
   i dochodów w gospodarce. Rachunek produktu i dochodu narodowego.

6. Wzrost i rozwój gospodarczy. Koniunktura gospodarcza.

7. Budżet państwa i polityka fiskalna.

8. Pieniądz i współczesny system bankowy. Bank centralny i polityka monetarna.

9. Inflacja i jej skutki.

10. Handel międzynarodowy i polityka handlowa.

Kolokwium zaliczeniowe:

- pierwszy termin 29 maja :

godz. 8.15. osoby ze wszystkich grup od Ż do K

godz. 9.15 osoby od J do A

- drugi termin 5 czerwca:

godz. 8.15. osoby ze wszystkich grup od Ż do K

godz. 9.15 osoby od J do A

oraz ocena prac, wpisy i poprawki

12 czerwca - wpisy

Poniższy materiał opracowano na podstawie:

R.Milewski, E.Kwiatkowski, „Podstawy ekonomii. PWN, Warszawa, 2006

S.Marciniak i inni: „Makro i mikroekonomia. Podstawowe problemy”, PWN, Warszawa, 2006,

D.Begg i inni: „Makroekonomia”, PWE, Warszawa, 2007,

B.Czarny, R.Rapacki, Podstawy ekonomii, PWE, Warszawa, 2002

Z. Matkowski, Podstawy ekonomii - Mikroekonomia, Warszawa, 2002

Temat 1

1. Co to znaczy ekonomia?

• Przedmiot ekonomii

• Cel i metoda ekonomistów

• Dobra

• Potrzeby

• Zasoby ekonomiczne

• Rzadkość zasobów i dóbr

• Granica możliwości produkcyjnych

• Wybór i koszt alternatywny

• Mikro i makro ekonomia

• Ekonomia pozytywna i normatywna

• Główne problemy ekonomii

2. Systemy ekonomiczne

• gospodarka tradycyjna

• gospodarka rynkowa

• gospodarka kierowana

• gospodarka mieszana

• transformacja systemowa w Polsce

3. Podstawowe podmioty gospodarcze

• gospodarstwo domowe

• przedsiębiorstwo

4. Główne problemy ekonomii

5. Granica możliwości produkcyjnych

1. Ekonomia jako nauka

Przedmiot ekonomii i zakres ekonomii

Każda społeczność staje przed koniecznością rozwiązania trzech podstawowych problemów codziennej egzystencji:

• jakie dobra i usługi, czyli co wytwarzać

• jak je wytwarzać i

• dla kogo je wytwarzać

Ekonomia to nauka o gospodarowaniu, tzn. o prawach dotyczących trzech faz procesu gospodarczego: produkcji, podziału i konsumpcji. Tak więc mówiąc o ekonomii, będziemy mieli na myśli naukę, której przedmiotem jest analiza procesów gospodarczych.

Ekonomia zajmuje się przede wszystkim badaniem, co, ile, jak i dla kogo wytwarza społeczeństwo. Głównym zadaniem ekonomii jest godzenie sprzeczności między nieograniczonymi potrzebami ludzi a ograniczonymi możliwościami zaspokojenia potrzeb.

Pojęcie rzadkości w ekonomii.

Rzadkość jest stosunkiem użyteczności do ilości dobra, czyli użytecznością zawartą w jednostce danego dobra. Dobro jest użyteczne wówczas, gdy ma zdolność zaspokajania potrzeb. Bogactwem narodu są materialne i niematerialne dobra rzadkie. Rzadkość jest pojmowana jako fakt świadczący, o tym, że dobra nie występują w takich ilościach, aby można je było mieć.

Zaspokojenie potrzeb jest uniwersalnym celem prowadzenia działalności gospodarczej. Jest to jednocześnie bodziec do wykorzystywania różnorodnych zasobów.

Przez zasób rozumiemy nagromadzenie różnych składników (elementów) niezbędnych w procesach produkcyjnych. Pierwotni ludzie korzystali z takich zasobów naturalnych, które były gotowe do użycia bez dodatkowej obróbki (woda, jagody, inne owoce natury). Później ludzie zaczęli przystosowywać i przetwarzać zasoby naturalne na swój użytek. Następnie człowiek zaczął tworzyć i produkować elementy składające się na zasoby nie występujące w gotowej postaci w przyrodzie oraz wytwarzać inne zasoby użyteczne gospodarczo.

Zasoby

Aby współcześnie możliwy był rozwój gospodarczy, konieczne są różnorodne zasoby. Przy ocenie ich gospodarczej roli należy pamiętać, że relacje między poszczególnymi grupami zasobów ulegają zmianie, przede wszystkim w wyniku postępów nauki i techniki. W ekonomii wzrostu i rozwoju gospodarczego ważną rolę odgrywa nagromadzenie lub posiadanie zasobu czynników produkcji, czyli czynników rozwoju gospodarczego. Należy wydzielić co najmniej cztery grupy zasobów w danej gospodarce. Są to:

Z - zasoby ludzkie (podaż pracy, systemy organizacji i motywacji ludzi do pracy)

K - zasoby kapitału rzeczowego (fizycznego), włącznie z ziemią i bogactwami naturalnymi

T- technologia, czyli stan i organizacja wiedzy służącej celom produkcyjnym

H - kapitał ludzki, czyli stan wiedzy oraz umiejętność i zdolność pracowników do posługiwania się dostępnymi technologiami, których poziom jest odzwierciedleniem możliwości kapitału rzeczowego.

Jest to oczywiście jedna z możliwych kwalifikacji zasobów. Wskazuje ona na rosnące znaczenie nowoczesnych czynników produkcji. Obecnie główną rolę odgrywa kapitał ludzki, oznaczony literą H.

Potrzeby

Jak już wspomniano, celem gospodarowania, niezależnie od formy systemu gospodarki rynkowej, jest zaspokajanie potrzeb ludzkich. Potrzeby to wszystko co jest potrzebne, nieodzowne, konieczne, czyli takie bez których nie można się obejść. Możemy je również określić jako okoliczności zmuszające do takiego, a nie innego postępowania. Jednak wspólnym elementem wszystkich określeń jest konieczność.

Według rodzaju oraz sposobu ich zaspokajania potrzeby dzieli się też na: egzystencjonalne, socjalne, produkcyjne, konsumpcyjne, indywidualne i zbiorowe, materialne i duchowe.

Potrzeby egzystencjonalne, to potrzeby zdeterminowane przez czynniki biologiczne. Zalicza się do tego rodzaju, żywienie, możliwość mieszkania, snu, odpoczynku.

Potrzeby socjalne, obejmują, poza wymienionymi potrzebami egzystencjonalnymi, także potrzeby w zakresie higieny i kultury i oświaty.

Podział na potrzeby produkcyjne i konsumpcyjne jest ewidentny. Potrzeby produkcyjne, tzn. związane z działalnością gospodarczą, oznacza potrzeby w zakresie czynników produkcji, czyli zasobów. Potrzeby konsumpcyjne obejmują zaś potrzeby egzystencjonalne i socjalne oraz tzw. wyższe potrzeby.

Potrzeby są w większości zaspokajane indywidualnie, ale część jest zaspokajana w sposób zorganizowany zbiorowo. Do zbiorowego zaspokajania potrzeb zalicza się przede wszystkim: bezpieczeństwo wewnętrzne i zewnętrzne, potrzeby w zakresie oświaty i rozwoju nauki, sprawiedliwości, ochrony zdrowia oraz ochrony środowiska naturalnego.

Mikroekonomia i makroekonomia

Mikroekonomia bada prawa postępowania jednostek gospodarujących: gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Opisuje i objaśnia funkcjonowanie rynków poszczególnych towarów i czynników produkcji.

Makroekonomia opisuje funkcjonowanie gospodarki jako całości, kładąc nacisk na wzajemne związki zachodzące w gospodarce.

A więc mikroekonomia zajmuje się szczegółową analizą działań poszczególnych podmiotów gospodarczych. Makroekonomia analizuje problemy ogólnogospodarcze i współzależności zachodzące w gospodarce.

Podział na mikro- i makroekonomię dotyczy jednak nie tyle przedmiotu, co sposobu analizy. Te same lub podobne kategorie mogą być przedmiotem analizy mikro- i makroekonomicznej: np. płaca pojedynczego pracownika i średnia płaca w gospodarce narodowej, inwestycje dokonywane w przedsiębiorstwie i suma nakładów inwestycyjnych w gospodarce. Podział na mikro- i makroekonomię dotyczy często innego punktu widzenia: te same kategorie i procesy mogą być rozpatrywane z punktu widzenia indywidualnych podmiotów gospodarczych (mikroekonomia) lub z punktu widzenia ogólnogospodarczego (makroekonomia).

Linia graniczna między mikroekonomią i makroekonomią nie jest zresztą ostra, a wszystkie części ekonomii zasilają się wzajemnie i uzupełniają. W ostatnich latach występuje tendencja do zacierania różnicy między makro-, mezo-, mikro.

Współczesne ujęcie przedmiotu ekonomii

Ekonomia pozytywna i normatywna

W ekonomii współistnieją dwa nurty, dwa podstawowe kierunki metodologiczne: pozytywny i normatywny.

Ekonomia pozytywna objaśnia, jak jest, dlaczego i co z tego wynika czyli opis istniejącej rzeczywistości, zajmowaniem się światem takim jakim on jest a nie jaki powinien być. Zwolennicy takiego podejścia powstrzymują się od sądów wartościujących. Celem ich badań i opisów jest ustalenie wpływu zmian wielkości ekonomicznych (zmian cen, płac, kursów walutowych itp.) na efektywność działalności gospodarczej.

Ekonomia normatywna ocenia rzeczywistość i postuluje, jak powinno być oraz co należy zrobić, aby było lepiej. Ekonomia pozytywna bada rzeczywiste działanie gospodarki, ekonomia normatywna zaś zaleca, co powinno się czynić. Zwolennicy tej metodologii dokonują ocen wartościujących, stwierdzając, jakie ich zdaniem powinny być płace, zatrudnienie, czy poziom produkcji, jaka polityka gospodarcza jest sprawiedliwa jaka nie.

Założenia upraszczające

Szerokie zastosowanie w teorii ekonomii ma założenie ceteris paribus - „przy innych czynnikach nie zmienionych”. Pozwala ono wyeksponować i przeanalizować wpływ jednego lub kilku najważniejszych czynników określających daną zmienną (lub dane zjawisko) przy pominięciu innych, mniej istotnych determinant. Na przykład, funkcja popytu względem ceny przedstawia zależność między wielkością zapotrzebowania a ceną dobra przy założeniu, że inne czynniki określające wielkość popytu nie ulegają zmianie.

3. Podstawowe podmioty gospodarcze

Najczęściej wyodrębniamy trzy typy podmiotów gospodarczych:

• przedsiębiorstwo,

• gospodarstwo domowe,

• państwo

Przedsiębiorstwo to zespół ludzi bądź pojedynczy ludzie, dysponującymi określonymi środkami (np. ziemia, lokal biurowy, maszyny, urządzenia, surowce) niezbędnymi do regularnego prowadzenia działalności gospodarczej w sferze produkcji, obrotu towarowego czy usług. Celem tej działalności jest uzyskanie jak największych dochodów. Przedsiębiorstwem jest jednoosobowy zakład fotograficzny, restauracja, kopalnia węgla, zakład ubezpieczeniowy itd.

Gospodarstwo domowe to najmniejsza komórka społeczna, najczęściej rodzina, która wspólnie gromadzi dochody i wspólnie je wydaje w celu zaspokojenia swoich potrzeb konsumpcyjnych. Gospodarstwo domowe pełni dwie funkcje:

• konsumpcyjną

• produkcyjną

Państwo to złożona, zróżnicowana wewnętrznie, wieloszczeblowa struktura administracyjna społeczeństwa zajmującego określone terytorium. Państwo dysponuje władzą ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą.

Na ogół nie występują różnice poglądowe dotyczące roli przedsiębiorstwa i gospodarstw domowych w gospodarce. Natomiast spory dotyczące roli państwa toczą się od dawna i są nadal aktualne.

4. Główne problemy ekonomii

Dotychczas nie udało się zbudować takiego systemu gospodarczego, który zapewniłby zadowalający dostatek materialny całemu społeczeństwu.

Najtrudniejszym - zarówno w przeszłości jak i współcześnie problemem ekonomii jest pogłębiająca się nierówność rozkładu bogactwa.

2) Podstawowe problemy: nadmierna nierówność rozkładu dochodów (bogactwo i bieda)

3) Skala nierówności ekonomicznych (koncentracja kapitału)

4) Przepaść między bogatymi i biednymi w świecie - nie tylko w skali globalnej ale również w najbogatszych, przodujących krajach (brak pracy)

Trendy rozwojowe w gospodarce światowej i ich skutki

1) rozwój demograficzny

2) gospodarka zasobami ziemi (wyczerpywanie zasobów, ekologia)

3) rozwój gospodarki żywnościowej

4) granice ekologicznego rozwoju

5. Krzywa możliwości produkcyjnych

Gospodarowanie jest zawsze zdeterminowane istniejącymi zasobami i stosowanymi technologiami. Możliwości wyborów gospodarczych, jakie istnieją w momencie podejmowania decyzji, ilustruje poniższa granica możliwości produkcyjnych.

Zakładamy, że gospodarka wytwarza tylko dwa dobra: A i B w ilościach Q_A i Q_B.

Angażując wszystkie posiadane zasoby gospodarka może wytworzyć różne kombinacje ilościowe dóbr A i B mieszczące się na krzywej możliwości produkcyjnych, np. kombinacje C, E, F, D.

Krzywa możliwości produkcyjnych pokazuje największą możliwą produkcję jednego dobra przy danej produkcji drugiego dobra (przy stałych zasobach oraz technologii).

Wszystkie kombinacje położone na tej krzywej (C, E, F, D) są efektywne, tzn. oznaczają pełne wykorzystanie zasobów.

Kombinacje nieefektywne - np. G, kombinacje nieosiągalne - np. H

Krzywa możliwości produkcyjnych

Temat 2

Rynek

1. Co to jest rynek

2. Popyt

3. Podaż

4. Cena równowagi

5. Efektywność rynku

6. Rynki wolne, rynki regulowane

7. Cena maksymalna

8. Cena minimalna

Rynek, popyt, podaż

Pod pojęciem rynku rozumie się całokształt warunków ekonomicznych, w których dochodzi do zawierania transakcji kupna i sprzedaży między sprzedawcami oferującymi towary i usługi a nabywcami reprezentującymi potrzeby poparte określonymi funduszami nabywczymi.

Czyli rynek to określone miejsce kupna i sprzedaży.

Rynek można sklasyfikować według różnych kryteriów podziału:

• według miejsca i przedmiotu wymiany (np. rynek jabłek w Jabłonnej, rynek diamentów w RPA)

• według sumy transakcji (rynek mały, rynek duży)

• według zasięgu geograficznego (rynek lokalny, regionalny, krajowy, międzynarodowy)

Podstawowymi elementami rynku są: popyt, podaż i cena, a zachodzące między nimi zależności przyczynowo-skutkowe nazywa się mechanizmem rynkowym

Rynek jako regulator procesów gospodarczych pełni wiele funkcji, najważniejsze z nich:

- dokonuje wyceny różnych dóbr,

- jest podstawowym źródłem informacji dla podmiotów ,

- jest niezbędnym warunkiem racjonalnego wykorzystywania zasobów gospodarczych,

- jest weryfikatorem społecznej przydatności produkcji oraz mechanizmem dostosowania produkcji do potrzeb.

Mechanizm rynkowy, pełniąc swe funkcje rozwiązuje trzy podstawowe problemy ekonomiczne:

- co, jakie rodzaje i ilości dóbr,

- jak, z jakich zasobów i za pomocą jakich technik,

- dla kogo, mają być wytwarzane dobra i jak powinny być rozdzielane?

Towar to dobro lub usługa przeznaczone do wymiany.

Wymiana jest koniecznym warunkiem rynku, która ma zazwyczaj formę towarowo-pieniężną.

Cena w mechanizmie rynku ma kluczowe znaczenie.

Wyróżnia się dwa przypadki, kiedy wzrost cen może powodować nie spadek, a wzrost popytu, które nazwane zostały paradoksami.

Paradoks Giffena - opisał on przypadek gdy niskie zbiory wywołały wzrost cen chleba, co jednak nie spowodowało spadku jego konsumpcji, lecz wręcz przeciwnie nastąpił wzrost popytu na chleb wśród ubogiej ludności robotniczej. Przy niskich budżetach wzrost ceny chleba uniemożliwiał zakup innych artykułów spożywczych. Spadek dochodów realnych, wywołany wzrostem cen chleba, zmusza ludność ubogą do zmiany struktury konsumpcji.

Paradoks Veblena - inaczej efekt prestiżowy. Dotyczy dóbr luksusowych, które są przedmiotem pokazowej konsumpcji, np. biżuteria, jachty, drogie samochody itd. Dobra te są nabywane nie ze względu na ich wartości użytkowe lecz na ich wysoką cenę. Posiadanie tych dóbr zapewnia odpowiedni prestiż i jest wyróżnikiem wysokiego statusu majątkowego i społecznego.

Popyt to ilość dobra, jaką nabywcy gotowi są zakupić.

Co wpływa na popyt?

Wielkość popytu na określone dobro zależy od następujących czynników:

a) poziomu cen danego dobra,

b) ceny innych dóbr (komplementarnych i substytucyjnych),

1. poziomu realnych dochodów ludności,

2. liczba potencjalnych nabywców,

3. preferencji i gustów i konsumentów,

4. oczekiwań (dotyczących przyszłego poziomu cen i dochodów, dostępności dóbr itp.).

Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość popytu danego dobra jest cena danego dobra.

Zależność popytu od ceny nazywana jest prawem popytu:

Wzrost ceny określonego dobra przy niezmienności innych czynników powoduje spadek wielkości popytu na to dobro, i na odwrót - obniżka ceny wywołuje wzrost wielkości popytu.

Podaż jest to relacja między ilością dobra, którą producenci skłonni oferować w danym okresie, a ceną, przy założeniu, że inne zjawiska na rynku nie ulegną zmianie.

Podaż to ilość dobra oferowana do sprzedaży na rynku.

Od czego zależy podaż?

Wielkość podaży zależy przede wszystkim od wielkości produkcji, która jest określana przez następujące czynniki:

1. poziom ceny danego dobra,

2. ceny czynników produkcji

3. cele działalności przedsiębiorstwa,

4. stosowane techniki i technologie,

5. ceny innych dóbr.

Jednym z ważniejszych czynników określających wielkość podaży jest cena danego dobra.

Wielkość podaży danego dobra zmienia się w tym samym kierunku, co jego cena. Wyższej cenie dobra odpowiada większa jego ilość dostarczana na rynek, natomiast mniejsza cena ogranicza wielkość podaży. Zależność ta nazywana jest prawem podaży.

Równowaga rynku

Przedstawienie na wspólnym układzie współrzędnych krzywej popytu na dane dobro z krzywą podaży umożliwia ustalenie ilości sprzedawanej i nabywanej na rynku oraz określenie równowagi rynkowej.

W warunkach całkowicie wolnego rynku (tzw. konkurencji doskonałej) żaden dostawca i żaden nabywca towaru nie ma wpływu na cenę. Cena ustala się na rynku na takim poziomie, który zrównuje wielkość popytu z wielkością podaży.

Rynek jest w stanie równowagi, gdy wielkość popytu równa się wielkości podaży (D = S).

Cena równowagi (P₀) - cena zapewniająca zrównanie popytu z podażą.

Ilość równoważąca (Q₀) - ilość towaru odpowiadająca warunkom równowagi.

E - punkt równowagi.

Mechanizm równowagi

1. Cena wyższa od ceny równowagi - nadwyżka podaży (S > D)

Zapasy rosną - sprzedawcy obniżają cenę - rośnie popyt oraz maleje podaż.

Cena spada tak długo, aż nastąpi zrównanie wielkości popytu z wielkością podaży.

2. Cena niższa od ceny równowagi - nadwyżka popytu (D > S)

Duże zapotrzebowanie - cena wzrasta - popyt maleje oraz rośnie podaż.

Cena rośnie do poziomu, przy którym wielkość popytu zrówna się z wielkością podaży.

.

Kontrola cen

Ceny minimalne (gwarantowane) stosowane są zwłaszcza w skupie artykułów rolnych.

Cel: zapewnienie odpowiednich dochodów producentom.

Ceny maksymalne mają zastosowanie w handlu detalicznym w zakresie podstawowych produktów żywnościowych (chleb, mleko, cukier), niektórych leków, środków higieny itp.

Cel: ułatwienie dostępu do tych dóbr ludziom uboższym.

Temat 3

1. Istota i funkcje przedsiębiorstwa. Rachunek kosztów i korzyści

2. Struktury rynkowe

Istota i cele przedsiębiorstwa

Przedsiębiorstwem nazywamy wyodrębnioną jednostkę gospodarczą wytwarzającą dobra lub świadczącą usługi. Firmy handlowe oraz banki mieszczą się w szeroko ujmowanej sferze usług.

Rozpatrujemy przedsiębiorstwo prywatne, działające w gospodarce rynkowej, którego głównym motywem działalności jest zysk. Za podstawę rachunku ekonomicznego przedsiębiorstwa przyjmujemy dążenie do maksymalizacji zysku.

Nieco inne są zasady funkcjonowania przedsiębiorstw publicznych w gospodarce rynkowej. Z reguły posiadają one duży zakres samodzielności i działają na rozrachunku gospodarczym, wedle podobnych zasad jak przedsiębiorstwa prywatne. Mają jednak określony z góry profil produkcyjny i często narzucone odgórnie konkretne zadania produkcyjne, a nawet ceny. Przedsiębiorstwa te niejednokrotnie korzystają z subwencji, ulg podatkowych i innych form pomocy rządowej. Osłabia to rolę rachunku ekonomicznego.

Ze względu na formę własności rozróżniamy:

• przedsiębiorstwa prywatne,

• przedsiębiorstwa spółdzielcze,

• przedsiębiorstwa państwowe.

Ze względu na wielkość rozróżniamy przedsiębiorstwa:

• małe,

• średnie,

• duże.

W Polsce za przedsiębiorstwa małe uznaje się firmy zatrudniające poniżej 50 pracowników, średnie - od 50 do 500 pracowników, duże - ponad 500 pracowników.

Podstawowe formy organizacyjno-prawne przedsiębiorstw to:

• firma jednoosobowa (własność indywidualna),

• spółka jawna (współwłasność z pełną odpowiedzialnością),

• spółka akcyjna (z odpowiedzialnością ograniczoną do wysokości wkładu).

Utargi, koszty i zyski

Podstawowe pojęcia

Utarg (przychód ze sprzedaży) jest to ilość pieniędzy uzyskana ze sprzedaży dóbr i usług w ciągu jakiegoś okresu. Koszty to nakłady poniesione na wytworzenie tych dóbr lub usług (w firmie handlowej - koszty zakupu towarów powiększone o koszty handlowe). Zysk to nadwyżka utargów nad kosztami.

Zestawienie wszystkich przychodów i kosztów działalności przedsiębiorstwa za określony okres pozwala obliczyć wynik finansowy: zysk lub stratę. Takie zestawienie nazywa się rachunkiem wyników.

Dla kontroli stopnia płynności i ilości faktycznie posiadanych środków pieniężnych - obok zestawienia utargów i kosztów - należy prowadzić zestawienie przychodów i wydatków pieniężnych. Brak gotówki mogą odczuwać nawet te przedsiębiorstwa, które osiągają wysokie zyski, jeżeli ich klienci zwlekają z płaceniem rachunków.

Koszty produkcji obejmują:

• koszty ogólne,

• koszty surowców, materiałów i energii,

• koszty siły roboczej (płace wraz z dodatkami, składki na fundusz ubezpieczeń, podatki od zatrudnienia),

• amortyzację środków trwałych,

• odsetki od pożyczonego kapitału.

Amortyzacja to księgowa miara zużycia środków trwałych (maszyn i urządzeń oraz budynków), liczona w ciężar kosztów od księgowej wartości tych środków, według norm (stóp amortyzacji) ustalanych przez rząd. Amortyzacja nie jest adekwatną miarą faktycznego zużycia środków trwałych. Jako element kosztów obciąża ceny wytwarzanych dóbr i usług. W ten sposób następuje stopniowo zwrot wydatku poniesionego na zakup danej maszyny czy budynku. Im wyższe są stopy odpisów amortyzacyjnych, wliczanych do kosztów, tym lepiej dla przedsiębiorstwa, ponieważ w sprawozdaniu finansowym wykaże ono niższy zysk i zapłaci mniejszy podatek.

Zasób środków trwałych oraz zapasy surowców, materiałów i wyrobów gotowych tworzą majątek rzeczowy przedsiębiorstwa, jego kapitał fizyczny (nazywany dalej w skrócie kapitałem). Oprócz kapitału rzeczowego majątek przedsiębiorstwa obejmuje kapitał finansowy (gotówkę, wkłady pieniężne na rachunkach bankowych oraz różne papiery wartościowe, w tym akcje innych firm, weksle dłużników oraz obligacje).

Bilans przedsiębiorstwa to zestawienie wszystkich posiadanych aktywów (majątek rzeczowy, gotówka, papiery wartościowe, wkłady na rachunkach bankowych i należności u odbiorców) oraz pasywów, tzn. zobowiązań (nie zapłacone rachunki i długi, zaciągnięte kredyty). Kapitał własny jest równy nadwyżce aktywów nad zobowiązaniami. W bilansie spółki figuruje on po stronie pasywów, gdyż w istocie rzeczy należy do akcjonariuszy.

Od zysku brutto wykazanego w rachunku wyników firma płaci podatek dochodowy (zazwyczaj płaci także inne rodzaje podatków, wliczane do kosztów). Czysty zysk po opodatkowaniu (zysk netto) w spółce akcyjnej dzielony jest na dwie części: zysk do podziału między akcjonariuszy (otrzymują oni dochód od akcji zwany dywidendą) oraz zysk zatrzymany, przeznaczony na cele rozwojowe (inwestycje) bądź na spłacenie zobowiązań. Zysk zatrzymany zwiększa wartość aktywów przedsiębiorstwa bądź zmniejsza rozmiary zobowiązań.

Koszt księgowy i pełny koszt ekonomiczny

Pełny rachunek kosztów powinien uwzględnić, obok kosztów księgowych, także nie rejestrowane elementy kosztów, jak koszt alternatywny użycia kapitału finansowego przedsiębiorstwa oraz wartość pracy właściciela (w firmie indywidualnej), jeżeli nie jest on zatrudniony w danej firmie i nie pobiera za swą pracę wynagrodzenia uwzględnianego w kosztach księgowych.

Ekonomista często definiuje koszt wykorzystania określonych zasobów nie jako sumę faktycznie poniesionych wydatków, lecz jako koszt alternatywny, tzn. koszt utraconych możliwości. Jest to suma dochodów utraconych w wyniku niewykorzystania posiadanych zasobów - finansowych, kadrowych i rzeczowych - w najlepszym z istniejących alternatywnych zastosowań.

Koszt ekonomiczny = koszt księgowy + koszt alternatywny.

Należy podkreślić, że w oficjalnych dokumentach finansowych przedsiębiorstwa (np. w rachunku zysków i strat) w ciężar kosztów wolno wpisywać jedynie faktycznie poniesione, udokumentowane wydatki, w tym odsetki od pożyczonego kapitału i wynagrodzenia umowne zatrudnionych osób (z tytułu umowy o pracę, umowy-zlecenia, umowy o dzieło itp.). Nie można tam ujmować jakichkolwiek nie udokumentowanych wydatków, a tym bardziej pozycji, które nie są wydatkiem zewnętrznym w znaczeniu księgowym. Postulat uwzględnienia kosztów alternatywnych w postaci oprocentowania własnego kapitału i wynagrodzenia pracy właściciela dotyczy jedynie analizy teoretycznej lub kontrolnego rachunku wyników, sporządzanego na użytek wewnętrzny.

2. Struktury rynkowe- modele rynku

Podstawowe modele rynku

Sytuacja rynkowa, w której działa przedsiębiorstwo, determinuje jego zachowywanie. Firmy małe, działające wśród konkurencyjnych firm, zachowują się zupełnie inaczej niż duże firmy monopolistyczne. Zachowanie się firm wpływa m.in. na decyzje dotyczące wielkości i struktury produkcji, wysokość cen itd.

Wyodrębnia się zazwyczaj cztery typy struktur rynkowych:

- konkurencję doskonałą, - konkurencję monopolistyczną, - oligopol i- mo­nopol.

Jako kryteria wyodrębniania różnych typów rynku przyjmuje się:

- liczbę firm działających na rynku,

- mobilność czynników produkcji (swobodę wejścia nowych przedsiębiorstw na rynek i wyjścia z niego),

- cechy produktów (stopień ich zróż­nicowania)

- stopień kontrolowania cen przez firmę,

Cechy wyróżniające podstawowe modele rynku

Cecha	Konkurencja doskonała	Konkurencja monopolistyczna	Oligopol	Czysty monopol
Liczba firm	dużo	wiele	kilka	jedna
Rodzaje pro­duktu	standardowy	zróżnicowany	standardowy lub zróż­nicowany	unikatowy, brak bardzo bliskich substytutów
Kontrola nad ceną	żadna	pewna, ale w wąs­kim zakresie	ograniczona wzajemną współzależnością, znaczna w przypadku zmowy	znaczna
Warunki wejś­cia na rynek	bardzo łatwe	względnie łatwe	poważne przeszkody	wejście jest nie­możliwe
Konkurencja niecenowa	żadna	znaczny nacisk na reklamę, nazwę lub znak firmowy	znaczna, związana zwłaszcza ze zróżnico­waniem produktu	głównie reklama typu public re- lation
Przykłady	rolnictwo	handel detaliczny, produkcja butów lub sukienek	produkcja stali, samo­chodów	sieć wodociągo­wa, telefoniczna

Źródło: S.Jankowski, Cz.Pietras za: D. Kamerschen, R.B. McKenzie, C. Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ „Solidarność", Gdańsk 1991, s. 564.

Konkurencja doskonała

Konkurencja doskonała istnieje wtedy, gdy spełnione są następujące warunki:

Na rynku występuje duża liczba producentów i kupujących. Każdy z pro­ducentów wytwarza znikomą część łącznej produkcji gałęzi. Zmiana wielkości produkcji przez pojedynczego producenta nie ma wpływu na łączną podaż rynko­wą. Poszczególni producenci nie mają w związku z tym wpływu na ceny. Cena jest niezależna od producenta.

Istnieje doskonała mobilność czynników produkcji (swobodny ich przepływ między poszczególnymi gałęziami produkcji) oraz swoboda zakładania nowych przedsiębiorstw. Nie ma barier wejścia na rynek. Przedsiębiorstwa mogą też swobodnie wyjść z rynku.

Oferowane do sprzedaży towary są jednorodne. Oznacza to, że mają one jednakowe lub bardzo mocno zbliżone cechy użytkowe. Reklama i marka firmowa nie odgrywają żadnej roli.

Kupujący i sprzedający mają doskonałą znajomość rynku, czyli dysponują pełną informacją o rynku. Oznacza to, że producenci mają dobre rozeznanie dotyczące cen, kosztów i możliwości sprzedaży na rynku, a konsumenci mają pełne informacje o cenach, jakości i dostępności dóbr.

Przykłady rynków: marchew, jabłka, ziemniaki (rolnictwo).

W warunkach konkurencji doskonałej przedsiębiorstwo jest jednym z licznych podmiotów na rynku określonego dobra. Na przykład zwiększenie rozmiarów produkcji ziemniaków przez jednego producenta nie wpłynie istotnie na wzrost cał­kowitej podaży ziemniaków i nie spowoduje obniżki ich ceny. Na rynku doskonale konkurencyjnym cena jest bowiem wielkością niezależną od producenta. Cena jest ukształtowana przez rynek i poszczególni producenci nie mają na nią wpływu. Rolnicy będą mogli sprzedać każdą ilość ziemniaków po cenie rynkowej, wynoszącej np. 1,50.

Monopol

pełny występuje wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:

Na rynku działa jeden producent - sprzedawca i wielu kupujących.

Nie ma możliwości wejścia na rynek opanowany przez jedynego producenta, co może wynikać z przyczyn technicznych, ekonomicznych lub administracyjno-prawnych.

Produkty wytwarzane przez monopol nie mają bliskich substytutów.

Uczestnicy rynku dysponują doskonałą informacją o rynku.

Przykład - sieć wodociągowa, energetyczna, telefoniczna.

Monopolista nie boi się konkurencji, ponieważ chronią go bariery wejścia. Na początku lat 90-ych XX w., TP SA była w Polsce monopolistą na rynku usług telekomunikacyjnych. Mimo, że Ministerstwo Łączności w 1996 r. wydało chętnym ok. 150 licencji na prowadzenie działalności, lecz wejście na ten rynek wymagało wielkich nakładów a TP SA utrudniała konkurentom przyłączenie się do ogólnopolskiej sieci telekomunikacyjnej.

Do najczęściej wymienianych barier wejścia na rynek monopolistyczny zaliczamy:

Rząd lub władze lokalne przyznają tylko jednemu przedsiębiorstwu prawo do wyłącznej produkcji danego dobra,

Przedsiębiorstwo może wejść w posiadanie patentu, praw autorskich lub znaków firmowych, uniemożliwiających kopiowanie technologii lub produktów przez innych producentów

Monopol może wynikać z prawa własności do specyficznych, niepowtarzalnych, występujących w niewielkiej ilości zasobów naturalnych, potrzebnych do produkcji danego dobra.

Monopol może być związany z rosnącymi korzyściami skali, co oznacza, iż jeden producent, wytwarzając taniej niż pewna liczba mniejszych firm, jest w stanie zaspokoić całkowity popyt rynkowy.

Przedsiębiorstwa monopolistyczne mają wpływ na podaż i ceny. Kontrolując sytuację na rynku mogą one ograniczać podaż i sprzedawać po wyższych cenach. Co oznacza również, że podejmując decyzję o zwiększeniu rozmiarów produkcji przedsiębiorstwo powinno się liczyć z koniecznością obniżenia ceny.

Konkurencja monopolistyczna

Występuje w gałęziach, które charakteryzują się następującymi cechami:

Na rynku działa wielu producentów i wielu nabywców.

Istnieje nieograniczona swoboda wejścia nowych firm na rynek danej gałęzi, a nowi producenci są w stanie podjąć produkcję bliskich substytutów istniejących już produktów.

Produkty wytwarzane przez różne firmy nie są jednorodne, są zróżnicowane pod względem cech użytkowych oraz mają bliskie substytuty, zaś nabywcy zwracają uwagę na wyroby firmowe. Istnieje konkurencja poza cenowa: dzięki reklamie i takim cechom jak np. marka, wygląd, opakowanie produkt może być wyodrębniony w świadomości odbiorców.

Producenci i konsumenci mają doskonałą informację o rynku.

Przykłady: małe sklepiki osiedlowe, restauracje, salony fryzjerskie i kosmetyczne - czyli usługi, handel. Pojawiają się zwykle na rynkach lokalnych.

Konkurencja cenowa nie jest głównym sposobem zwiększania udziału w rynku. Firmy kładą raczej nacisk na konkurencję niecenową:

- zróżnicowanie produktów, które polega na nadawaniu wyrobom cech, które odróżniają je od produktów konkurentów. Dotyczy to np. funkcji spełnianych przez produkt, użytych materiałów, wzornictwa

- popularyzacji marki firmowej, celem jest spowodowanie lojalności nabywców wobec konkretnej marki.

- wprowadzanie aktywnej promocji sprzedaży. Zwolennicy reklamy wskazują, że reklama informuje, umożliwia wzrost produkcji i sprzedaży, wzmaga konkurencję i wymusza ulepszanie produktu. Przeciwnicy mówią o nierzetelności informacji zawartych w reklamach oraz marnotrawstwie środków.

Oligopol

Charakteryzuje się następującymi cechami:

Na rynku występuje niewielka liczba producentów oraz duża liczba kupujących.

Swoboda wejścia na rynek jest ograniczona względami technologicznymi lub ekonomicznymi.

Produkty wytwarzane przez oligopol mogą być zarówno jednorodne jak i zróżnicowane.

Producenci i konsumenci mają doskonałą informację o rynku.

Istnieje silna współzależność między firmami, każda z firm musi brać pod uwagę działania innych firm.

Przykłady: rynek samochodów, komputerów, produkcja stali, cementownie, cukrownie.

Oligopol to forma rynku pośrednia między konkurencją monopolistyczną a monopolem. Zachowania firm oligopolistycznych zależą od zachowań i reakcji konkurencji. Mimo wielu różnorodnych cech firmy oligopolistyczne stoją przed dylematem:

- czy przyjąć strategię współdziałania, porozumieć się i realizować wspólną strategię działania, czy też walczyć z konkurentami o jak największy udział w rynku.

Porozumienia mogą być legalne i jawne. Powstają wówczas kartele określające reguły działania np. rozmiary produkcji lub rynki zbytu. Mogą być nielegalne i tajne - określane jako zmowy.

Wszelkie porozumienia mają na celu uniknięcie walki konkurencyjnej i maksymalizację zysku. Uzgadniając:

- politykę cenową, - rozmiary produkcji, - dzieląc rynki zbytu przedsiębiorstwa oligopolistyczne zachowują się jak monopolista - mogą maksymalizować zyski poprzez ograniczenie produkcji i podnoszenie cen.

Oligopoliści akceptują też często tzw. przywództwo cenowe największego lub najbardziej efektywnego z przedsiębiorstw działających na rynku.

Temat 4

1. Rynek pracy

2. Bezrobocie

Czynniki wpływające na podaż pracy

Decyzje ludzi o ilości przepracowanego czasu sprowadzają się do wyboru między czasem wolnym a dobrami, które można nabyć za wynagrodzenie. Na wybór ten wpływa wiele czynników:

1. Poziom płacy realnej. Wzrost płacy powoduje zazwyczaj zwiększenie podaży pracy; spadek sprawia że oferta pracy spada.

(płace są ceną siły roboczej na rynku pracy. Rozróżnia się płacę nominalną i realną. Płaca nominalna to suma jednostek pieniężnych otrzymywanych przez pracownika od pracodawcy. Płaca realna to suma dóbr i usług, jakie można nabyć za płacę nominalną).

2. Poziom dochodów z innych źródeł niż praca. Jeśli jest on „wysoki”, ludzie raczej nie są skłonni dużo pracować. Natomiast bez środków utrzymania ludzie chętniej przyjmą ofertę pracy.

3. Koszty podjęcia pracy. Dotyczy to kosztów dojazdu do pracy, ubrania roboczego, utraconego zasiłku, wydatków na opiekę nad dziećmi. (żłobki, nianie, postęp techniczny: automatyczne pralki, zmywarki itd.).

4. Normy kulturowe. Np. kobieta poświęcają się wyłącznie rodzinie i kobieta pracująca.

5. Polityka prowadzona przez rząd. Jeśli rząd nakłada wysokie podatki dochodowe, prowadzi do ograniczenia podaży pracy.

Krzywa podaży pracy

Krzywa indywidualnej podaży pracy pokazuje zależność między stawką płac a wielkością podaży pracy, czyli określa, ile czasu dany człowiek chce pracować przy każdej stawce płac.

Jednak niekiedy krzywa podaży pracy „zawraca”, gdy powyżej pewnego wynagrodzenia jego podwyżka powoduje - paradoksalnie - spadek ilości oferowanej pracy.

Ludzie bowiem zaczynają cenić czas wolny, który jest teraz dobrem wyższego rzędu. Mając dostatecznie wysokie dochody, mogą decydować się na wydłużenie czasu wolnego kosztem ograniczenia czasu pracy.

Krzywą podaży dla rynku otrzymujemy przez zsumowanie krzywych indywidualnej podaży pracy, a pokazuje ona zależność między stawką płac i wielkością podaży pracy całego rynku w danym okresie.

Popyt na pracę

Popyt na czynniki produkcji (w tym pracę), jest popytem pochodnym, ponieważ wynika z popytu na dobra, do wytworzenia których te czynniki są używane.

Popyt na siłę roboczą to określona liczba ludzi w wieku zdolności do pracy i taką zdolność mających, na którą jest zapotrzebowanie przy danej cenie i w określonym czasie ze strony pracodawców. Wpływa nań:

- liczba i rodzaj pracodawców,

- poziom techniki i technologii,

- sposób zarządzania przedsiębiorstwami

- stopień wykorzystania zdolności wytwórczych u pracodawców

Krzywa indywidualnego popytu na pracę pokazuje zależność między stawką płac a wielkością popytu w danym okresie i pokrywa się z krzywą przychodu krańcowego z pracy.

Pracodawca zatrudnia pracowników tak długo aż dodatkowe przychody otrzymane dzięki zatrudnieniu kolejnego pracownika będą przewyższać koszty poniesione na jego zatrudnienie.

Równowaga na rynku pracy

Punkt przecięcia rynkowej krzywej podaży i rynkowej krzywej popytu wyznacza stawkę płac w równowadze i wielkość zatrudnienia w równowadze.

Stosunki między kapitałem a pracą.

- Społeczeństwa w coraz większym stopniu opierać będą swój rozwój na wiedzy, to jest główny czynnik, który decyduje o produktywności, jakości, innowacyjności i umiejętności dostosowania podaży pracy do potrzeb rynku.

- Jednocześnie to postęp technologiczny i nowoczesne metody zarządzania zmniejszają zapotrzebowanie na pracowników przemysłowych. Obecnie wzrostowi produkcji często towarzyszy spadek zatrudnienia.

- Wzrasta natomiast zatrudnienie w różnego rodzaju specjalistycznych usługach.

- Stosunki praca-kapitał mają kluczowe znaczenie dla rozwoju społecznego podziału pracy.

Między poziomem rozwoju ekonomicznego a stosunkami praca-kapitał zachodzą charakterystyczne związki i relacje, które są podstawą wyróżniania kilku grup państw:

• najuboższych,

• słabo rozwiniętych,

• średnio rozwiniętych, uprzemysławiających się,

• rozwiniętych ekonomicznie, bogatych, poprzemysłowych.

Bezrobocie

Zasoby siły roboczej - część populacji w wieku produkcyjnym, która pracuje lub szuka pracy

Bezrobotni to część zdolnych do pracy zasobów siły roboczej, poszukujących pracy i niezatrudnionych.

Stopa bezrobocia - odsetek siły roboczej, która nie ma pracy, lecz chce i może pracować

Wyróżniamy m.in. następujące rodzaje bezrobocia:

• bezrobocie frykcyjne

• bezrobocie strukturalne

• bezrobocie sezonowe

• bezrobocie cykliczne

Bezrobocie frykcyjne utrzymuje się, gdyż potrzeba czasu, by dopasować podaż pracy do popytu na pracę

• raczej krótkookresowe i dobrowolne

Bezrobocie strukturalne istnieje, ponieważ poszukujący pracy często:

• nie posiadają kwalifikacji poszukiwanych przez pracodawców

• nie mieszkają w regionach, gdzie posiadane przez nich umiejętności są poszukiwane przez pracodawców

• Generalnie długookresowe, jest większym problemem niż bezrobocie frykcyjne

Bezrobocie sezonowe spowodowane jest przez sezonowe zmiany w popycie na pracę na przestrzeni roku

Bezrobocie cykliczne występuje w okresach recesji wynika z niedostatku popytu na pracę.

Pełne zatrudnienie:

• ma miejsce wówczas, gdy występuje jedynie bezrobocie frykcyjne, strukturalne lub sezonowe

• nie oznacza zerowego bezrobocia

• uwzględnia jedynie bezrobocie naturalne

Koszty bezrobocia:

• Koszty osobiste

• utrata zarobków

• zwiększony stres

• utrata pewności siebie

• zwiększona skłonność do przestępczości, samobójstwa

• Koszt ekonomiczny

• zmniejszenie realnego produktu

Temat 5

Wprowadzenie do makroekonomii. Rachunek produktu i dochodu narodowego.

Główne problemy makroekonomii:

- inflacja

- bezrobocie

- produkcja i wzrost

- polityka makroekonomiczna

Produkt krajowy brutto (PKB):

• rynkowa wartość dóbr i usług finalnych wytworzonych w danym okresie przez czynniki produkcji zlokalizowane na terenie danego kraju, bez względu na to, do kogo one należą

Produkt narodowy brutto (PNB) to rynkowa wartość wszystkich finalnych dóbr i usług wytworzonych w danym okresie przez czynniki produkcji należące do obywateli danego kraju, bez względu na to, gdzie są one zlokalizowane

Wytworzone dobra dzielimy na:

• Pośrednie: są wykorzystywane w procesie produkcji jako nakłady do wytwarzania innych dóbr

• Finalne: nabywane przez ostatecznych użytkowników

Ograniczenia w rachunku dochodu narodowego.

• Produkcja gospodarstw domowych jest omijana w rachunkach makroekonomicznych

• opieka nad dziećmi, pranie robione w domu, sprzątanie w ogródku itp.

• Nieuwzględniane są także transakcje, tzw. szarej strefy - nie zarejestrowanej działalności gospodarczej.

• PKB nie uwzględnia także czasu wolnego, pojęcia jakości oraz różnorodności

• Pomijane są także efekty zewnętrzne (np. zatrucie środowiska)

Wartość bieżąca i nominalna

• Bieżąca wartość to wartość w złotych równa kwocie, za jaką dobro lub usługa były kupione w chwili transakcji

• Jeżeli PKB liczony jest w oparciu o wartości bieżące, wówczas nazywamy go nominalnym PKB

• Realny PKB jest wartością PKB mierzonego przy użyciu stałych cen (w cenach z tzw. roku bazowego)

• Rok bazowy jest rokiem wzorcowym, w odniesieniu do którego mierzymy PKB w innych latach

• Deflator PKB to wskaźnik ogólnego poziomu cen dóbr i usług uwzględnionych w PKB

Temat 6

1. Wzrost i rozwój gospodarczy

2. Koniunktura gospodarcza

Zjawisko wzrostu gospodarczego

Wielkość produkcji w gospodarkach zmienia się: jednych dóbr wytwarza się coraz więcej, produkcja innych zamiera, pojawiają się nowe produkty. W wielu krajach realna wartość dóbr wytwarzanych przez gospodarkę zwykle rośnie z roku na rok.

Wzrostem gospodarczym nazywamy powiększenie się realnej wartości PKB lub realnej wartości PKB per capita.

Tempo wzrostu gospodarczego ekonomiści opisują za pomocą stopy wzrostu gospodarczego.

Jest to zjawisko stosunkowo nowe. Przez wiele tysiącleci stopa wzrostu gospodarczego była bliska zeru. Produkcyjność pracy była bardzo mała. Dopiero pod koniec XVIII w. stopa wzrostu podniosła się z około zera do 0,5%.

Produkcyjnością pracy nazywamy ilość dóbr wytwarzanych przez pracownika w jednostce czasu.

Cechą charakterystyczną jest wielkie zróżnicowanie poziomu życia i tempa wzrostu w różnych krajach świata.

Tab. Tempo wzrostu gospodarczego w wybranych krajach świata

Kraj	Okres	Realny PKB per capita na początku okresu	Realny PKB per capita na końcu okresu	Przeciętna roczna stopa wzrostu
USA	1870-1990	2 244	18258	1.76
Indie	1900-1987	378	662	0,65 0.08
Bangladesz	1900-1987	349	375
Brazylia	1900-1987	436	3417	2,39
Argentyna	1900-1987	1284	3 302	1.09

źródło: Podstawy Ekonomii. B.Czarny, PWN. 2002 za: R.J. Rarro i X. Sala-i-Martin. Economic Growth, New York. 1995

Granice wzrostu gospodarczego

Czy wzrost gospodarczy jest zjawiskiem trwałym czy przejściowym? Czy długofalowy wzrost jest pożądany?

Wzrost gospodarczy wiąże się z procesem wykorzystywania zasobów naturalnych, proces ten jest szybszy nim szybsza jest dynamika wzrostu gospodarczego. Ze względu na ograniczoność zasobów stawiamy pytanie czy możliwe jest utrzymanie wzrostu gospodarczego przez dłuższy czas?

Już w 1798 r. Thomas Robert Malthus ogłosił prawo ludnościowe. Według różnych późniejszych raportów są przewidywane daty wyczerpania się zasobów wielu surowców.

Czy wzrost jest rzeczywiście potrzebny?

Na przykład niektórzy radykałowie wysuwają postulaty zerowego wzrostu. Oto ich argumenty:

• wzrostowi towarzyszą szkodliwe skutki uboczne, zanieczyszczenie środowiska, efekt cieplarniany.

• wzrost jest skutkiem wielu niepotrzebnych

dóbr ???jest efekt manipulowania przez producentów

potrzebami nabywców.

• wzrostowi towarzyszą negatywne konsekwencje dla pracowników, chodzi o stres związany z rywalizacją o ekonomiczny sukces, o brak zadowolenia z rosnącej ilości posiadanych dóbr.

• wzrost nie rozwiązuje kwestii sprawiedliwości, ważniejszy od wytwarzania coraz większej ilości dóbr jest sprawiedliwy podział tego, co już wytworzono.

Obrońcy wzrostu twierdzą, iż umożliwił on poprawę warunków pracy, przyrodę można chronić nie zamykając fabryki, co tworząc odpowiednie bodźce ekonomiczne, należy nie dzielić po równo biedy, lecz powiększać produkcję w taki sposób aby nawet najbiedniejsi mogli żyć coraz lepiej.

Korzyści ze wzrostu gospodarczego

• wzrost poziomu życia

• wpływ na styl życia, nowy model konsumpcji

• redystrybucja dochodu narodowego, zmiana bez naruszenia osiągniętego poziomu przez którąś z grup społecznych

• wzrost ilości i jakości dóbr oraz usług oraz czasu wolnego

• większe możliwości obronne

• prestiż narodowy, zaufanie międzynarodowe

Dążenie do lepszego zaspokojenia potrzeb i wyższej stopy życiowej jest jedną z ważniejszych aspiracji życiowych manifestowanych przez ludzi we współczesnym świecie.

Przyczyny wzrostu:

• wzrost nakładów pracy

• wzrost produkcyjności pracy

w tym:

• coraz więcej kapitału rzeczowego

• coraz więcej kapitału ludzkiego

• postęp techniczny i organizacyjny

• korzyści skali

• zmiany struktury zatrudnienia

• inne czynniki

Hipoteza konwergencji i efekt doganiania

Koniunktura gospodarcza

życie gospodarcze toczy się nierównomiernym rytmem, który ekonomiści nazywają cyklem koniunkturalnym. Wszelkie zmiany aktywności gospodarczej przejawiające się w zmianach podstawowych wskaźników ekonomicznych (tj. produkcja, zatrudnienie, inwestycje, konsumpcja, dochód narodowy) określają kondycję gospodarki nazywamy koniunkturą gospodarczą.

Periodycznie powtarzające się wahania istotnych składników życia gospodarczego nazywamy cyklem koniunkturalnym.

Rytmiczność jest najważniejszą cechą cyklu ponieważ decyduje o uznaniu go za prawidłowość rozwoju.

Zasadniczymi elementami cyklu są: czas trwania, fazy i ich wzajemne proporcje, punkty zwrotne koniunktury, amplituda wahań wokół trendu i intensywność. Elementy te stanowią podstawę rozróżnienia cyklu klasycznego (pełnego) od zdeformowanego.

Oprócz wahań cyklicznych wyodrębniamy również inne rodzaje cykli: wahania sezonowe, wahania przypadkowe, cykle polityczne, cykle regionalne, cykle specjalne.

Trend pokazuje ścieżkę wzrostu gospodarki.

Klasyczny cykl koniunkturalny składa się z czterech podstawowych faz: recesji (kryzysu) - trwa kilka miesięcy, depresji (dna) - trwa od 6 miesięcy do kilku lat, ożywienia - trwa od kilku miesięcy do 2-3 lat i rozkwitu (boom) - trwa od kilku miesięcy do 2 lat.

Między poszczególnymi fazami zachodzi związek przyczynowo-skutkowy, co oznacza, że mechanizmy i procesy zachodzące w jednej fazie cyklu warunkują mechanizmy i procesy w następnej fazie.

Cykl we współczesnej gospodarce ma już tylko dwie fazy: spadkową, która łączy fazy recesji i depresji oraz wznoszącą , która łączy fazy ożywienia i rozkwitu.

Samoczynne rozwiązywanie sprzeczności cyklu koniunkturalnego powoduje określone straty gospodarcze, państwa więc podejmują działania mające na celu zmniejszenie amplitudy wahań.

Interwencjonizm państwowy

Instrumenty i formy interwencjonizmu

Temat 7

Budżet państwa i polityka fiskalna

Pojęcie i funkcje budżetu państwa

Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki społecznej, gospodarczej i obronnej.

Budżet państwa składa się z dochodów i wydatków centralnych władz państwowych (budżet centralny), władz lokalnych (budżety lokalne) i ubezpieczeń społecznych.

O włączeniu określonych rodzajów dochodów i wydatków do budżetu centralnego lub do budżetów terenowych decyduje ich znaczenie dla gospodarki. Z budżetu centralnego finansuje się:

- wydatki na administrację centralną,

- wymiar sprawiedliwości,

- obronę narodową.

W gestii budżetów lokalnych znajduje się zazwyczaj gospodarka komunalna i mieszkaniowa, oświata, ochrona zdrowia, kultura, utrzymanie porządku publicznego, infrastruktura. Władze lokalne realizują zadania własne oraz zadania zlecane im przez państwo, wynikające z przyjętej polityki społeczno-gospodarczej.

• Jest on sporządzany na okres jednego roku oraz zatwierdzany przez władzę ustawodawczą.

• Jako najważniejsze funkcje budżetu traktuje się zazwyczaj funkcje fiskalną, redystrybucyjną, stymulacyjną i alokacyjną.

Funkcja fiskalna polega na gromadzeniu dochodów budżetowych umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz realizację określonych zadań.

Funkcja redystrybucyjna umożliwia dokonywanie pożądanych zmian w podziale dochodu narodowego, takich jak: zmniejszanie dysproporcji w poziomie rozwoju gospodarczego rożnych regionów oraz niwelowanie nadmiernego zróżnicowania dochodów rożnych grup społecznych i tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego dla grup najuboższych.

Funkcja stymulacyjna polega na oddziaływaniu dochodów i wydatków bu­dżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne. Za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów podatkowych oraz wydatków budżetowych można np. wpływać na poziom dochodu narodowego i zmiany strukturalne w gospodarce, kształtować poziom akumulacji i tempo wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki konsumpcji.

Funkcja alokacyjna umożliwia dokonywanie zmian struktury wytworzonego dochodu narodowego. Państwo, dysponując odpowiednimi dochodami budżetowymi, może przesunąć pewne zasoby czynników produkcji do wytwarzania dóbr publicznych, neutralizacji ujemnych efektów zewnętrznych, prowadzenia prac badawczo-rozwojowych itp.

Stan finansów publicznych określają trzy wielkości:

1. stopa podatkowa, mierzona jako udział poszczególnych podatków w dochodzie narodowym,

2. wielkość wydatków budżetu państwa (G)

3. poziom wytworzonego dochodu narodowego w kraju (Y=PKB)

Dochody budżetu państwa. Podatki

Źródłami dochodów budżetowych państwa są:

• podatki,

• cła,

• dochody ze sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw,

• opłaty skarbowe,

• opłaty sądowe,

• opłaty notarialne

Podstawą dochodów budżetowych są podatki. Pozostałe źródła odgrywają. w praktyce niewielką rolę.

Podatki są to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia pieniężne pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa w celu uzyskania do­chodów na pokrycie wydatków państwowych. Płatnikami podatków mogą być osoby fizyczne i prawne.

Podatki mogą być klasyfikowane w różny sposób, ze względu na przedmiot opodatkowania wyodrębnia się:

1. podatki dochodowe, pobierane od dochodów osobistych ludności oraz dochodów od osób prawnych,

2. podatki konsumpcyjne (inaczej podatki od wydatków), nakładane na dobra i usługi będące przedmiotem obrotu, np. podatek obrotowy, VAT, akcyza.

3. podatki majątkowe, płacone od posiadanego majątku oraz od przenoszenia praw do majątku (np. podatki spadkowe).

Kolejny podział - podatki bezpośrednie i pośrednie.

Bezpośrednie są nakładane na dochody i majątek. Podatki nakładane są na wydatki określane są jako pośrednie.

Obciążenia podatkowe mogą być naliczane proporcjonalnie, progresywnie lub regresywnie.

Opodatkowanie jest proporcjonalne wówczas, gdy wszyscy podatnicy płacą ten sam procent swoich dochodów, czyli obowiązuje jedna stopa podatkowa. Zazwyczaj podatki od dochodów osób prawnych mają charakter proporcjonalny.

Opodatkowanie progresywne występuje wówczas, gdy osoby uzyskujące wyższe dochody obciążone są wyższą stopą podatkowa.

Opodatkowanie regresywne polega na tym, ze wraz ze wzrostem dochodu nakładane są coraz mniejsze procentowe stawki podatkowe.

Największe znaczenie mają podatek od towarów i usług, stanowi on przeciętnie 30% dochodów budżetowych państwa z tytułu podatków. Istotny też jest podatek od dochodów osobistych ludności (PIT), dostarcza on ok. 26% dochodów sektora publicznego.

Obecnie wspólną cechą gospodarek rynkowych jest niski udział podatków od przedsiębiorstw w dochodzie budżetu państwa, nie przekraczają one 10%.

Składki na ubezpieczenie społeczne są kolejną znaczącą pozycją dochodu państwa (ok. 25% w krajach OECD). Płacone one są częściowo przez pracodawcę, a częściowo przez pracownika (po 50%). Składki te mają charakter powszechny i obowiązkowy. Jest to istotny element kosztów pracy wpływający na konkurencyjność tego czynnika produkcji.

Wydatki budżetu państwa

Wielkość i struktura wydatków publicznych odzwierciedlają rolę, zakres i kierunki działalności państwa. Z punktu widzenia przeznaczenia można wyodrębnić trzy grupy wydatków publicznych:

1) wydatki związane z tradycyjnym pełnieniem przez państwo takich funkcji jak: obrona narodowa, administracja i wymiar sprawiedliwości;

2) wydatki związane z realizacją celów społecznych „państwa dobrobytu” (oświata, kultura, ochrona zdrowia, świadczenia socjalne itp.);

3) wydatki wynikające z pełnienia funkcji interwencyjnych w gospodarce (oddziaływanie na inwestycje, subsydia dla rolnictwa, przedsiębiorstw państwowych i prywatnych oraz wydatki transferowe i In.)

Udział wydatków publicznych w PKB (w %)

Kraje	1900	1928	1950	1970	1980
USA Wielka Brytania Niemcy	7,3 14,4 12,3	10,4 24,4 13,6	23,1 39,3 28,6	32,2 40,9 37,8	33,1 46,0 47,2

Źródło: R. Milewski, Podstawy Ekonomii, PWN 2006

Deficyt budżetowy i dług publiczny

Wzrastające wydatki rządowe mogą być finansowane z takich źródeł, jak:

• podatki,

• pożyczki zaciągane u społeczeństwa,

• sprzedaż części majątku państwa,

• dodatkowa emisja pieniędzy,

• kredyty zagraniczne.

Powszechniejszą niż podnoszenie podatków formą zdobywania środków na pokrycie wydatków publicznych są pożyczki zaciągane przez rząd u ludności i przedsiębiorców oraz w bankach i instytucjach finansowych. Prowadzi to do powstawania długu publicznego.

Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu zaciągniętych pożyczek.

Równowaga budżetowa zostaje osiągnięta, gdy wydatki państwa zrównają się z jego dochodami z podatków.

Nadwyżka budżetowa jest zjawiskiem stosunkowo rzadkim, wyróżnia się dwa jej rodzaje:

• planowaną, wynikającą z ustalonych w uchwalonym budżecie dochodów i wydatków, stanowiąc zabezpieczenie wykonania budżetu;

• zrealizowaną w okresie wykonania budżetu i stanowiącą zasób środków pieniężnych przechodzący na następny okres budżetowy.

Temat 8

1. Pieniądz i współczesny system bankowy.

2. Bank Centralny i polityka monetarna

1. Rynek pieniądza

Pieniądz to powszechnie akceptowany w danym kraju środek płatniczy, służący do regulowania różnego typu zobowiązań.

Funkcje pieniądza:

• środek wymiany

• miernik wartości i

• środek gromadzenia oszczędności

Korzyści z istnienia pieniądza

• zmniejszenie się kosztów transakcyjnych,

• specjalizacja

• konkurencja

• rachunek ekonomiczny

Banki komercyjne - to przedsiębiorstwa, które przechowują cudze pieniądze, płacąc właścicielom odsetki. Zgromadzone wkłady pożyczają, za wyższe wynagrodzenie, przedsiębiorstwom, konsumentom i państwu.

Główne ich funkcje obejmują:

• pośredniczenie w rozliczeniach finansowych między jednostkami gospodarczymi,

• gromadzenie wkładów oszczędnościowych i przechowywanie powierzonych rezerw pieniężnych,

• udzielanie kredytów jednostkom gospodarczym i gospodarstwom domowym.

• Oprocentowanie depozytów jest zróżnicowane w zależności od okresu ich przechowywania. Wkłady długoterminowa są oprocentowane wyżej niż krótkookresowe lub a vista (na żądanie), gdyż dają bankom większą swobodę dysponowania depozytami, a ponadto są forma rekompensaty za wyrzeczenie się dysponowania gotówką przez osoby posiadające oszczędności,

• Duży wpływ na decyzje dotyczące deponowania oszczędności w bankach ma porównanie wysokości stopy procentowej ze stopą inflacji. Jeżeli stopa procentowa przewyższa stopę inflacji, otrzymujemy dodatnia realna stopę procentowa. W sytuacji odwrotnej mamy ujemną realna stopę procentową, zniechęcającą do przechowywania oszczędności w banku.

• Ważna funkcja banków jest obsługa rozliczeń finansowych i obiegu pienią­dza między rożnymi podmiotami życia gospodarczego. Banki prowadzą rachunki bieżące dla przedsiębiorstw, instytucji i osób fizycznych, przeprowadzają rozliczenia między różnymi podmiotami krajowymi i zagranicznymi, regulują płatności oraz dokonują bezgotówkowych przelewów bankowych.

• Banki przyjmując depozyty i udzielając pożyczek, występują w charakterze wyspecjalizowanych pośredników finansowych między oszczędzającymi a inwestorami. Udzielając kredytu, bank ponosi ryzyko związane z ewentualnym brakiem możliwości spłaty kredytu wraz z należnymi odsetkami przez kredytobiorców.

KREDYT

• W sensie ekonomicznym kredyt polega na odstąpieniu przez jedną ze stron (wierzyciela) drugiej stronie (dłużnikowi) określonej wartości w pieniądzu lub w towarze w zamian za obietnicę zwrotu w ustalonym terminie równowartości łącznie z wynagrodzeniem za jej udzielenie, czyli odsetkami.

• We współczesnej gospodarce kredyty są ważnym źródłem finansowania działalności gospodarczej. W ustabilizowanej gospodarce rynkowej, gdzie istnieje sprawny system oceny ryzyka związanego z planowanym przez firmę przedsięwzięciem, pożyczkobiorcy mogą liczyć na otrzymanie około połowy środków finan­sowych potrzebnych do realizacji przedsięwzięcia.

W zależności od przedmiotu pożyczki można wyodrębnić dwa rodzaje kredytu: towarowy i pie­niężny:

Kredyt towarowy (kupiecki, handlowy) umożliwia prowadzenie działalności handlowej w sytuacji, gdy potencjalni nabywcy nie mają wystarczających środków finansowych, aby kupić towar w momencie oferowania go do sprzedaży, a równocześnie sprzedawcy nie mogą znaleźć nabywców, którzy mogliby natychmiast im zapłacić gotówką. Kredyt towarowy jest kredytem krótkóterminowym. Szczególną formą kredytu towarowego jest sprzedaż ratalna.

Kredyt pieniężny polega na udzieleniu przez wierzyciela pożyczki pieniężnej w zamian za określone odsetki.

Z punktu widzenia przeznaczenia udzielane firmom kredyty bankowe można podzielić na kredyty obrotowe i inwestycyjne.

Kredyty mogą być przyznawane w walucie krajowej lub w dewizach.

BANK CENTRALNY

Bank Centralny jest to instytucja, która dbając o to, aby pieniądz dobrze wypełnił swoje funkcje - w imieniu państwa prowadzi tzw. politykę pieniężną, pomaga innym bankom i nadzoruje ich działalność, a także jest bankiem państwa.

Dbając o jakość pieniądza, bank centralny kontroluje ilość pieniądza w gospodarce, współpracuje z innymi bankami, może finansować wydatki państwa

Pięć podstawowych funkcji banku centralnego to:

• emisja pieniądza gotówkowego,

• kontrola obiegu pieniężnego,

• refinansowanie i kontrola banków komercyjnych,

• zarządzanie długiem państwowym i finansowanie deficytu budżetowego,

• rozliczenia międzypaństwowe z zagranicą

Kontrola podaży pieniądza przez Bank Centralny:

Określenie przez bank centralny stopy rezerw obowiązkowych polega na ustaleniu minimalnego stosunku rezerw w gotówce w kasie banku i rezerw w ban­ku centralnym do ogólnej sumy wkładów zgromadzonych w banku.

Podwyższenie stopy rezerw obowiązkowych wywołuje następujące efekty w sektorze bankowym:

• ogranicza możliwości ekspansji kredytowej banków,

• obniża potencjalne zyski banków komercyjnych (ze względu na obniżenie rozmiarów kredytu),

• mobilizuje banki komercyjne do ściągania wierzytelności od dłużników,

Do odwrotnych skutków prowadzi zmniejszenie stopy rezerw obowiązkowych (wzrost aktywności gospodarczej).

Stopa dyskontowa jest to stopa procentowa stosowana przez bank centralny przy udzielaniu pożyczek bankom komercyjnym.

Operacje otwartego rynku różnią się wyraźnie od zmian stopy rezerw obowiązkowych i zmian stopy redyskontowej. Ich istota sprowadza się do pośredniego oddziaływania banku centralnego na podaż pieniądza przez zwiększenie lub zmniejszenie możliwości kreacji pienią­dza kredytowego. Natomiast sprzedając lub kupując papiery wartościowe (weksle skarbowe i obligacje państwowe) na otwartym rynku, bank centralny bezpośrednio wpływa na rozmiary podaży pieniądza w gospodarce.

Sprzedaż papierów wartoś­ciowych przez bank centralny prowadzi do zmniejszenia pieniądza w obiegu, czyli spadku podaży pieniądza.

Skupując zaś papiery wartościowe, bank centralny zwiększa podaż pieniądza na rynku (następuje powiększenie bazy monetarnej).

Operacje otwartego rynku są najczęściej stosowanym, dość elastycznym i skutecznym instrumentem polityki pieniężnej.

Bank centralny wykorzystuje instrumenty oddziaływania na podaż pieniądza w celu prowadzenia polityki ekspansywnej lub restrykcyjnej.

Polityka ekspansywna polega na:

• obniżeniu stopy rezerw obowiązkowych,

• obniżeniu stopy redyskontowej,

• skupie papierów wartościowych przez bank centralny

Działania te nastawione są na zwiększenie płynności banków komercyjnych i zwiększenie podaży pieniądza w celu pobudzenia aktywności podmiotów gospodarczych.

Polityka restrykcyjna wymaga działań odwrotnych, czyli:

• podniesienia stopy rezerw obowiązkowych

• podniesienia stopy redyskontowej,

• sprzedaży papierów wartościowych przez bank centralny

Prowadzi do zmniejszenia płynności banków komercyjnych, ograniczenia podaży pieniądza w celu zmniejszenia aktywności podmiotów gospodarczych.

Temat 9

Inflacja i jej skutki

Inflacja to jest utrzymujący się wzrost poziomu cen. Nie każdy wzrost cen stanowi inflację

Miernikiem inflacji jest stopa inflacji.

Deflacja jest to utrzymujący się spadek poziomu cen.

Stabilność cen, która jest celem każdej gospodarki, jest to sytuacja, w której stopa inflacji jest bliska zeru.

Przyczyny inflacji i jej rodzaje:

• popytowa

• kosztowa

Inflacja popytowa pojawia się w gospodarce w wyniku wzrostu zagregowanego popytu (C, I, G). Poziom cen jest ciągnięty przez zwiększony popyt nabywców.

Inflacja kosztowa pojawia się w gospodarce w wyniku wzrostu kosztów produkcji spowodowanych wzrostem cen np. energii lub płac. Poziom cen jest pchany przez koszty.

Nieoczekiwana inflacja powoduje w gospodarce znacznie więcej problemów w gospodarce niż inflacja oczekiwana, ponieważ zmienia realną wartość pieniądza

Konsekwencje inflacji:

• Powoduje redystrybucję bogactwa i dochodów pomiędzy:

• pożyczkobiorcami

• pożyczkodawcami

• pracownikami na kontraktach terminowych

• pracodawcami

• Zniekształca relacje cenowe

• Powoduje wahania produktu i zatrudnienia

• Wpływa na alokację zasobów

Temat 10

Handel międzynarodowy i polityka handlowa

Wolny handel - oznacza całkowicie nieskrępowaną wymianę międzynarodową. Jest to związane z koncepcją liberalizmu gospodarczego.

Protekcjonizm oznacza - oddziaływanie na międzynarodową wymianę dóbr. Celem tej polityki jest podniesienie konkurencyjności towarów krajowych na rynkach zagranicznych. Głównymi formami protekcjonizmu jest wprowadzenie ograniczeń ilościowych lub ceł w stosunku do towarów importowanych.

Środki polityki handlowej mogą mieć charakter pośredni oraz bezpośredni.

Do pośrednich instrumentów należą wszystkie instrumenty regulacyjne, np. przepisy sanitarne, normy w zakresie miar i wag, opakowania i oznakowania składu chemicznego, regulacje przemysłowe i dewizowe itp. Bezpośrednie instrumenty polityki handlowej obejmują przede wszystkim cła.

Cła (określane także jako bariery taryfowe) są opłatami pobieranymi przez państwo przy przekraczaniu towarów przez granicę. Obecnie mają one przede wszystkim charakter ceł wwozowych, czyli są płacone towarów importowanych.

Oprócz ceł może być stosowana polityka ustalania kontyngentów, które oznaczają ograniczenia ilości przekraczających granicę '.Kontyngenty na towary importowane są nakładane w celu ochrony niektórych| gałęzi produkcji przed konkurencją zagraniczną. Ustalanie kontyngentów eksportowych może mieć na celu ochronę rynku wewnętrznego nadmiernym wywozem niektórych towarów.

Instrumentem oddziaływania na handel zagraniczny są także |umowy handlowe regulujące wielkość obrotów między różnymi krajami. Mogą one być zawarte o charakterze dwustronnym lub wielostronnym.

Subwencje eksportowe, oznaczają wszelkiego rodzaju premie subsydia, ulgi lub ułatwienie przyznawane przez państwo eksporterom.

Dumping, jest to forma promowania eksportu za granicą, polega na sprzedaży towaru za granicą po cenie, która nie pokrywa kosztów jego wytworzenia.

Polski handel zagraniczny po 1989 r.

Bilans handlowy

Struktura geograficzna

Struktura towarowa

Podstawy ekonomii - Mikroekonomia, Z.Matkowski, Warszawa, 2002

Mikro- i makro- ekonomia.Podstawowe problemy, S.Marciniak i in., PWN, Warszawa, 2006

Podstawy ekonomii - Mikroekonomia, Z. Matkowski, Warszawa, 2002

Podstawy ekonomii, B. Czarny, R. Rapacki, PWN, Warszawa, 2002

Jan W.Bossak, Systemy gospodarcze a globalna konkurencja, SGH, Warszawa 2006

Podstawy ekonomii, B. Czarny, R. Rapacki, PWN, Warszawa, 2002

R. Milewski, Podstawy Ekonomii, PWN 2006

Cena (P)

S

E

P₀

D

Ilość (Q)

Q₀

Cena (P)

S

E

S > D

D > S

P₀

P₁

P₂

D

Ilość (Q)

Q₀

---