Literatura staropolska

Pyt. 3 z ogólne

Zagadnienie periodyzacji lit. staropolskiej. Zasady i kryteria podziału na okresy. Ramy chronologiczne wobec rozwoju kultury. Przegląd ważniejszych stanowisk badawczych. Powojenny stan badań nad lit. staropolską. Staropolszczyzna w aktualnych programach szkolnych.

Średniowiecze

Współcześnie sytuuje się epokę średniowiecza między wiekiem V (przyjmując za datę graniczną r 476- upadek Cesarstwa Zachodniego), a wiekiem XV. Próbując wskazać jakiś doniosły fakt historyczny, który mógłby być uznany za koniec epoki, niektórzy badacze eksponują rolę upadku Konstantynopola (1453), to znów odkrycie Ameryki (1492), albo wynalezienie techniki drukarskiej przez Jana Gutenberga (ok.1440) w dziejach wieków średnich Zachodu wyodrębnia się dwa wielkie okresy: średniowiecze wczesne (koniec V do końca X w.) oraz średniowiecze dojrzałe (rozpoczęło się u progu nowego tysiąclecia, a moment szczytowy osiągnęło w wiekach XII i XIII)

Ważniejsze wydarzenia historyczne w ww okresach

ŚREDNIOWIECZE WCZESNE

1. Najazdy plemion barbarzyńskich: Franków, Wizygotów,

2. Wędrówki ludów

3. Państwo Franków pod rządami dynastii Karolingów

4. Odnowienie cesarstwa rzymskiego przez niemiecką dynastię saską

ŚREDNIOWIECZE DOJRZAŁE

1. Rozkwit feudalizmu

2. Zmagania odrodzonego cesarstwa rzymskiego z papiestwem

3. Wyprawy krzyżowe

4. Wojna stuletnia (1337-1453)

W Polsce za moment przełomowy możemy uznać chrzest przyjęty przez księcia Mieszka I w 966 r. Był to początek nowej epoki kultury. Pierwsze teksty pisane, to rocznik opracowany w ostatnich dziesięcioleciach X wieku i dokument państwowy „Dagome index”, ale pierwsze utwory odznaczające się walorami literackimi pojawiły się dopiero w XI w. Natomiast dużo trudniejsze jest określenie końcowej daty epoki. Michałowska przyjmuje, że w piśmiennictwie polskim przechodzenie od okresu przewagi tendencji średniowiecznych do fazy dominacji zjawisk renesansowych miało charakter ??? i dokonywało się stopniowo w granicach od około połowy XV w. do około połowy XVI w. Michałowska dzieli tę epokę na 3 okresy wg przemian w twórczości literackiej.

1. Okres pierwszy (wieki XI i XII)- bezwzględna dominacja języka łacińskiego, przewaga prozy artystycznej nad formami poetyckimi, tworzyli przeważnie autorzy obcego pochodzenia, na prozę lit. składały się ??? oraz dziejopisarstwo, wyjątkowo pojawiały się listy o cechach literackich, ewenementem był modlitewnik zawierający osobiste wyznania, epikę reprezentowały romanse rycerskie, równolegle z łacińskim piśmiennictwem rozwija się rodzima twórczość oralna, pierwsze słowa polskie zapisano w XII w.

2. Okres drugi (XIII i XIV w.)- nadal dominował język łaciński, ale piśmiennictwem zajmowali się również rodzimi autorzy, tradycyjne gatunki prozatorskie zastały wzbogacone przez kaznodziejstwo, nastąpił szybki rozwój poezji liturgicznej (hymnów, tropów, sekwencji, oficjów rymowanych) oraz dramatu liturgicznego związanego z rytmem świąt kościelnych, w nurcie świeckim dominowały poematy „stanowe” oraz pieśni, język polski stopniowo zyskiwał dla siebie miejsce (XIII w.- przekład psałterza, XIV w.- „Kazania świętokrzyskie” oraz „Psałterz floriański”), zaczęto układać śpiewy kościelne w języku narodowym (XIII w- „Bogurodzica”), zapewne od XIII w. w powszechnym użyciu były polskie modlitwy codzienne, spowiedź powszechna, kazania, twórczość świecka, która nie zachowała się to prawdopodobnie śpiewana poezja ???, budząca krytykę Kościoła kultura karnawałowa sprzyjała powstawaniu pieśni miłosnych i swawolnych.

3. Okres trzeci (XV w.)- piśmiennictwo łacińskie rozwijało się nadal, ale jako teren penetracji nowych tendencji humanistycznych (okres jego wyłączności zakończył się), literatura odtąd na długo stała się dwujęzyczna, indywidualności twórcze to: Władysław z ??? (poezja Pol. i łac), Jan Długosz (historyk), w twórczości polskojęzycznej dominowała tematyka religijna, a konkretnie pieśń kościelna, w prozie dominowały utwory o tematyce apokryficzne, a obok nich żywoty świętych lub kazania zastanawiające jest to, że mimo wyraźnej obecności w tamtych czasach, niewiele zachowało się utworów prozatorskich. W twórczości łacińskiej wyraźnie zaznaczyło się współistnienie dwóch nurtów: tradycyjnego (poezja i proza kościelna) i i modernizującego się (świecki związany z dworem uniwersyteckim- poezja polityczno- okolicznościowa, ???

RENESANS

Renesansem nazywamy epokę w dziejach kultury trwającą we Włoszech od XIV po koniec XVI w., a w krajach północnej Europy od końca w.XV po koniec w XVI. Renesans jest rezultatem skomplikowanego procesu historycznego, na który złożyły się takie czynniki: kryzys papiestwa, rozluźnienie więzi scalających cesarsko- papieską Europę, szybki rozwój miast, powstanie- po okresie rozbicia feudalnego- zjednoczonych państw (Hiszpania, Francja, Polska) lub dążenie do zjednoczenia narodowego (Włochy). W kulturze renesansu ogromną rolę odegrało odrodzenie i przyswojenie kultury antycznej. Udział antyku był jednak raczej skutkiem ogólnych procesów społeczno- politycznych, a nie ich przyczyną. W tej epoce dochodziły do głosu różne prądy umysłowe i religijne, z których najważniejsze to reformacja i humanizm.

Renesans w Polsce zaczyna się z końcem XV w., a trwa przez wiek XVI, wkraczając swoją schyłkową fazą w następne stulecie. W Polsce w tym okresie nie można mówić o rozwoju miast. Wprost przeciwnie, rolę hegemona w procesie przemian politycznych, społecznych, kulturalnych odegrała średnia szlachta. Śledząc genezę epoki w Polsce na pierwszym miejscu wymienimy raczej kontakty polsko- włoskie (Długosz wyjeżdżał do Bazylei, Jan z Ludziska i inni). Początek naszej myśli politycznej dały idee soborowe (Paweł Włodkowic „O władzy papieża i cesarza wobec pogan”). Zatarg z Krzyżakami rozbudził polską inicjatywę polityczną i dyplomatyczną. Jan Ostróg był politykiem i publicystą, który popierał idee prymatu świeckich interesów państwa nad interesami kościoła. Inne wydarzenia historyczne tego okresu: ruch egzekucyjny, reformacja, kontrreformacja, konfederacja warszawska (1573- gwarantowała pokój i opiekę różnowiercom). Bardzo popularny był Erazm z Rotterdamu. Korespondowało z nim wielu magnatów, dworzan, mieszczan. Sam Erazm cenił Andrzeja Krzyckiego i Jana Dantyszka. Idee polaryzacji stanowisk w kwestiach religijnych, ocalenia jedności kościoła pielęgnowali intelektualiści skupieni wokół Andrzeja Trzecieskiego Starszego (m.in. Andrzej Frycz, Stanisław Orzechowski). Jednak kręgi te nie były jeszcze w stanie stworzyć formalnego programu działania. Epokę zdominowała reformacja, ale to co najwybitniejsze w literaturze nigdy nie było skrajne. Rej był Kalwinistą, ale w jego utworach nie mieści się cała formuła dogmatyczna kalwinizmu. Kochanowski odrzucił pokusę innowierstwa, zachowując pełną niezależność umysłu. Szarzyński w swej żarliwej i bolesnej religijności był najszczerszym katolikiem, ale nie ortodoksyjnym. Frycz Modrzewski jako publicysta, który wprost wypowiadał się o sprawach społecznych i religijnych najdotkliwiej odczuł rozterki ojczyzny.

BAROK

Okres baroku w literaturze staropolskiej obejmuje XVII w. Hernas dzieli barok na 3 okresy:

1. lata 80 XVI- lata 20 XVII w. początek gdy zarysowały się nowe nurty i gdy lit polska znalazła się najbliżej współczesności europejskiej.

2. lata 20 XVII w.- lata 70 XVII w. początek działalności kontrreformacji w duchu ściśle ???, ale te działania jeszcze nie zdołały zaważyć na życiu literatury.

3. lata 80 XVII- lata 20 XVIII w- realizacja kontrreformacyjnej idei o jedności narodu podporządkowanego; okres największego zapóźnienia naszej lit w stosunku do lit europejskiej.

W okresie baroku można mówić o znamiennym dla XVII w. poczuciu wartości narodowej na co złożyły się dwa czynniki: wielkość terytorialna Polski (u schyłku epoki to uczucie ustąpiło miejsca pesymizmowi np. u Potockiego), mit sarmacki.

Stan szlachecki od XVI w. przeżywał silne kryzysy wewnętrzne. Opozycja przepychu i pogoni za europejską modą magnatów i szlachty sarmackiej chwalącej swojskie obyczaje (w lit przeciwstawienie pałacu i dworku jako budynku z marmuru i z modrzewia). Niechęć do nowości odbiła się na lit, która zaczęła zbliżać się do nurtu chłopskiego.

W świecie badań powojennych terminem staropolszczyzna określano 4 okresy historyczno- lit: średniowiecze, renesans, barok i oświecenie. W latach 50 XX wieku Tadeusz Mikulski, Kaleta, Kot wystąpili z tezą, żeby wyłączyć ze staropolszczyzny oświecenie. Także w okresie powojennej naukowcy szerzej zajęli się barokiem i podjęli próbę rehabilitacji baroku (Jan Błoński). „uparte trwanie baroku”, Antoni Czyż „Barok niezniszczalny” uznano odrębność baroku względem renesansu. Odkryto również ślady tej epoki w dziejach późniejszych, jak również dostrzeżono w twórczości aktualności w sposobie odczuwania kondycji człowieka oraz otaczającego go świata. Do literatury dawnej zaliczono literaturę piękną i wymowę (mowy sądowe, polityczne).

Literatura staropolska jest oczywiści obecna w aktualnych programach szkolnych. Jednak jest realizowana w bardzo wąskim zakresie, szczególnie jeśli chodzi o średniowiecze (często tylko „kronika” Galla Anonima i „Bogurodzica”) i baroku (Pasek i kunsztowna poezja J.A. Morsztyna). Za to bardzo szeroko i nie bez powodu omawiana jest twórczość poetów renesansowych Kochanowskiego i Reja.

---