Przygotowania do powstwania
Drugi rozbiór doprowadził do kryzysu politycznego jak i gospodarczego. Pominięta w czasie drugiego rozbioru Austria postanowiła ostatecznie rozebrać państwo polskie. Planowano redukcję armii polskiej i wcielenie części do wojska rosyjskiego. W 1793r zostało zawiązane sprzysiężenia, które miało zaplanować zbrojne powstanie przeciwko Rosji (T.Kościuszko) Plan przewidywał najpierw wystąpienie w Krakowie, ściągnięcie tam sił rosyjskich, a jednocześnie powstanie w Warszawie, Krakowie i Lublinie. Kościuszko liczył na pomoc Francji lecz nie uzyskał konkretnych wskazówek, dlatego przesunął wybuch do zakończenia przygotowań, jednakże nieszczesliwie zostało to wykryte i doszło do redukcji wojska polskiego o 50%.
Antoni Madaliśki 12 marca 1794r wyruszył do Krakowa, Kościuszko również wiedząc że nie ma sensu dłużej czekać.
Wybuch powstania.
24 marca 1794r Kościuszko złożył na rynku krakowskim przysięgę na wierność narodowi jako Najwyższy Naczelnik Siły Zbrojnej Narodowej. Następnie odczytano Akt powstania obywatelów mieszkańców woj. krakowskiego i ogłoszono powstanie wszystkich mieszkańców kraju, fakt ten odróżnił powstanie od konfederacji barskiej która była zdecydowanie ruchem szlacheckim.
Naczelnik - Kościuszko wyruszył z 6tys armią w stronę stolicy jednakże wrogowie nie pozwolili mu tam dotrzeć, dopiero 4 kwietnia 1794r pod Racławicami rozbił dużo oddział rosyjski. Gdy wieść ta rozeszła się, w Warszawie wybuchło powstanie. W wyniku dwudniowych walk ulicznych 7500 żołnierzy rosyjskich zostało wypartych z miasta.
22-23 kwietnia powstańcy zajęli Wilno. Doszło do objęcia całego obszaru państwa powstaniem. Nastąpiła surowa rozprawa na podstawie Sądu Kryminalnego stracono : het. Wielkiego litewskiego Szymona Kossakowskiego, hetmanów Piotra Ożarowskiego i Józefa Zabiełłę, marszałka Rady Nieustającej - Józefa Ankiewicza oraz biskupa Józefa Kossakowskiego.
Naczelnik chciał nakłonić do powstawnia chłopstwo. 7 mają w obozie pod Połańcem wydał UNIWERSAŁ (akt prawny odczytywany publicznie, dotycz. ważnych wydarzeń, spr gosp itp.)
w spr chłopskiej : znosił poddaństwo osobiste chłopów i gwarantował im nieuduwalność z ziemi, na czas powstania zmniejszał pańszczyznę, a chłopom powołanym do wojska zawieszał jej wykonywanie.
Organizacja powstania.
Król Stanisław August Poniatowski zadeklarował się przystąpienia do powstania, lecz nie został dopuszczony do władzy. Pod koniec majaa Naczelnik powołał Radę Najwyższą Narodową, szczególną rolę odgrywał Wydział Skarbu (Hugon Kołłątaj) Wprowadzono podatek nadzywczajny, bilety skarbowe, rekwizycja sreber kościelnych, zmobilizowano ponad 100 tys żołnierzy. Jednakże odczuwano brak broni i umundurowania.
Klęska powstania.
Syt się pogorszyła gdy 10 majaa 1794r do wojny przyłączyły się Prusy. Naczelnik aby nie dopuścić do połączenia armii, poniósł klęskę 6 czerwca pod Szczekocinami. W lipcu armiom rosyjskim i pruskim nie udało się zająć Warszawy. W sierpniu w Wielkopolsce i na Kujawach wybuchło powstanie antypruskie, powstańcy zajęli między innymi Bydgoszcz. Wojska pruskie i rosyjskie wycofały się.
Jednakże syt ciągle była trudna. Gdy Kościuszko dostał się do niewoli rosyjskiej w bitwie pod Maciejowicami 10 października, naczelnikiem został Tomasz Wawrzecki, który nie potrafił zorganizować skutecznie obrony. 4 listopada wojska Suworowa (Rosja) zdobyły Pragę urządzając tam tzn rzeź Pragi.
III rozbiór Polski.
Granicę rozbioru ustalono 24 października 1795r
PRUSY : większość Mazowsza z Warszawą, część Podlasia, ziemie litewskie po Niemen, tereny byłego księstwa siewierskiego
AUSTRIA : część Małopolski między Pilicą a Bugiem, część Mazowsza i Podlasia
ROSJA : ziemie litewskie, woj wołyńskie, ziemie chełmskie
Stanisław August Poniatowski w 1795r wyjechał do Petersburga i tam też się abdykował oraz zmarł w 1798r.